روسیه ایمپئرییاسی‌نین بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی‌نین یوک‌لرینه داوام گتیره بیلمه‌ییب، ۱۹۱۷-جی ایلین فئورال آییندا (یئنی تقویمله مارتدا) لغو ائدیمه‌سیندن سونرا اونون یئرینده تمل‌لری ساغلام اولمایان موقتی حکومت یارادیلدی. یئنی یارادیلمیش بو ارگان موحاریبه‌نی داوام ائتدیرمکله بیرلیکده، یئرلرده اؤز ایجراییه ارگان‌لارینین دا تشکیلینه چالیشماقدایدی. بونا اویغون اولاراق، جنوبی قافقازین ایداره‌سیله مشغول اولماق اوچون جنوبی قافقاز کومیته‌سی یارادیلمیش، موقتی حکومتین اوکتیابر اینقیلابی ایله دئوریلمه‌سیندن سونرا، بو کومیته اوکتیابر اینقیلابی‌نین نتیجه‌لرینی تانیمایان (اما روسیه‌یه باغلیلیغینی بیلدیرن) جنوبی قافقاز کومیسارلیغی ایله عوض ائدیلدی. کومیسارلیق حاکمیتی غصب ائد‌ن بولشئویک‌لرین یا تئزلیکله دئوریله‌جکلرینی، یا دا موسیس‌لر مجلیسینه کئچیریله‌جک سئچکی‌لرده اودوزاجاقلارینی دوشونوردولر. محض بو ایکیسیندن بیری اولاجاغی تقدیرده روسیه‌ده مشروع حاکمیت قورولاجاق و کومیسارلیق بونا اویغون گله‌جه‌یی باره‌ده قرار وئره‌جکدی. لاکین گؤزله‌نیلن‌لرین عکسینه بولشئویک‌لر حاکمیتی الدن وئرمه‌دیلر و موسیس‌لر مجلیسینه کئچیریلن سئچکی‌لرده١ مغلوب اولمالارینا رغما٢، مجلیسی قوروماقلا حاکمیتده قالماغی باجاردیلار. محض بو حادیثه‌دن سونرا جنوبی قافقازداکی سیاسی حادیثه‌لر داها دا کسکین حال آلدی و مووافیق خاریجی سیاسی دییشیکلیک‌لرین ده تأثیری ایله، جنوبی قافقازین فئدراتیو رئسپوبلیکا کیمی موستقیللیگینی اعلان ائتمکله تام اولاراق روسیه‌دن آیریلماسینی اعلان ائتمه‌یه، سوندا ایسه فئدئراسییانین آذربایجان فراکسییاسی‌نین جدی سعی‌لری نتیجه‌سینده٣ فئدئراسییا لغو ائدیلدی و ارمنستان، گرجستان و آذربایجان رئسپوبلیکالارینین یارادیلدیغی اعلان ائدیلدی.
۱۹۱۸-جی ایلین ۲۸مای تاریخینده اعلان ائدیلن ایستیقلال بیاننامه‌سینده دئموکراتیک اساس‌لارلا ایداره ائدیله‌جه‌یینی بیلدیرن آذربایجان خالق جومهوریتی، رئسپوبلیکا ایداره قورولوشونا صاحب اولان و قبول ائتدیگی سئچکی حاقیندا قانونلا اونیوئرسال سس‌وئرمه حقوقو ایله قادین‌لارا دا سس‌وئرمه حقوق وئریلن موسلمان شرقی‌نین ایلک دؤولتی اولدو. ۱۵ سئنتیابردا آنادولو تورک‌لرینین ده دسته‌یی ایله باکی‌نین بولشئویک-آغ قواردییاچی-اینگیلیز-ارمنی و فرقلی دیگر سول قوّه‌لردن٤ تمیزلنمه‌سی ایله آذربایجان خالق جومهوریتی دؤولت آپاراتی بو شهره کؤچدو.
اوّلجه عثمانلی ایمپئرییاسی ایله یاخین و موتّفیقلیک موناسیبت‌لرینه صاحب اولان آذربایجان خالق جومهوریتی، ۱۹۱۸-جی ایلین اوکتیابریندا عثمانلی‌نین بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن مغلوب آیریلماسی ایله، بو موتّفیقین گوجوندن یارارلانماقدان محروم قالدی. بوندان سونرا ایسه، بولشئویکلیگین او دؤورده ان بؤیوک دوشمنی اولان اینگیلیس‌لرله موناسیبت‌لر فورمالاشدیریلدی.
