ایش حیاتینا موهندیس اولاراق باشلایان، مئنئجئرلیک (مدیریت) ائدن، ریاضیات و ایستاتیستیک (آمار) ساحه‌لری ایله ماراقلانان پارئتونون دوشونجه‌لری هر نه قدر ایقتیصاد علمینده ایستیفاده اولونسا دا حیاتینین سون ایللرینی بیر سوسیولوق کیمی کئچیرمیشدیر. 1848-جی ایلده پاریسده دونیایا گلن و 1923-جو ایلده جئنئورئده اؤلن پارئتونون نظریه‌لری خوصوصیله سوروکین و پارسونز کیمی سوسیولوقلارا تاثیر ائتمیشدیر. او ان چوخ ریاضییاتچی بیر ایقتیصاد عالیمی اولاراق طارازلیق (بالانس) نظریه‌سینه تؤهفه‌لری ایله مشهور اولموشدور. 1916-جی ایلده سوسیولوژی ساحه‌سی ایله ماراقلاندیغینی «عومومی سوسیولوژی درسلری» آدلی اثری ایله گؤستردی. بونونلا بیرلیکده اونون ان مشهور اثرلریندن بیری ده ” Cours d’économie Politique (پولیتیک ایقتیصاد درسلری)» کیتابیدیر. پارئتو عئینی زاماندا والراس و لوزان (Walras-Lozan) مکتبینین ده قوروجوسودور. یوخاریدا دا وورغولاندیغی کیمی او، ریاضی آنالیز مئتودلارینی ایقتیصادیات نظریه‌سینه تطبیق ائدیب و مالییه، ایستحصال و ده‌یر نظریه‌لرینه یئنی باخیشلار اورتایا قویموشدور. او، بوتون اؤلکه‌لرده گلیرین پایلاشیلماسینی اینجه‌له‌ییب و بونون قانونونو تعیین ائتمیشدیر. موعاصیر ریفاه نظریه‌سینین اساسلارینی قویان پارئتو “(ائلیتلرین) دؤوریییه‌سی” نظریه‌سینی ده فورمالاشدیران عالیمدیر. بو مقاله‌ده خوصوصیله اونون بو نظریه‌سینی اینجه‌له‌یه‌جه‌ییک.
۲۰-جی عصرین اوللرینده ایتالیادا ساغچی قروپلار طرفیندن ده قبول ائدیلن و ائلیتلرین دؤورییه‌سی آدینی آلان نظریه‌سی حاکیمیته گلن موسولینی طرفیندن ده چوخ بیه‌نیلدی. بئله‌جه پارئتو ایتالیا کراللیغیندا سئناتور وظیفه‌سینه تعیین ائدیلدی. کوزئره گؤره 1923-جو ایلده اؤلوموندن سونرا بیر چوخ فاشیست ایسپیکر اؤز ایدئولوگییاسینین اساس منبعی‌نین پارئتو اولدوغونو سؤیله‌میشدیر. موسولینی پارئتونون ائلیتلر نظریه‌سینی موعاصیر دؤورون ان غئیری-عادی سوسیولوژی آنلاییشی و نظریه‌سی اولدوغونو ایدیعا ائدیب.
ويلفرئدو فئدئريکو داماسو پارئتو (15 اييول 1848 – 19 آوقوست 1923)
پارئتو آیدینلانما موتفککیرلرینین بیر چوخ فیکیرلرینه، سوسیولوژینین ایلک دؤور اینکیشافیندا تاثیرلی اولان ایره‌لیله‌مه دوشونجه‌سینه، پوزیتیویزمه، تکامولچولویه، سوسیال داروینچیلییه، هومانیست فلسفه‌یه و مارکسیزمه تنقیدی یاناشمیشدیر.
پارئتونون ایقتیصادیات مؤوضوعسونداکی ایشلرینین یانیندا سوسیال دییشیکلیکلرله باغلی ایشلری ده اولموشدور. خوصوصیله مئتودولوژی ساحه‌سینه تؤهفه‌لری اؤنملیدیر. پارئتو مئتودولوژیک اولاراق منطیقی-تجروبی بیر یول ایزله‌میشدیر. اونا گؤره اینسانلارین حرکت و داورانیشلاری عومومیتله منطیقلی دئییل. او بو هیپوتئزی (فرضیه‌نی)، قوردوغو سوسیولوژینین اساسینا یئرلشدیردی و اینشا ائتدیگی یئنی مئتودولوژی ایله سوسیولوژییه یئنی بیر نظریه قازاندیردی.
