یازاکونون وئردیگی معلوماتا اساساً سارابین اوشوشان کندی‌نین یاخینلیغیندا یئرله‌شن کول‌تپه قبیریستانلیغی لودرلرله داغیدیلیب. ۳ مین ایللیک بو تاریخی قبیریستانلیق گونئیده‌کی باشقا تاریخی عابیده‌لر کیمی سوروملو قوروم‌لارین لاقئیدجه یاناشماسی نتیجه‌سینده محو اولماق اوزره‌دیر.
بوندان داها اؤنجه مرندین الینجه کندینده یئرله‌شن تاریخی قبیریستانلیغین دا باخیمسیزلیق نتیجه‌سینده پیس دورومدا اولدوغو گونده‌مه گلمیشدی. عینی حالدا گرگر-علمدار(هادیشهر)-دا یئرله‌شن باشقا بیر کول‌تپه‌نین زیبیل‌خانایا چئوریلدیگی‌نین گؤرونتولری یاییلیب.
یازاکونون وئردیگی معلوماتا اساساً سارابین یاخینلیغیندا اولان قبیریستانیقدا چوخ سایدا بالبال وار. بالبال اسکی تورک عنعنه‌لرینده اؤنملی شخص‌لرین قبری اوسته قویولان هیکل‌لردیر.
قدیم تورک قبیرلری
سارابدا سؤکولن قبیریستانلیقدا چوخ سایدا بالبال وار. بو ایسه اورانین اؤنملی قبیریستانلیق اولدوغونا ایشاره‌دیر. چونکی قدیم تورک‌لرده بالبال‌لار قهرمان شخص‌لرین قبیرلری اوستونه قویولوردو.
خصوصی ایله اورتا آسیا تورک‌لری آراسیندا یایغین اولان بو ایش شامانیزم اینانج‌لاریندان قایناقلاندیغی دئییلیر. کوماندانین ساواش‌لاردا غالیب گلمه‌سینی سیموولیزه ائد‌ن بو هیکل‌لرین سایی اونون جسارت و قهرمانلیغینی گؤستریر. بالبال‌لار کورقان‌لار اوستونده ده قویولورموش. مشکین-ین شهریئری منطقه‌سینده ده چوخ سایدا بالبال وار.
قورغان ایسه اسکی تورک قبیرلرینین آدیدیر. بئله کی اوبا بَیی و یاخود اؤنملی شخص‌لر و کوماندان‌لارین قویلاندیغی بؤیوک قبیرلردیر. اؤلن شخصین یانیندا باشقا اشیالارین دا اولماسی قدیم اینانج‌لارین نیشانهسیدیر. بو اینانج‌لارا اساسا قویلانیلان قهرمان بیر داها دیریلدیگینده یانینداکی اشیالاردان فایدالاناجاقدی. حتی بعضی قورغاان‌لاردا آت سوموک‌لری ده اولوب. عبدالقادیر عینانا گؤره شامانیزم اینانج‌لاریندا آتین صاحیبی دیریلدیگینده همین آت دا دیریله‌جک ایدی.
گونئیده چوخ سایدا کورقان دا موجوددور. آنجاق اونلارا لازیمی دیققت ائدیلمه‌ییب. بونا مشکینده اوستو آچیلیب تالان ائدیلمیش کورقان‌لاری میثال گتیرمک اولار. بو قورغاان‌لاری کؤچه‌ریلرین یایلاق(ساوالان اتک‌لری) و قیشلاق(موغان) یولو اوستونده گؤرمک مومکوندور.
شهریئری
شهریئری مشکین‌شهر یاخینلیغیندا یئرله‌شن بیر تاریخی منطقه‌نین آدیدیر. قیدمتی ۸ مین ایل اؤنجه‌یه قاییدان بو تاریخی منطقه‌ده چوخ سایدا بالبال موجوددور. بعضی آرخئولوق(باستانشناس)لار بورانی اینسانلیق تاریخینده ایلک تقویم کیمی دیرلندیریبلر. اونلار قدیم ساکین‌لرین بو داش‌لاری معین شکیلده دوزوب زامانی اؤلچمک اوچون ایستیفاده ائتدیکلرینی دئییرلر.