بو دؤورده اینقیلابلا حاکمیته گلن بولشئویک‌لرین گله‌جک پلان‌لاری غیرمعین وضعیتده ایدی. لئنین هله موحاریبه‌دن اوّل فورمالاشدیردیغی خالق‌لارین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه حقوقونو رسما تکرارلادیغینی اعلان ائتمیشدی. بونا گؤره، کئچمیش روسیه ایمپئرییاسی خالق‌لاری ایستدیکلری حالدا اؤز دؤولت‌لرینی قورا بیلردیلر، یئنی روسیه حکومتی ایسه، بو آیریلمالاری تانییاجاقدی. او دؤورده، آنتانتا قوه‌لری (انگلیس، فرانسه و ژاپن) ایله موحاریبه شرایطینده اولان و داخیلده اؤز حاکمیتینی هله تام برقرار ائده بیلمه‌ین بولشئویک روسیهسینین بو قرارینین ساده‌جه گؤزدن پرده آسماق اولدوغو قیسا مدت سونرا بیلینه‌جکدی. بئله کی، هله سووئت‌لر قورولتاییدا خالق‌لارین اؤز موقددراتینی معین ائتمه حقوقونا گؤره تنقید ائدیلن زامان ایستالین بونون ساده‌جه رقیب ایمپئریالیست‌لره قارشی ساده اینسان‌لاردان دستک قازانما آددیمی اولدوغونو بیلدیرمیشدی. ۱۹۲۰-جی ایلده، داخیلده‌کی رقیب‌لرینی مغلوب ائتمه‌یی باجاران بولشئویک روسیهسینین بو دئدیکلرینی قسیا بیر زاماندا اونوداجاغی و قونشو میللت‌لره قارشی عینا روس میللتچی‌لرینین سیاستی‌نین داوامی کیمی یاناشاجاقلاری بللی اولاجاقدی. هله‌کی، ۱۹۱۸-۱۹۱۹-جو ایل‌لر عرضینده آذربایجان خالق جومهوریتینه قارشی ان بویوک تهلوکه بولشئویکلییه قارشی قیام قالدیرمیش و کئچمیش چار ظابیط‌لری اولان ژنرال‌لار، داها دقیق دئسک شمالی قافقاز هنده‌وَرینده مؤحکمله‌نن ژنرال آنتون دئنیکین‌دی. بولشئویکلیک‌لرله آذربایجان خالق جومهوریتی آراسیندا قرار توتان دئنیکین کئچمیش ایمپئرییادان آیریلان هئچ بیر رئسپوبلیکانی تانیمادیغینی، کئچمیش ایمپئرییادا مرکزی حاکمیت برپا اولوندوقدان سونرا بونلارین یئنیدن اله کئچیریله‌جه‌یینی بیلدیریردی. آذربایجان خالق جومهوریتینه ده بیر نئچه دفعه هوجوم ائتمیش، دئمارکاسییا(مرزبندی) سرحدلرینی پوزموش دئنیکین ۱۹۲۰-جی ایلین ایلک آی‌لاریندا آریدیجل مغلوبیت‌لره اوغرادی و لندن-ه موهاجیرته گئتدی. بونونلا دا، بولشئویک قوّه‌لری ۱۹۲۰-جی ایلین آپرئلینده آذربایجان خالق جومهوریتی-نین شمال سرحدلرینه گلیب چاتدیلار. آرتیق بو زامان آذربایجان خالق جومهوریتی-نین داخیلی وضعیتی ده پیسلشمه‌یه دوغرو گئتمکده و حکومت بؤحران‌لاری بیر-بیرینی ایزله‌مکده ایدی.