اینسان فعالیتلری ایله بو فعالیتلرین مقصدی آراسینداکی علاقه‌لر اوبژئکتیو اولمالیدیر دئین پارئتویا گؤره بیر داورانیشین مقصدینه نائیل اولماق اوچون سئچیلن واسیطه‌لر آراسینداکی علاقه لر دوغرو و شعورلو بیر شکیلده حسابلانیرسا، بو داورانیش آغلاباتان اولور. واسیطه-مقصد موناسیبتی دوغرو (منطیقسیز)دئییلسه، داورانیش دا منطیقلی اولماز. پارئتویا گؤره، اصلینده اینسانلار داها چوخ ایرراسیونال داورانیشا صاحیب اولورلار. اونا گؤره بو بیر سیرا درین مئیللر و غریزه‌لر ایله علاقه لیدیر.
پارئتویا گؤره سوسیولوژی بو منطیقسیز داورانیشی تدقیق ائدیر. او اینسان داورانیشی‌نین مرکزینده ایکی اساس منطیقسیز ائلئمئنتدن بحث ائدیر:
– قالیق/ارتیق (résidu) آدینی وئردیگی دییشمه‌ین مئیللر؛
– دییشن/تؤرین (dérivation) ایسه اینسانلارین هر وضعیتده داورانیشلارینا حاقلی چیخارتماق اوچون ایستیفاده ائتدیکلری دییشن سببلردیر.
پارئتونون ایرراسیونال دئدیگی فعالیتلر ده‌یرلر، اینانجلار و دویغولارین ساحه‌سینده مئیدانا گلیر. اونون اؤز ایفاده‌سی ایله «اینسان ایرراسیونال موتیولر (غریزه) ایله حرکت ائتمه‌یه مجبور قالسا دا بوتون داورانیشلارینی منطیقلی اولاراق موعین پرینسیپلرله علاقه لندیرمه‌یی سئویر و بونا گؤره ده اؤز عمللرینین دوغرولوغونو قانونی‌لشدیرمک اوچون بو پرینسیپلری آپوستئریوری (سونراجیل) کیمی قبول ائدیر.»
بو یازاردان باشقا بیر یازینی دا اوخو: سوسیولوژی نه‌دیر؟
ائلیتلر نظریه‌سینده پارئتونون آدی گائتانو موسکا (Gaetano Mosca) ایله یان یانا گتیریلیر. هر ایکی نظریه‌چی ده سیاسی ائلیتلری گوجلری باخیمیندان دئییل، داها چوخ شخصی کئیفیتلرینه اساسلاندیراراق اینجه‌له‌ییر. هر ایکیسی ده مارکسین ایداره ائدن و ایداره ائدیلن آیریمینین اولمادیغی اوتوپیک گله‌جه‌یی رد ائدرلر. هر ایکی نظریه‌چینین فیکرینه گؤره، ائلیت قروپ کوتله‌لره قارشی موتشککیل و بیرلشدیریلمیش ان گوجلو ائلئمئنتلردن بیریدیر.
پارئتو و موسکا بوتون حؤکومتلری حتّی دئموکراتیک حؤکومت نؤوعونو ده ائلیتلرین حؤکومتی کیمی گؤرور. اونا گؤره بوتون اینقیلابلار ائلیت بیر قروپون یئرینه باشقا بیر ائلیت قروپون گلمه‌سی دئمکدیر. بوتون ائلیتلر وظیفه باشینا گلدیکدن موعین مودت سونرا پوزولورلار و اونلاری ائلیت ائدن کئیفیتلری ایتیرمه‌یه باشلایارلار.
پارئتو هر توپلومون اهالیسینی ایکی تمل طبقه‌یه آییریر:
۱) ائلیت اولمایان آلت طبقه
۲) ائلیتلردن عیبارت اولان اوست طبقه
ائلیت طبقه اؤزو ایکی‌یه آیریلیر:
۱) ایداره ائدیجی ائلیتلر (ایجراچی ائلیتی)
۲) ایداره ائدیجی اولمایان ائلیتلر.
پارئتو، آلت طبقه‌نی غئیری-موتشککیل، باجاریقلی اولمایان طبقه کیمی قئید ائدیر. اونا گؤره آلت طبقه همیشه وظیفه‌سینی یئرینه یئتیرمک اوچون نظارت آلتیندا توتولمالی و کونترول ائدیلمه‌لیدیر.
پارئتو ائلیتلر نظریه‌سینده ایکی تیپ ائلیت طبقه‌نین دؤوریییوی بیر شکیلده اؤز آرالاریندا نئجه یئر دییشدیریب و بئله‌جه خالقلاری نئجه ایداره ائتدیکلرینی ایضاح ائدیب. بو ایکی تیپ طبقه‌نین بیرینجی‌سینی شئرلره بنزه‌دیر. شیرلر گوجلرینی ایستیفاده ائده‌رک ایداره ائدیرلر. بونلار خالقی عسگری ایداره ائدنلر و دیکتاتورلوقلاردیر. پارئتو ایکینجی تیپ طبقه‌نی ایسه تولکولره بنزه‌دیر. بونلار خالقی گیزلیجه ایداره ائدیرلر. یعنی بونلار دیپلوماتیکدیرلر. پارئتویا گؤره شئرلرین اؤز گوجلرینی (ایقتیدارلارینی) قورویا بیلمه‌لری اوچون تولکولره احتیاجلاری وار. اونا گؤره شئرلر تولکولره ایمتیاز وئریرلر.
