سون دؤورلرده ایراندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین رسمی دیل ایستاتوسو آلماسی طلبی ایله باغلی مراجعت‌لر و وطنداش تشبوث‌لری گئنیش‌میقیاسلی شکیلده داوام ائدیر. بو ایستیقامتده ان سون مرحله‌ده ایران پرئزیدئنتی مسعود پزشکیانا عنوانلانان آنلاین ایمضا کامپانییاسی آکتیو شکیلده داوام ائدیر و هله ده ایمضالار توپلانیر.
حاضیرکی ایمضا کامپانیاسی، ایندییه قدر ان آزی ۶۱۳۱ نفر طرفیندن ایمضالانیب و بو رقم آرتماقدا داوام ائدیر. مکتوبدا تورک دیلی‌نین (آذربایجان تورکجه‌سی‌نین) ایراندا یاشایان میلیون‌لارلا وطنداشین آنا دیلی اولماسی، اونون فارس دیلی ایله یاناشی اؤلکه سوییه‌سینده رسمی دیل کیمی تانینماسی‌نین طبیعی حقوق اولدوغو قئید ائدیلیر. متن دینی، آنایاسا و اینسان حقوق‌لارینا ایستیناد ائده‌‌رک، دیل موختلیفلیگینین قورونماسی‌نین اؤلکه‌نین میللی بیرلیگینی گوجلندیره‌جه‌یینی ادعا ائدیر.
مکتوبدا ایران آنایاساسی‌نین ۱۵-جی ماده‌سی، قرآن آیه‌لری و پرئزیدئنت پزشکیانین تبریزده‌کی چیخیش‌لاریندا آنا دیلین قورونماسی ایله باغلی وئردیگی وعدلر اساس گتیریلیر. پرئزیدئنتین «بوتون دیل‌لرین قوروناجاغی» ایله باغلی بیانات‌لاری خاطیرلادیلاراق، بو وعدلرین تورک دیلی‌نین رسمی ایستاتوسو ایله باغلی حیاتا کئچیریلمه‌سی طلب اولونور.
داها اوّلکی مراجعت‌لرله مقایسه‌ده دییشن ندیر؟
بو ایمضا کامپانیاسیندان اوّل تبریز اونیوئرسیته‌لرینین ۱۹۶ معلمی طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سی‌نین تحصیل سیستئمینده تطبیقینه دایر پرئزیدئنته مراجعت ائدیلمیشدی. حکومت نماینده‌لری ده بیر نئچه دفعه آنا دیلینده تحصیل مسئله‌سینه دستک وئردیکلرینی و بو ایستیقامتده قانونی دییشیکلیک‌لر اوزَرینده ایشله‌دیکلرینی بیلدیرمیشدیلر.
آکتیویست‌لر و تورک‌دیللی ایجماع، کامپانیانین داوام ائتمه‌سی ایله اؤز حقوق‌لاری اوغروندا موباریزه‌نین گئنیشلندیگینی وورغولاییرلار. آنلاین ایمضا کامپانیاسی پلاتفورمالارینین بو جور تشبوث‌لر اوچون مهم بیر واسیطه اولدوغو قئید ائدیلیر. ایمضا سایی‌نین آرتماسی، طلبین یالنیز گونئی آذربایجان رئگیونو ایله یوخ، بوتون اؤلکه داخیلینده‌کی تورک‌دیللی اهالینی نظرده توتدوغونو گؤستریر.
۲۰۱۸-جی ایلده ده ۴۰۸۵ طلبه آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ده فارسجا ایله برابر اؤلکه‌نین رسمی دیلی اولماسینی او دؤورده پرئزیدئنتدن طلب ائتمیشدیلر. اوندان اوچ ایل اوّل ده ۱۱۸۵ آذربایجانلی طلبه آذربایجان دیلی‌نین رسمی دیل اولماسینی طلب ائتمیشدیلر. آنا دیلینده تحصیل مسئله‌سی آذربایجانین معاصر تاریخینده ان چوخ تکرارلانان شوعارلاردان بیریدیر، لاکین سونونجو پرئزیدئنت سئچکی‌لریندن سونرا سانکی بو طلب داها چوخ سسلندیریلیر.
حکومتین آنا دیل مسئله‌سینده‌کی مؤوقعی موباحیثه‌لیدیر. حکومت سؤزچوسو ده بو باره‌ده موناسیبت بیلدیریب. او دؤولتین آنا دیلینده تحصیلی مثبت یاناشدیغینی بیلدیره‌رک، آنا دیلده تحصیل ایله آنا دیلین تحصیلی آراسینداکی فرقه دقت چکمیشدی. بو آچیقلاما فارس میللتچی‌لرینین اعتراض‌لاریندان سونرا اورتایا چیخدی و حکومت باشچی‌لارینین هله ده ایلک آددیمدا دوردوقلارینی گؤستردی. چونکی آنا دیلده تحصیل طلبی مکتب‌لرده ۲ واحید درسه سیغدیریلاجاق بیر طلب دئییل.