بولشئویک روسیهسینین آذربایجان خالق جومهوریتینه عنوانلانان ایلک نوتاسی ۱۹۲۰-جی ایلین یانوارین ۲-ده گؤندریلدی. چیچئرین٥ بو نوتاسیندا آذربایجان خالق جومهوریتینی دئنیکینه قارشی موباریزه‌یه قاتیلماغا دعوت ائدیردی. لاکین سونرادان بونون ساده‌جه آذربایجان خالق جومهوریتی حکومتی داخیلینده موباحیثه‌لری قیزیشدیرماق اوچون آتیلمیش آددیم اولدوغو بللی اولدو. آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین چیچئریندن دانیشیق‌لار اوچون ایلکین اولاراق آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین موستقیللیگی‌نین تانینماسینی طلب ائتمه‌لرینه باخمایاراق، چیچئرین بو مسئله‌یه جاواب وئرمه‌دی و آذربایجان خالق جومهوریتینی دئنیکینه قارشی موباریزه‌دن یایینماقدا اتهام ائتدی٦. خویسکی، بولشئویک‌لرین خالق‌لارین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه پرینسیپینه حؤرمت ائتمه‌سینی طلب ائتمه‌سیندن سونرا، سانکی بو نوتایا جاواب اولاراق بولشئویک اوردوسو داغیستانی ایشغال ائتدی. آپرئلین ۱۵-ه قدر بولشئویک‌لرین آذربایجان خالق جومهوریتی سرحدلرینه بؤیوک اوردو توپلامالاری ایله یاخیندا بولشئویک‌لرین آذربایجانا هوجوم ائد‌ه‌جکلری بللی اولدو. خویسکی بو زامان گؤندردیگی نوتادا یئنه ده خالق‌لارین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه پریسنیپیندن بحث ائده‌‌رک، حکومتی‌نین هله ده یاخشی قونشولوق موناسیبت‌لرینین فورمالاشدیریلماسی باره‌ده تکلیفینه جاواب آلمادیغینی علاوه ائتدی. لاکین آذربایجانی سلاح گوجونه اله کئچیرمه‌یی آرتیق مقصد کیمی قبول ائتمیش بولشئویک روسیه‌سی بو نوتایا هئچ واخت جاواب وئرمه‌دی.
بوندان بیر قدر سونرا یئنی حکومت کابینئتی قورماق تاپشیریلمیش حاجینسکی یئنی کابینئتی فورمالاشدیرا بیلمه‌دیگینی پارلامئنتده اعلان ائتدی٧. آذربایجان خالق جومهوریتی سرحدلرینده بولشئویک اوردوسونون آکتیولیگی‌نین آرتدیغی و چیچئرین-خویسکی نوتالاشمالاری گئتدیگی عرفه‌ده باکیداکی بولشئویک و یا اونلارلا اتفاقدا اولان دیگر سولچو قروپ‌لار٨ دا آکتیولشمه‌یه باشلامیشدیلار. ۱۹۲۰-جی ایلین فئورالیندا آذربایجان کومونیست پارتیسی‌نین٩ بیرینجی قورولتایی کئچیریلدی. قورولتایدا آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین دئوریلمه‌سی قراری آلیندی. ایشغالی آسانلاشدیراجاق داها بیر آددیم ایسه ارمنی‌لر طرفیندن آتیلدی. مارت آییندا قاراباغداکی ارمنی آزلیغی‌نین عصیانا قالخماسی و بو عصیانی زنگزورا هوجوم ائد‌ن ارمنی داشناک حکومتی طرفیندن دستکلنمه‌سی آذربایجان خالق جومهوریتینه وورولموش سونونجو ضربه اولدو. چونکی عصیانین باشلاماسی ایله ۲ ایلدیر کی فورمالاشدیریلان آذربایجان خالق جومهوریتی اوردوسونون دئمک اولار کی، هامیسی قاراباغ و زنگزورا گؤندریلدیلر. بو حربی بیرلشمه‌لر ارمنی‌لری دئمک اولارکی، مغلوب ائتسه‌لر ده، اؤلکه‌نین شرقینده باکی‌نین بولشئویک اوردوسو قارشیسیندا مودافیعه‌سینی تشکیل ائده‌‌جک حربی بیرلشمه قالمامیشدی.
