دَیرلندیرمه‌نی یازانلار: ناهید جعفری (تارا)، مریم چرخانداز، محرم خورشا، اصغر عابدینی (اوسکار)، روباب محمودی، لئیلا نگینفر، یوسیف نیاری
علی و نینو آدلی تاریخی رومان آذربایجان ادبیاتینین مشهور اثرلریندن بیریدیر. کیتابین حئکایه‌سینین تملی بیر عشق ناغیلی اوزه‌رینه قورولدوغوندان دولایی گنج اوخوجولارا داها شیرین گله بیلر. اثرین یازارینین آدی قوربان سعید اولاراق وئریلسه ده بیرچوخ قایناق بونون تاخما آد اولا بیله‌جه‌ییندن و اصیل یازارینین یوسف وزیر چمنزمینلی اولماسی احتیمالیندان دانیشیر. بو احتمالی دوغرو قبول ائدرسک، چمنزمینلینین سیاسی و کولتورل حادیثه‌لردن تاثیرله‌نن حیاتینین بلکه ده ان آنلاملی شکیلده علی و نینو اثرینده اؤز عکسینی تاپدیغینی سؤیله‌یه بیلریک. بونونلا بیرلیکده ایران، آذربایجان، خصوصییله باکی شهری، قاراباغ بؤلگه‌سی، ائرمنی-موسلمان توققوشمالاری، ائله‌جه ده مذهب و لاییک‌لیک ایله سوننت و مودئرینیته چاتیمشاسی کیتابین آنا تمالارینی اولوشدورور.
یوسیف میربابا اوغلو وزیروف چمنزمینلی ۱۸۸۷-جی ایلین سئنتیابر آیی‌نین ۱۲-سینده شوشادا آنادان اولوب. آناسی عزیزه سئیدحوسئین قیزی و آتاسی میربابا میرعبدالله اوغلو وزیروف ایله بیرلیکده، ۱۹۰۶-۱۹۰۵ ایلینده ائرمنی-تورک توققوشمالاری سیراسیندا شوشادان قاچقین دوشور. آتاسی اؤلندن سونرا قوهوملارینا یاخین اولماق اوچون تورکمنیستانین عشق آباد شهرینه کؤچورلر. چمنزمینلی، ۱۹۰۹ ایلینده عالی مکتبی بیتیرمه‌دن اؤنجه موللا نصرالدین ژورنالیندا موسلمان موللالارا حؤرمتسیزلیک ائتدییی اوچون اؤلوم تهدیدلری آلیر. بو اونون ایلک دفعه تاخما آد آلتیندا گئرچک کیملییینی گیزلتمه‌سینه ندن اولور. چمنزمینلی، یوسیف‌ین بیر نئچه فرقلی آدلاریندان بیریدیر. بو آد اونون حیاتینی تیفو خسته‌لیییندن (خسته لیگیندن) قورتاران اوچ قارداشین دوغولدوغو گونئی آذربایجانین “چمن‌زمین” کندینین آدییلا باغلیدیر. ۱۹۱۹-جو ایلده یئنی قورولان آذربایجان جمهوریتی‌نین سفیری کیمی ایستانبولا گؤندریلن یوسیف‌ین سفیرلیک عؤمرو اوزون سورمور. بیر نئچه آی کئچمه‌دن باکی‌نین بولشئویکلر طرفیندن ایشغال ائدیلمه‌سییله اونون سفیرلیک حیاتی دا سونا چاتیر. چمنزمینلی ۱۹۲۶-جی ایلین یازیندا سووئت ایشغالی آلتیندا اولان باکی‌یا گئری دؤنوب آذربایجان اونیوئرسیتئت‌لرینده درس وئرمه‌یه باشلاییر (262–283 Blair, 2011:).
۱۹۳۷-جی ایل استالینین سیاسی تمیزلمه‌لرینین ذیروه سی حئساب اولونماقدادیر. همین ایلده، سئیف‌الله شامیلوف طرفیندن عکس-اینقیلابچیلیقلا ایتهام ائدیلن چمنزمینلی، اؤز الییله بیر چوخ یازیسینی یاندیرماق مجبوریتینده قالیر. او، ۱۹۴۰-جی ایلده اؤزبکیستانین اورگنج (Ürgənc) شهرینده موعللیم ایکن یاخالانیب سورغو-سوال اوچون باکی‌یا قایتاریلیر. آلتی آی ایشکنجه آلتیندا اولان یوسیف اونا قارشی اولان ایتهاملاری بوینونا آلمیر. بونا باخمایاراق سووئت دؤولتی اونو سککیز ایل امک دوشرگه‌لرینده ایشله‌مکله جزالاندیریر. اوچ ایل کئچمه دن قیداسیزلیق، خسته لیک و اورک یئتمزلییی چمنزمینلینین حیاتینا سون وئریر(199–204 Bünyadov, 1993:).