دونیادا چوخ‌دیللی دؤولت‌لر: ایران ۱۰۰ ایللیک بیر سهودن دؤنه‌جک‌می؟
دیل موختلیفلیگی اینسان مدنیتی‌نین فورمالاشماسیندان بری دؤولتلرین قارشیسیندا دایانان طبیعی بیر رئاللیق اولوب. تاریخ بویو بؤیوک ایمپئرییالار (روم، عثمانلی، ساسانی) چوخ‌سایلی خالق‌لاری و دیللری عینی سیاسی سیستئمده بیرلشدیرمه‌یه چالیشیب. مثلاً، روم ایمپئرییاسیندا لاتین دیلی رسمی ایداره‌ائتمه واسیطه‌سی اولسا دا، ایالت‌لرده یونان، آرامی و کئلت دیللری سربست شکیلده یاشاییردی. معاصر دؤورده ایسه قلوبالیزاسیون و میللی کیملیک حرکات‌لاری چوخ‌دیللی سیاست‌لری داها دا آکتوال ائدیب. بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی معلومات‌لارینا گؤره، دونیادا ۸۰-دن چوخ اؤلکه‌نین ایکی و یا داها چوخ رسمی دیلی وار. سوئیس، جنوبی آفریقا (۱۱ دیل) و هندوستان (۲۲ دیل) کیمی اؤلکه‌لر بو مدئلی هم اینکلوزیولیک، هم ده تاریخی ارثی قوروماق مقصدیله تطبیق ائدیر.
اورتا شرق اؤلکه‌لرینده دیل موختلیفلیگی تئز-تئز ائتنیک-سیاسی موناقیشه‌لرله اوز-اوزه قالیر. عراق بو باخیمدان ان گؤزه دین نومونه‌دیر: ۲۰۰۵-جی ایل آنایاساسی عرب و کورد دیل‌لرینی اساس رسمی دیل‌لر کیمی تانیییر، همچینین تورکمن، آسور و ارمنی دیللرینه بؤلگه‌سل سوییه‌ده ایجازه وئریر. کوردوستان موختار اقلیمینده مکتب‌لر، محکمه‌لر و حکومت قوروم‌لاری کورد دیلینده فعالیت گؤستریر. اسرائیل ایسه عرب دیلینه رسمی ایستاتوس وئرن نادیر اورتا شرق دؤولتیدیر. بو قرار ۱۹۴۸-جی ایلده دؤولت قورولارکن عرب آزلیغی‌نین حقوق‌لارینی قوروماق مقصدی داشیییب. دیگر طرفدن، لبنانین دیل سیاستی فرانسه موستملکه‌چیلیگی‌نین ایزلرینی داشیییر: عرب دیلی اسما رسمی دیل اولسا دا، ائلیت طبقه فرانسه دیلینی اوستون توتور، بو دا جمعیتده لینقویستیک هیرارشی یارادیر. قبرس-ده ایسه یونان و تورک دیل‌لرینین رسمی ایستاتوسو، حتی آدانین سیاسی بؤلونمه‌سینه باخمایاراق، آنایاسادا قئید ائدیلیب.
آوروپادا چوخ‌دیللیلیک تئز-تئز بؤلگه‌سل موختاریتله علاقه‌لندیریلیر. سوییس دؤرد رسمی دیل (آلمانجا، فرانسیزجا، ایتالیانجا، رومانشجا) ایله فئدئراتیو سیستئمین اوغورلا ایشله‌ین نومونه‌سیدیر. هر کانتون اؤز دیل قایدالارینی معینلشدیریر؛ مثلاً، زوریخده آلمانجا، ژنو‌ده فرانسیزجا اوستونلوک تشکیل ائدیر. بلژیک-ده ایسه دیل موباریزه‌سی دؤولتین سیاسی ایستروکتورونا تأثیر ائدیب: اؤلکه فرانسیز، هلندی (فیلئمی) و آلمان دیللی ایجماع‌لار آراسیندا اینضیباطی بؤلگه‌لره آیریلیب. کانادادا انگلیس و فرانسه دیللری فدرال سوییه‌ده برابر حقوقلودور. کبک ایالتینده فرانسه دیلی ۱۹۷۷-جی ایلدن «فرانسه دیلی خریطه‌سی» ایله مدافعه اولونور؛ بورادا انگلیس دیلینده کوچه نیشان‌لاری و تیجارت تبلیغات‌لاری قاداغاندیر. کانادا مدلی گؤستریر کی، دیل حقوق‌لارینین آنایاسا ایله قورونماسی میللی بیرلیک و مدنی موختلیفلیگی اوزلاشدیرا بیلر.
چوخ‌دیللی دؤولتلرین تجروبه‌سی گؤستریر کی، دیل موختلیفلیگی هم فورصت، هم ده ریسک یارادیر. تاریخی کؤک‌لری اولان و آنایاسا ایله قورونان مدل‌لر (سوییس، کانادا) سوسیال عدالت و میللی ایستابیللییه تؤحفه وئریر. دونیا تجروبه‌سی، دیل موختلیفلیگینین تکجه «پروبلئم‌لر» یوخ، هم ده اینکلوزیو اینکیشاف اوچون اساس اولدوغونو ثبوت ائدیر.
ایران چوخ دیللی و یا بعضی اوخونوش‌لارا اساساً چوخ میللتلی بیر اؤلکه‌دیر. مدرن دؤولت قورولدوغو گوندن فارسجانین هژمونیسی دیگر یئرلی دیل‌لره تهدید کیمی باخیر آما بو گون، ۱۰۰ ایل سونرا باسدیریلمیش دیل‌لرین سسی کسیلمه‌ییب. بو چوخ حساس مسئله‌دیر: ایران ۱۰۰ ایللیک بیر سهودن دؤنه‌جک‌می؟
