ایراندا اؤلکه سوییه‌سینده قیزیل کولچه‌سی(شمشی) ایستحصالی‌نین ۳۸%-ی غربی آذربایجان ویلایتینه عاییددیر. بو سؤزلری غربی آذربایجان والیسی محمدصادق معتمدیان دئییب. بوندان اوّل ده غربی آذربایجان صنعت و معدن ایداره‌سی‌نین مودیری اؤلکه سوییه‌سینده عمومیلیکده قیزیل ایستحصالی‌نین ۳۵ فایزینین غربی آذربایجان ویلایتینه عایید اولدوغونو بیلدیرمیشدی.
غربی آذربایجان والیسی هم ده ویلایتده معدن‌لرین اینکیشافی‌نین فایدالی اولاجاقلارینی، بو یولدا مانع‌لرین آرادان قالدیریلماسی‌نین واجیبلیگینی وورغولاییب. قئید ائتمک لازیمدیر کی حاضیردا دا غربی آذربایجاندا ایکی بؤیوک قیزیل معدنی فعالیت گؤستریر، لاکین اونلارین فعالیت‌لرینین ویلایتین اینکیشافیندا ائله ده تأثیرلی اولمادیغی گؤرونور.
غربی آذربایجان ویلایتی اؤلکه سوییه‌سینده ان آز اینکیشاف ائتمیش ویلایت‌لر آراسیندا یئر آلیر. چوخ سایدا معدن‌لر، اکینچیلیک و باغچیلیق، تورکیه سرحددینده یئرلشمک و دیگر پونتئنسیال اوستونلوک‌لر، پوزیتیو ایمکان‌لار کیمی گؤرونسه‌لر ده، عکس نتیجه حاصیل اولوب.
سون زامان‌لار گونئیلی فعال‌لار معدن‌لرین تالان ائدیلمه‌لرینه داها دیقّتلی یاناشیرلار. بیر چوخ حال‌لاردا یئرلی اهالی دؤولت ارگان‌لارینین بؤلگه‌ده معدن آچماقلارینا راضیلیق وئرمیرلر. بونا مرندین زنوز شهری یاخینلیغیندا یئنیجه فعالیته باشلامیش معدنی نومونه کیمی گؤسترمک اولار. بیر چوخ حال‌لاردا ایسه آذربایجانلی‌لار معدن‌لردن الده ائدیلن گلیرین مرکزی ویلایت‌لره آخیدیلماسینا قارشه چیخاراق اعتراض ائدیرلر. سون زامان‌لار گوندمده اولان آذربایجانین موستقیل میس شیرکتی ده بو سیاهیداندیر.
اؤلکه داخیلینده آذربایجانین یئرآلتی و یئراوستو قازینتی‌لارینین مرکزی ویلایت‌لرین اینکیشافی یولوندا تالان ائدیلمه‌سی، عینی زاماندا آذربایجانین اؤزونون بو فایدالی قازینتی‌لاردان کیفایت قدر فایدالانا بیلمه‌مه‌سی داخیلی موستملکه‌چیلیگین(ایچ سؤمورگه‌چیلیگین) نومونه‌سیدیر. غربی آذربایجانین قیزیل معدن‌لرینده ده وضعیت عینیدیر.
غربی آذربایجان اینکیشاف گؤستریجی‌لرینه گؤره
غربی آذربایجان ویلایتی یوکسک پوتئنسیالینا باخمایاراق اؤلکه داخیلینده ان آز اینکیشاف ائتمیش ویلایت‌لر سیراسیندا یئرله‌شیر. تحصیل و ساوادلیلیق، صنعت، موهاجیر گؤندرمک، ایشسیزلیک و دیگر گؤستریجی‌لری نومونه کیمی گؤسترمک اولار.
غربی آذربایجان اؤلکه سوییه‌سینده تحصیل گؤستریجی‌لرینه گؤره ۳۱ ویلایت ایچینده ۲۹-جو یئرده‌دیر. ساوادلیلیق گؤستریجیسینه گؤره ایسه آخیردان ایکینجی یئرده‌دیر. همچینین ویلایتده آدام‌باشینا دوشن تحصیل ساحه‌سی اؤلکه اورتالاماسیندان آشاغی سوییه‌ده‌دیر. همین گؤستریجییه گؤره غربی آذربایجاندا آدام‌باشینا دوشن تحصیل ساحه‌سی ۴.۰۵ متر مربعدیر. یزد ویلایتی‌نین اهالی سایی غربی آذربایجانین هارداسا اوچده بیری قدر اولدوغو حالدا، آدام‌باشینا دوشن تحصیل ساحه‌سی ایکی قات داها چوخدور.
غربی آذربایجان همچینین موهاجیر گؤندرن ویلایت‌لر آراسیندا دا یئرله‌شیر. عمومیتله اؤلکه داخیلینده موهاجیرت اطراف ویلایت‌لردن مرکزه ساری اولور. بو دا عدالتسیز اینکیشافین بیر باشقا اوزودور. آذربایجانین باشقا ویلایت‌لری ده اوخشار وضعیتلرده‌دیرلر. فرقلی دؤورلرده موهاجیر سایی دییشسه ده، آذربایجان ویلایت‌لری دایم موهاجیر گؤندرنلر(مهاجر فرست) آراسیندا یئر آلیب.
“همشهری” قزئتی‌نین وئردیگی معلوماتا اساساً غربی آذربایجان فلاکت گؤستریجیسینه گؤره اؤلکه‌ده ان پیس وضعیته مالیکدیر. تیکان‌تپه شهرینین یاخینلیغیندا ایکی بؤیوک قیزیل معدنی‌نین اولدوغونا باخمایاراق، تیکان‌تپه ان آز اینکیشاف ائتمیش ۳۱ شهر سیاهیسیندا یئرله‌شیر. همچینین شهر سوروملولاری‌نین دئدیکلرینه اساساً ایشسیزلیک و چئوره پروبلئم‌لری ده همین معدن‌لرین فعالیتی نتیجه‌سینده آرتیب.