چمنزمینلی، قوربان سعید ویا قوربان سئید تاخما آدییلا علی و نینو رومانینی ۱۹۳۷-جی ایلده آلمان دیلینده وییانادا نشر ائدیر. اثر بو گونه قدر اوتوز یئددی دیله ترجومه ائدیلیب، آلتمیش آلتی اولکه‌ده نشر اولونوبدور. ۱۹۸۹ ایلینده ایسه میرزه خزر طرفیندن آذربایجان تورکجه سینه چئوریلیب، آذربایجاندا موختلیف یایین ائولری طرفیندن دفعه لرله چاپ ائدیلیبدیر. ترجومه‌ده روسجا سؤزلرین ساییسی‌نین بوگونکو قوزئی آذربایجان تورکجه‌سینه گؤره داها آزاولماسی کیتابین گونئیلی‌لر طرفیندن اوخونماسینی راحاتلاشدیریر. بورادا حاققیندا یازدیغیمیز نوسخه یوسف وزیر چمنزمینلینین اوغوللاری، اورخان و فیکرت وزیروف قارداشلاری، طرفیندن یاییملانان نوسخه دیر. بو یایین اوتوز بؤلومدن اولوشور. دیجیتال فورمو pdf حالیندا ۱۴۷ صحیفه، فیزیکی کیتاب حالی ایسه ۲۸۸ صحیفه‌دیر.
کیتاب، ایکی دؤنه آذربایجان تورکجه‌سینین عرب الیفباسینا کؤچورولوبدور. بونلاردان ایلکینی احد فرهمندی کؤچوروب شمسی ۱۳۹۵-جی ایلده آذرتوران یایین ائوینده ۲۸۰ صحیفه ده نشر ائتدیریبدیر. عرب الیفباسی ایله چیخان بیر سونراکی کیتابین کؤچورمه‌سی ایسه دومان اردمه عائیددیر. بو کؤچورمه ۱۳۹۶ ایلینده انور کتاب (کیرپی اینتشاراتی) طرفیندن ۳۶۶ صحیفه ده، رقعی قطعده یاییملانیبدیر.
حئکایه علی و نینو آدلی ایکی گنجین مکتب زامانیندان بری بیر-بیرلرینه بسله‌دیکلری سئوگی و محبتی آنلاتماقلا باشلاییر. علیخان شیروانشیر آذربایجانلی موسلمان بیر گنجدیر. او جسور، وطن پرور، اؤز عنعنه‌لرینه و وطنینه باغلی بیریسیدیر. نینو ایسه خیریستیان گورجو بیر قیز اولاراق آوروپا طرزییله یئتیشمیش، اؤز دوشونجه‌لرینین آرخاسیندا دوران گوجلو و غورورلو بیر قادیندیر. اونلارین ایکی فرقلی کولتور و دوشونجه طرزینه صاحیب اولمالارینا باخمایاراق، یئری گلدییینده علی ایله نینو بیر-بیرلرینه بسله‌دیییی سئوگیدن دولایی اونلاردان ایسته ننلری گؤز آردی ائدیب، سئوگیلرینی یاشادیرلار.
علی و نینو عاشقانه بیر رومان کیمی گؤرونسه‌ده، ایکیلَملر آراسیندا قالان باکی شَهَری ایله علی اوبرازینین رومانیدیر. او دؤنمین تاریخینی، کولتورونو، دوشونجه‌لرینی و یاشانان حادیثه‌لرینی گؤزلر اؤنونه سریر. اوخوجو، علی ایله بیرلیکده آذربایجاندا و ایراندا باش وئرن تاریخی اولایلاری یاشاییر. رومانداکی حادیثه‌لرین شهری اولان باکی، “قاباقجیل” آوروپا ایله “گئری قالمیش” آسیا ایکیلَمی ایله قارشی قارشییادیر. باکی شهری موستقیل لیک ساواشی وئررکن، علی ایله نینونون عشق حئکایه‌سی ده موسلمانلیق و خیریستیانلیق، سوننت و مودرئرنیته، شرق و غرب چاتیشماسی ایله چالخالانیر.