پارئتویا گؤره ایستیثنالاری نظره آلماساق اینسانلار همیشه بیر ائلیت آزلیق طرفیندن ایداره اولونموشدورلار. آنجاق اؤنملی بیر طبیعی قانونا گؤره، ائلیتلر همیشه بو شکیلده داوام ائده بیلمزلر و ایستئهلاک اولورلار. بئله‌لیکله، اینسانلیغین تاریخی ائلیتلرین ابدی یئر دییشدیرمه تاریخیدیر. بیری ائنرکن، دیگری یوکسه‌لر… بو رئال بیر فئنومئن اولسا دا فرقلی شکیللرده اولا بیلر.
ائلیتلرله باغلی فیکیرلری اوخویارکن معنوی، اخلاقی و درین معنالاری آختارماق لازیم دئییل. ائلیتلری حیاتین موباریزه‌سینده یاخشی قییمت آلان و یا ایجتیماعی حیاتین رقابتیندن یاخشی بیر نؤمره قازانان بیر اینسان کیمی قیمتلندیرمک دوغرو اولار. بو آنلاییشدا پارئتونون، سوسیال ائلیت و ایجراچی/ایداره ائدیجی ائلیتلر اولماق اوزره ایکی ائلیتلر تعریفی وار. پارئتو اساسیندا دیقته آلدیغی ایسه دار معنادا ایجراچی/ایداره ائدیجی ائلیتلردیر. بونلار ایجتیماعی و سیاسی رهبرلیگین خوصوصیتلرینی داوام ائتدیرن اینسانلاردیر. جمعیتلر ائلیتلرین طبیعتی ایله فورمالاشیر.
باشقا بیر سوسیولوق حاقیندا بوردان اوخو: پيئر بوردیو
پارئتونون نظریه‌سینی داها آچیق بیر ایفاده ایله یئکونلاشدیراجاق اولساق، دئیه بیلریک کی، ائنمه‌سی لازیم اولان کؤهنه ائلیتین ائنیشی و یئنی ائلیتین یوکسلی‌شی تاریخی بیر دؤنگودن عیبارتدیر. کؤهنه ائلیتلرین یئرینه کئچن ائلیتلرین دیسیپلینی، جسارتین تیمثالیدیر. تام دابو نؤقطه‌ده سوبژئکتیو و اوبژئکتیو باخیش بوجاغیندان باخساق بو ائلیتلرین بیر-بیریندن آیریلیغی، بیزی یئنی ائلیتلرین مؤوقئعیینی دوشونمه‌یه مجبور ائدر. سوبژئکتیو دونیاگؤروشویله یئنی ایدئولوژی‌نین آرخاسیجا گئدن و حتّی اؤزونو بو ایدئالا حصر ائدن خالق اوبژئکتیو اولاراق یئنی ائلیت قروپون ایقتیدارینا خیدمت ائتمکدن باشقا بیر شئی ائتمز. مثلا سوبژئکتیو فئنومئن دینسیزلییه قارشی دینی، ایستیثمارا قارشی خالقین اینقیلابینا ایشارت ائتسه ده اوبژئکتیو فئنومئن ایکی ائلیتین آراسینداکی قارشی‌دورمادان باشقا بیر شئی دئییل. توپلوملارین تاریخینده ایدئاللار، فیکیرلر، ایدئولوژیلر و سیستئملر دییشیر؛ آرخا پیلاندا ایسه توپلومو ایستیثمار ائتمکدن ایمتیناع ائتمه‌ین و همیشه یئر دییشدیرن ائلیتلر قالیر.
سون اولاراق پارئتونون سوسیولوژیسینده ضیدیتچی بیر باخیش طرزی ایله طارازلیق (بالانس) آختاریشینی راحاتلیقلا حیس ائده بیلریک. هر بیر موناقیشه دییشیک‌لیکدیر، هر بیر دییشیک‌لیک یئنی بیر طارازلیقدیر. بو نظریه‌ده طارازلیق آختارماق، پارسونزون سیستئم نظریه‌سینده‌کی وضعیتی خاطیرلادیر؛ موباریزه آپاران طرف ایسه دارئندورفون دوشونجه‌لرینی خاطیرلادیر.
قایناقلار:
– Coser, L.A. (2008), Sosyolojik Düşüncənin Ustadları, çev.Himmət Hülür, Sərhat Tokər, İbrahim Mazman, Ankara: De Ki Basım Yayım. S. 355
– Swingwood, A., Sosyolojik Düşüncənin Qısa Tarixi, çev. Osman Akınhay, Ankara: Bilim və Sənət Yayınları 1998. s. 301
– Pareto, V., Elitaların Dövriyəsi, Doğu Batı yayınları, İstanbul