آذربایجانین دیگر بؤلگه‌لرینده ده اولدوغو کیمی چیخاریلان قیزیل خام شکیلده ویلایتدن خاریج ائدیلیر. بو قازانجین بؤیوک پایی‌نین ویلایتدن چیخماسی، مرکزی ویلایت‌لره دوغرو آخماسی دئمکدیر. معین ایستیقامتده سرمایه‌لرین آخماسی ایچ سؤمورگه‌چیلیگی‌نین ان باریز نیشانه‌لریندندیر.
داخیلی موستملکه‌چیلیک ندیر؟
کئچمیش موستملکه‌چیلیک دؤوروندن سونرا بعضی‌لری موستملکه‌چیلیگین تاریخه قوووشدوغونو ادعا ائدیردیلر، لاکین بو بئله اولمادی. کلاسیک فورمادا موستملکه‌چیلیک خاریجی بیر اؤلکه‌نین موداخیله‌سی ایله باش وئریردیسه، داخیلی موستملکه‌چیلیکده دؤولت اؤز وطنداش‌لاری آراسیندا آیری‌سئچکیلیک ائدهرک، برابرسیزلیک یارادیر.
عدالتسیز سیاست اؤلکه داخیلینده بیر بؤلگه‌نین وارلیق‌لارینی باشقا بیر بؤلگه‌یه آخیداراق اینکیشاف ایستیقامتینده کیمی‌نین گون‌به‌گون چیچکله‌نمه‌سینه سبب اولماقلا یاناشی کیمی‌لرینسه وضعیت‌لرینین داها دا آغیرلاشماسینا سبب اولور. بو مسئله خصوصیله آزلیق‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لرده گؤزه دییر.
اصلینده کلاسیک معنادا موستملکه‌چیلیکله داخیلی موستملکه‌چیلیگین اورتاق نقطه‌سی دیل، دین، میللت، ائتنیک وس. کیمی فرقلیلیک‌لر اولور. حاکیم و گوجلو موؤقعده اولانلار آزلیق کیمی تانینان و داها ضعیف مؤقعده اولانلارین وارلیق‌لارینی یالانچی سلوقان‌لار آلتیندا اؤز منفعت‌لری اوغروندا غصب ائدیرلر.
داخیلی موستملیکه‌چیلیگین اولدوغو اؤلکه‌لرده عمومیتله معین ایستیقامتده سرمایه آخینی مؤوجود اولور. لاکین بو داخیلی موستملکه‌چیلیگین یالنیز بیر اوزودور. تانینمیش آفروآمئریکالی مالکوم ایکس آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینی موستملکه‌چی دؤولت حساب ائدهرک، ۲۲ میلیوندان چوخ قارادریلینی موستملکه ائتدیگینی دئییردی. عینی حالدا مارتین لوتر کینگ ده آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده قارادریلی‌‌لرین یاشادیغی یئرلری موستملکه ائدیلمیش بؤلگه‌لر کیمی تانیتدیریردی.
بو کونسئپت ایراندا دا فارس اولمایانلار طرفیندن ایستیفاده اولونور. اونلار حاکم میللتین دیگر میللت‌لرله موستملکه‌چی کیمی داوراندیغینی دئییرلر. تانینمیش فارس یازیچی جلال آل احمد تهرانین آذربایجانا موستملکه گؤزو ایله باخدیغینی یازمیشدی.
اصلینده ایراندا داخیلی موستملکه‌چیلیگین باشلانیشی یئنی میللت‌قوروجولوق پرنسیپ‌لری ایله علاقه‌داردیر. پهلوی دؤوروندن باشلایان یئنی میللت تعریفینده یالنیز فارس‌لار اؤز حساب ائدیلیب. باشقا میللت‌لر اؤزگه حساب ائدیله‌رک آسیمیلاسیون سیاستینه و آیری‌سئچکیلییه معروض قالیبلار.
گونئی آذربایجاندا بو کونسئپتین اوزون کئچمیشی وار. ایلک دفعه ۱۳۲۴-جو ایلده قورولموش میللی حکومت دؤورونده تهران موستملکه‌چیلیگی ایله موباریزه دؤولت سوییه‌سینده گونده‌مه گلیب. همین دؤورده مرکزه طرف آخیدیلان سرمایه آخینی‌نین قارشیسی بؤیوک میقیاسدا آلینیب، آذربایجانلی‌لارین وطنداش حقوق‌لاری قورونماغا چالیشیلیب. لاکین میللی حکومتین ییخیلماسی ایله کئچمیش سیاست‌لرینه یئنیدن داوام ائدیبلر.
غربی آذربایجاندا معدن فعالیت‌لرینین گئنیشلنمه‌سی و یاخود مانع‌لرین آرادان قالدیریلماسی دئییلدیگی قدر موثبت نتیجه‌لرله نتیجه‌له‌نمه‌یه ده بیلر. چونکی داخیلی موستملکه‌چیلیک عدالتلی اینکیشاف اوچون دئییل، محکوم میللت‌لری تالان ائتمک اوچون چالیشیر. حاضیردا دا آذربایجانلی فعال‌لار تئز-تئز داخیلی موستملکه‌چیلیک سؤزوندن ایستیفاده ائدیرلر. بو تخمیناً ۱۰۰ ایللیک بیر ساواشین حئکایه‌سیدیر.