علی نین اؤز ایچینده قارماشیق بیر ایکیلیک یاشاماسی ائله رومانین باشلانیشیندان بری بوی گؤستریر. مکتبده دینلری آیری اولانلار فرقلی گئییملری ایله تانینیرلار. علی جوغرافیا اوستادینین سوروسو قارشیسیندا آسیانی‌می یوخسا آوروپانی‌می داها چوخ ایسته‌دییینی دوشونور. سانکی هله کیملییینی یاخشیجا اوتورتماییب کیمی! علی مکتب زامانیندان بری آسیا و آوروپا، یا دا باشقا سؤزله دئسک سوننت ایله مودئرنیته آراسیندان بیرینی سئچمک زوروندا قالیر. آنجاق اونون اورکدن ایسته دییی آذربایجانین و آذربایجانلی‌لارین اؤز کولتورلرینه و دیل‌لرینه باغلی قالماسیدیر. علینین اورهیی سئوگی ایله دولودور. رومان ایرلله‌دیکجه (irəllədikcə)، اونون سئوگیسی اوچون ساواشان جسور بیری اولدوغونو گؤروروک. علی سئوگیلیسی اوچون تصویب ائتمه دییی شراب ایچمکدن توتدو، ائرمنی رقیبینی اؤلدورمه‌یه قدر گئدن بعضی ایشلر گؤرور.
اؤز دینینه و وطنینه باغلی اولان، باکی‌نین آسیادا قالماسینی و قادینین باشینی اؤرتمه‌سینی ترجیح ائدن علینین عکسینه، نینو آوروپالیلاشماقدان یانادیر و آسیالیلارین قادین حاققیندا دوشونجه‌لرینه قارشیدیر. کیتابین ایلک بؤلوملرینده، بیز نینونو علینین دیلیندن تانیماغا باشلاییریق. علینین دئدیکلریندن اونون نینویا چوخ عاشیق اولدوغونو بیلیریک. آنجاق اوخوجو نینونون گوجلو کاراکتئرینی علی ایله بیرلیکده گئتدیکلری تیفلیس سفرینده اؤیره‌نیر. اونلار، تانیشما دؤنمینده نینونون دوغولدوغو شهره گزمه‌یه گئدیرلر. نینو علینین عکسینه پاریس‌ده یاشاماغی و مودئرن یاشاییشی سئویر. آمما علی اوچون بونلاردان واز کئچه بیله‌جه‌یینی ده بیلدیریر. او زامانلارین دورومونو و قادین قارشیتی دوشونجه‌لری علینین آتاسینین دیلیندن و علینین آنلاتدیغی دوروملاردان آنلاییریق. بئله بیر شرایطده نینونون علی‌‌دن تک ایسته‌یی، ائولندیکدن سونرا اؤز دینیندن چیخماماسی و باشینی اؤرتمه‌مه‌سیدیر. اونون بو ایسته‌یی و ایسته‌یی‌نین اوستونده ایصرارلا دورماسی، سئودالی آمما گوجلو بیر کاراکتئر اولدوغونو گؤستریر. نینو تهراندا یاشایان زاماندا دا بو گوجلو کاراکتئریندن واز کئچمیر. او ایرانداکی قادینا قارشی یاسالارلا راضیلاشمادیغی اوچون گونلرله سارایدا یالنیز قالیر، سولغون‌‌لاشیر، آمما یئنه ده شهری گزمک و یالنیزلیقدان قورتولماق اوچون باشینا چادیرا سالمیر! نینو، علی اوچون چتینلیکلری قبول ائدیر آمما هر زامان اؤز دوشونجه‌لرینه آرخا چیخیر. سونوج اولاراق، علی و نینو رومانیندا علی نه قدر گوجلو بیر کاراکتئردیرسه، نینو دا بیر او قدر گوجلو بیر کاراکتئردیر.
آذربایجاندا ایلک موستقیل جومهوریت قورولونجا علی ایله نینو تهراندان باکی‌یا قاییدیب اورادا فعالیته باشلاییرلار. آمما بو دفعه روسیه آذربایجانی ایشغال ائتمک اوچون هجوم ائدینجه، علی جسور و وطن پرور اولدوغو اوچون ساواشا گئدیر و گنجه کؤرپوسو اوستونده، آسیا ایله آوروپانین بیرلشدییی یئرده شهید اولور. بورادا گنجه کورپوسو آسیا ایله آوروپانی، موسلمانلارلا خیریستیانلاری بیرلشدیرن بیر سیمبول اولماقلا بیرلیکده وطنین سیمبولو کیمی ده دوشونوله بیلر. وطن یولوندا آسیا ایله آوروپا، سوننت ایله مودئرنلیک و کئچمیشله گله‌جک بیرلشیر. علی او کؤرپوده موختلیف سلیقه‌لرده اولان یولداشلارینی یانیندا گؤرور. اونلارلا بیرلیکده اینانجلاری اوچون ساواشیر و اونا هر شئیدن اوستون گلن وطنینین یولوندا یولداشلارییلا چییین-چییینه ساواشاراق اؤلور. همین ایل آذربایجان جومهوریتی‌نین عؤمرو ده علیخان شیروانشیرین عؤمرو کیمی سونا چاتیر.