اینقیلابدان سونرا دورمادان خالق‌لارین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه حقوقوندان بحث ائد‌ن، «غرب ایمپئریالیست‌لرینین» بو پرینسیپی تانیماماسینی ادعا ائده‌‌رک اونلارا قارشی پروپاگاندا آپاران و بو پرینسیپ‌لر اوستونده آسیادا اینقیلاب دوکترینینی حاضیرلایان لئنین باشدا اولماقلا، بولشئویک روسیه‌سی غربی تنقید ائتدیگی بوتون نسنه‌لری اؤزو تکرارلایاراق آذربایجانا حربی موداخیله ائتدی. بوندان اوّل ایسه، گؤزدن پرده آسماق اوچون ایشغالی «یئرلی زحمتکئش و ایشچی‌لرین اینقیلابی» کیمی تقدیم ائتمک اوچون سون حاضرلیق‌لارا باشلانیلدی. باکی بولشئویک‌لرینین بیر قروپو بو مسئله‌لری معین ائتمک اوچون 11. جی قیزیل اوردونون نماینده‌لری ایله گؤروشه یوللاندی. سوندا قرارا آلیندی کی، باکی بولشئویک‌لری عصیان باشلاداجاق، حاکمیتین تحویلی باره‌ده مشروع حکومته اولتیماتوم گؤندره‌جک، اینقیلابی حکومتین یارادیلدیغی اعلان ائدیله‌جکدی. بو حادیثه‌لر اثناسیندا ایسه، ایشغالی پرده‌له‌مک اوچون قیزیل اوردونون بو اعلاندان یالنیز ۲۴ ساعت سونرا اؤلکه‌یه داخیل اولماسی قرارلاشدیریلدی.١٠
آذربایجان خالق جومهوریتی اؤز موستقیللیگینی قوروماق اوچون آتیلان سون آددیم کیمی قیزیل اوردونون قرا‌رگاهینا نماینده‌لر گؤندرسه ده، بو جهد اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لندی. ۲۷ آپرئل ۱۹۲۰-جی ایل ۲۷ آپرئله کئچرکن بولشئویک اوردوسونون سرحدی کئچدیگی باکی-یا معروض ائدیلدی. بو باره‌ده خبری آلان باکی بولشئویک‌لری خئیلی تعجبلندیلر، چونکی قیزیل اوردو ایشغالین اینقیلابلا پرده‌لنمه‌سی اوچون تشکیل ائدیلن «تئاتر»-ین طلبی گره‌یی ۲۴ ساعت گؤزله‌مه‌لی ایدیلر. لاکین بولشئویک اوردوسو بونا عمل ائتمه‌میش و یئرلی بولشئویک‌لر طرفیندن «اینقیلاب» باشلادیلمامیش آذربایجان سرحدلریندن داخیل اولموشدولار. یالنیز بوندان سونرا باکی بولشئویک‌لری حرکته کئچدیلر. گون‌اورتا ساعت‌لاریندا بولشئویک‌لر طرفیندن حاکمیتین تحویل وئریلمه‌سی باره‌ده اولتیماتوم پارلامئنته تقدیم ائدیلدی. بو مسئله‌نین موذاکیره‌سی اوچون پارلامئنته ۱۲ ساعت واخت وئریلدی. پارلامئنتده موذاکیره‌لر گئدرکن موختلیف حل یول‌لاری تکلیف ائدیلدی، ان چوخ ائدیلن تکلیف‌لردن بیری ایسه، دیکتاتورانین اعلان ائدیلمه‌سی ایله کومونیزمله ساواشماغی تکلیف ائدیردی. آذربایجان خالق جومهوریتی اوردوسونون ان آزیندان آذربایجانداکی بولشئویک‌لری راحتلیقلا ازه بیله‌جه‌یی معلوم ایدی١١، لاکین اساس اوردو حیصه‌لرینین قاراباغدا و زنگزوردا ارمنی‌لرله ساواشدیغینا گؤره روسیه‌دن گلن اون مین‌لرله بولشئویک اوردوسونا قارشی دؤیوشمه‌یین معناسیز اولاجاغی بللی ایدی. اصلینه قالسا، روسیه سرحدیندن باکی-یا قدرکی یئرلرده اولان و سای‌لاری ۲۰۰-۳۰۰ نفری کئچمه‌ین آزسایلی آذربایجان خالق جومهوریتی اوردوسو منصوب‌لاری دؤیوشموش و مغلوب اولموشدولار. بئله‌لیکله، یالنیز قیزیل اوردونون ایشغالچی حربی موداخیله‌سیندن سونرا حاکمیت بولشئویک‌لره تحویل وئریلدی. میللی حکومت حاکمیتی تحویل وئررکن بعضی شرط‌لری ایره‌‌لی سورموش و بو شرط‌لر قبول ائدیلمیشدی. بو شرط‌لردن ان اؤنملیسی آذربایجان سووئت ایداره-اوصولو آلتیندا تام موستقیل قالماسی و یئنی حکومتین بونو تامین ائده بیلمک اوچون الیندن گلنی ائده‌جه‌یینی قبول ائتمه‌سی ایدی. بوندان باشقا، کئچمیش