شهریئری منطقه‌سی‌نین اؤنملی موقعینه باخامایاراق سوروملو قوروم‌لارین لاقئید یاناشماسی 1397-جی ایلده یئرلی اهالی‌نین اعتراضینا سبب اولموشدو. اونلار بو کومپلئکسین قورونماسینی طلب ائتمیشدیلر.
کول‌تپه‌لر
آذربایجاندا چوخ راستلانان تاریخی مکان‌لاردان بیری ده کول‌تپه‌لردیر. اورمو، ساراب، موغان، گرگر-علمدار و س. کیمی یئرلرده کول‌تپه‌لر وار. قوزئیده ده عینی کول‌تپه‌لردن اولوب و ان تانینمیش اولانی دا ناخچیواندا یئرلشیب.
آرخئولوق‌لارا گؤره کول‌تپه‌لر اسکی جمعیت‌لرین یاشادیغی بؤلگه‌لرین نیشانهسیدیر. ایران تاریخچی‌لری و آرخئولوق‌لاری کول‌تپه‌لری آتشکده(اود یاندیریلان یئر) اولاراق تانیتدیریلار. بونونلا دا اونلاری زردوشت دینینه باغلاییرلار. لاکین کول‌تپه‌لرین یالنیز آذربایجاندا اولماسی و ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولماماسی بو تئزیسی شوبهه آلتینا آپاریر.
مرندین الینجه کندی قبیریستانلیغی
مرندین الینجه کندی قبیریستانلیغیندا دا چوخ سایدا نقشلی کوپ‌لار و آصلان هیکل‌لری وار. لاکین بو هیکل‌لرین بعضیسی اوغورلانیب، قالانلار ایسه طبیعی و غیر طبیعی داغیدیجی عامی‌لرله قارشی-قارشیا قالیبلار. مکعب شکلینده اولان داش‌لاردا موختلیف نقش‌لر و یازی‌لار وار. سککیز بوجاقلی اولدوز بو نقش‌لرده چوخ تکرارلانان المانلاردان بیریدیر.
الینجه کندی اهالیسی‌نین دئدیگینه اساساً دؤولت ارگان‌لاری بو قبریستانلیغین قورونوب ساخلانماسیندا لازیمی تدبیرلری آلمیرلار. کند اهلی ایسه اؤزلری بودجه توپلاییب قبیریستانلیغین دؤوره‌سینه دووار چکمه‌یه باشلاییبلار.
آذربایجانین بیر چوخ یئرینده بئله‌جه تاریخی قبریستانلیق‌لار و آصلان هیکل‌لری اولوب. لاکین دؤولت ارگان‌لارینین لاقئید یاناشماسی نتیجه‌سینده تاریخی اهمیته مالیک اولان هیکل و داش‌لار یوخ اولوب و یاخود اوغورلانیلیب.
آذربایجان تاریخی‌نین یوخ اولماسی یولوندا
ساراب کول‌تپه قبیریستانلیغی، مرندین الینجه کندی قبیریستانلیغی، مشکین‌شهرین شهریئری کومپلئکسی و باشقا بیر چوخ تاریخی یئرین آجیناجاقلی دورومو ایران دؤولتی‌نین آذربایجانین تاریخی عابیده‌لرینه لاقئید یاناشماسیندان نومونه‌لردیر. عینی حالدا بو کیمی یئرلرده لازیمی آراش‌دیرمالار دا آپاریلمیر. شهریئرینده آپاریلان قازینتی‌لار اورانین اؤنملی مؤقعینی آشکار ائتدی. لاکین باشقا یئرلر کشف ائدیلمک اینتیظاریندایکن داغیدیجی عامیل‌لر و دؤولتین مقصدیؤنلو دیقّتسیزلیگی نتیجه‌سینده محو اولوب و یا پیس دورومدادیرلار.