قئید ائتمک لازیمیدیر کی، آصف کاپادیا آدلی هندلی-بریتانیالی رئژیسور بو رومانی فیلمه چکیبدیر. فیلمده کیتابداکی کاراکتئرلرین ایستفاده ائتدییی، خصوصییله ده آذربایجانلی کاراکتئرلرین دیلیندن سسلندیریلن قادینی آشاغیلایان سوزلر یئر آلماماقدادیر. بو ایسه کیتابین یاراتدیغی، “گؤرسن بو کیتابی یازان بیر خیریستیانمیدیر” حیسسینی یاراتمیر. آذربایجان، تورکیه، گورجوستان و روسیه‌ده چکیلن بو فیلم ۲۰۱۶-جی ایلده ائکران اولدو. عینی زاماندا، علی و نینونون، مشهور گورجو هئیکل تراش تامارا کوستیدزه طرفیندن دوزلدیلمیش یئددی مئتیر اوجالیغینداکی هئیکلی، باتومی شهرینین ساحیلینه یئرلشدیریلیب. هئیکللر فیرلاناراق بیر-بیرلرینه یاخینلاشیب اوزاقلاشیرلار. هر گون حرکت ائدن بو هئیکللر اونلارین سئوگی حئکایه‌سینی باتومی ساحیلینه گئدنلره خاطیرلادیر.
*بو دَیرلندیرمه، کلاب هاوسدا دوام ائدن ایکی آیری کیتاب اوخوما اوتاغینین یوخاریدا آدی چکیلن عضولری طرفیندن قلمه آلینمیشدیر. یازیدا، علی و نینو کیتابینین یازاری قوربان سعید حاققیندا بیلگی وئریلمیش، اثرین بعضی اؤنملی ساییلا بیله‌جک خصوصیتلرینه توخونولموش و کیتابین لاتین و عرب حرفلریله نشر اولونموش وئرسیونلارینی تانیدیلمیشدیر.
* کیتاب اوخوما اوتوروملاری تبریز و نیویورک واختییلا تنظیملنمک اوزه‌ره ایکی آیری اوتاقدا آپاریلیر. نیویورک واختییلا اولان اوتاغین آدی گوندم دانیشیق (Gündəm danışıq)، تبریز واختییلا اولانین آدی ایسه آنادیلی (Ana dili)دیر. بو اوتاقلاردا تورکجه کیتاب اوخویاراق دوشونجه دیلیمیزی آکتیو بیر شکیلده تورکجه‌لشدیریریک. آنا دیلیمیزی دوزگون بیرشکیلده ایستیفاده ائتمه‌یی تورکجه دانیشاراق گلیشدیردیییمیز کیمی، یازاراق و اوخویاراق دا گلیشدیریریک. بو یولدا بیزه قاتیلماق ایسته‌ین هرکسه قاپیلاریمیز آچیقدیر.
تشککور:
بو یازینی یازارکن یانیمیزدا اولان و تورک دیلی و یازی قایدالارییلا باغلی سواللاریمیزی جوابلایان دوکتور طوغرول آتابای و دوکتور لاله جوانشیره تشککور ائدیریک.
قایناقلار:
سعید، قربان (۱۳۹۶). علی و نینو. کؤچورن دومان اردم. تبریز: انور کتاب (کیرپی).
سعید، قربان (۱۳۹۵). علی و نینو. کؤچورن احد فرهمندی. تبریز: انتشارات آذر تورک.
Blair, Betty (2011). Life Experiences: 101 Reasons, Yusif Vazir Chamanzaminli as Core
Writer of Ali and Nino. Azerbaijan International, vol. 15 (2–4), 262–283, 20.
Blair, Betty (2011). The Lives of Two Writers: Yusif Vazir Chamanzaminli and Lev Nussimbaum/Essad Bey. Azerbaijan International, vol. 15 (2–4), 262–283, 20.
Bünyadov, Ziya (1993). Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin istintaqı, Qırmızı terror. Bakı: Azərnəşr.
Səid, Qurban (2019). Əli və Nino. Təcümə edən Mirzə Xəzər. Bakı: Qanun nəşriyyatı.