حکومتین عضولری و دیگرلرینین جان و مال تهلوکسیزلیگینه تأمینات وئریلیردی. لاکین بو شرط‌لر ائله قبول ائدیلدیگی دقیقه‌دن اهمیتسیز بیر کاغیذا چئوریلدی. بولشئو ایشغالینی خالقین اعتراضی و بولشئویک‌لرین قانلی هوجوم‌لاری ایزله‌دی. قیسا موددت عرضینده بولشئویک ایشغالینا قارشی چوخ‌سایلی عوصیان‌لار اولدو و اون مین‌لرله آذربایجانلی قتله یئتیریلدی. بو عوصیان‌لاردان ان بؤیویو ایسه، گنجه‌ده توپلاشمیش اولان آذربایجان خالق جومهوریتی اوردوسونون بیر حیصه‌سی تشکیل ائتدی. نیسبتا اوزون مدت داوام ائد‌ن عوصیان بؤیوک بولشئویک قوّه‌لرینین بورا جلب ائدیلمه‌سی ایله آنجاق یاتیریلا بیلیندی و نتیجه‌ده، چوخ ساییدا گوناهسیز مولکی اینسان‌لارلا بیرلیکده، بیر چوخ ژنرالین دا داخیل اولدوغو آذربایجان خالق جومهوریتی اوردوسو منصوب‌لاری قتله یئتیریلدیلر. بو باره‌ده لئنینه گؤندریلمیش مکتوبدا قئید ائدیلیردی:
«جدی قیرغین‌لار باش وئردی. یئلیزاوئتپولداکی حیصه‌لریمیز طرفیندن موسلمان‌لارین کوتله‌وی شکیلده محو ائدیلمه‌سی شوبهه‌سیز کی، موسلمان‌لارین اهمیتلی حیصه‌سی ایله سووئت حکومتی آراسیندا اولان فیکیر آیریلیغی‌نین درینلشمه‌سینه سبب اولاجاق. یئرلی اهالی سووئت حکومتینه ساده‌جه موسکو تمثیلچیسی کیمی باخیر.»
عوصیان یاتیریلدیقدان سونرا، محمد میرزه قاجار١٢، قاچاق قمبر، حوقوق‌شوناس ایسماعیل خان زیادخانوو، ادبیاتچی فیریدون بی کؤچرلی، موهندیس آبوذر بی ریضایئو و معلم میرزه عباس عباسزاده کیمی شخصیت‌لرله یاناشی آذربایجان اوردوسونون ۱۲ ژنرالی، ۲۷ پولکوونیک(سرهنگ) و پودپولکوونیک(سرهنگ دوم)-ی، ۴۶ کاپیتان(سروان)، ایشتابسکاپیتان، پوروچیک(ستوان) و پودپوروچیک(ستوان دوم)-ی، ۱۴۶ پراپورشیک(پرچمدار) و پودپراپورشیکی، ۲۶۷ دیگر حربی قوللوقچوسو بولشئویک‌لر طرفیندن گولله‌لندی. مصطفی صوبحی‌نین معلوماتینا گؤره ایسه، اکثریتی گوناهسیز مولکی اهالیدن اولماقلا، ۱۵ مین آذربایجان طرفی، ۸۰۰۰ نفر حربچی ایسه بولشئویک طرفیندن حیاتینی ایتیرمیشدیر. عوصیان‌لارین قانلی شکیلده یاتیریلماسی زاقاتالادان توتموش، لنکرانا قدر، آذربایجانین دئمک اولار کی، هر یئرینده تکرارلاندی.
۲۷-۲۸ آپرئل بولشئویک ایشغالی ایله آذربایجانداکی روس حاکمیتی – بو دفعه بیر قدر قیافه دییشدیرمیش فورمادا – داها ۷۰ ایل یاشادی و ۱۹۹۱-جی ایلده بیر داها گئری دؤنمه‌مک اوزره تاریخین صحیفه‌لرینه قاریشدی.
قایناقلار:
- Cəmil Həsənli.Русская революция и Азербайджан : Трудный путь к независимости (1917–1920), Флинта, 2011
- Cəmil Həsənli, Azərbaycan Xalq Cüumhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920), 2009
- Edwart Hallet Carr, Bolshevik Revolution, III Cild, Penguin Books, 1973
- Firuz Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia, Philosophical Library, 1951.
- Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan (1905-1920): The Shaping of National Identidy in a Muslim Communisty? Cambridge University Press, 1985
- Vladimir İlyiç Lenin, Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı, Eriş Yayınları, 2004
١ . بو سئچکی‌لرده آذربایجانین میللی پارتیسی اولان موساوات ۷۰۰ مینه یاخین سس توپلاماقلا، مئنشئویک‌لردن سونرا ان چوخ سس توپلایان پارتییا اولماغی باجارمیشدی.
٢ . مجلیسده‌کی ان چوخ یئری سر-لر قازانمیشدی.
٣ . فئدئراسییایا داخیل اولان ارمنی‌لر، گورجولر و آذربایجانلی‌لار آراسیندا گورجو و ارمنی فراکسییاسی‌نین عکسینه، آذربایجانلی‌لار فئدئراسییانین داغیدیلیب، یئرینده میللی دؤولت‌لر یارادیلماسینی ایسته‌ییردیلر. محض بونا گؤره ده، گورجو مئنشئویک تسریتیلی سون چیخیشیندا بونا گؤره آذربایجانی ایتهام ائتمیشدی.
٤ . باکینی تورک-آذربایجان قوّه‌لرینه قارشی ایشغال ائد‌ن قوّه‌لر یک‌جینس دئییلدی. ماراقلیدیر کی، بو قوّه‌لر دیگر یئرلرده بیر-بیریلری ایله دوشمن وضعیتینده ایدیلر. مثلاً، اینگیلیس‌لرله بولشئویک‌لر، بولشئویک‌لرله آغ قواردییاچی‌لار، بولشئویک‌لرله سر-له فرقلی-فرقلی یئرلرده بیر-بیریلری ایله موباریزه آپارماقدا، حتی بعضا موحاریبه ائتمکده ایدیلر.
٥ . بولشئویک روسیهسینین خاریجی ایش‌لر ناظیرلیگی‌نین رهبری.
٦ . حالبوکی آذربایجان خالق جومهوریتی خاریجی ایش‌لر ناظیرلیگی رهبری فتحعلی خان خویلو جاوابیندا بو اتهام‌لاری رد ائدیر، روسیه‌نین داخیلی مسئله‌لرینده اؤز دؤولتی‌نین بی‌طرف اولماسی ایله بیرلیکده، دئنیکین اوردوسونا ظابیط توپلانماسی‌نین آذربایجان خالق جومهوریتی اراضیسینده قاداغان ائدیلدیگینی، آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین داغلی‌لار رئسپوبلیکاسینا گؤره دئنیکینله موناقیشه‌لی اولدوغونو بیلدیریردی.
٧ .بونون اساس سبب‌لریندن بیری ده حاجینسکی‌نین آرتیق بولشئویک‌لرله گیزلی دانیشیق‌لارا گیرمه‌سی ایدی.
٨. بو قروپ‌لارین دئمک اولار کی، بوتون عضولری سونراکی ایل‌لرده ائله بولشئویک‌لر طرفیندن قتله یئتیریلدیلر. حتی بیر چوخ بولشئویک ده اونلارلا بیرلیکده اعدام ائدیلدی.
٩ . پارتی آدینین «آذربایجان» اولماسینا باخمایاراق، اونون عضولرینین چوخو غیر-آذربایجانلی‌لار ایدی.
١٠. باشدا بؤیوک بریتانییا اولماقلا، غربلی‌لری آسیا خالق‌لارینین حقوق‌لارینا حؤرمت ائتمه‌مکده ایتیتهام ائد‌ن بولشئویک‌لر ایشغالی ائله پرده‌له‌مک ایسته‌ییردیلر کی، شرق خالق‌لارینین گؤزونده ائله اتهام ائتدیکلری غربلی‌لر کیمی ایشغالچی کیمی گؤرونمه‌سینلر. چونکی اوچونجو اینتئرناسیونالین ایکینجی کنگره‌‌سینده «آسیادا اینقیلاب» دوکترینی‌نین موذاکیره‌سی نظرده توتولموشدو و خاریجدن چوخلو تمثیلچی گله‌جه‌یی گؤزله‌نیلیردی.
١١ . بولشئویک و یا دیگر سول ایدئولوگییالار آذربایجاندا غیر-میللت‌لر آراسیندا یاییلمیشدی. مثلاً، ۱۹۱۷-جی ایل سئچکیلرینده بولشئویک‌لر بوتون جنوبی قافقازدان جمعی ۶۰ مین سس توپلایا بیلمیشدیلر. بو اونلارین سوسیال بازالارینین گؤستریجیسی حساب ائدیله بیلر.
١٢ . عصیان زامانی قاجار شاه سولاله‌سی‌نین آذربایجانداکی قولو اولان عایله‌دن ۳-و ژنرال اولماقلا، عمومیلیکده ۴ نفر قتله یئتیریلمیش، بیری ایسه قاجار شاهلیغینا قاچا بیلمیشدیر.
