توپلوم بوتون اونا عایید اولان ایقتیصاد، بیلیم(علم)، دوشونجه و کولتورله بیرگه دائیمی گلیشمه و ائوریم (تکامول) ایچینده‌دیر. دیل ده بیر ایجتیماعی اولقو اولدوغو اوچون بو دَییشیم‌لرله یاناشی دَییشیم‌لره اوغراییر. بو دَییشیم‌لر نتیجه‌سینده بیر یاندان دیلین بیر سیرا سؤزجوکلری، قوللانیم قابیلیت‌لرینی اَلدن وئریب قوللانمایان دوروما گلیرلر. باشقا یاندان ایسه یئنی قاوراملارین(مفهوم) یارانماسی ایله یئنی سؤزجوکلر دیلده یارانماغا باشلاییرلار. یئنی سؤزجوکلره نئولوژیزم، قوللانیلمایان اَسکی‌لشمیش(کؤهنلمیش) سؤزجوکلره ایسه آرکائیزم دئییلیر.
یئنی سؤزجوکلرین یارانما نَدَنی:
گئنل‌لیکله دیلده یئنی سؤزجوکلرین یارانما ندنی او دیلده دانیشان اینسانلارا باش وئرن توپلومسال اولای‌لاردیر(حادیثه‌لر). بو اوزدن چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده ده یئنی سؤزجوکلرین یارانما ندنی ده توپلومسال اولای‌لاردیر. آزربایجان اولوسونون(میللتی‌نین) مشروطیت دؤنمیندن و گئنل اولاراق سون یوز ایلده یاشادیغی توپلومسال اولایلار.
دیل توپلومسال بیر اولقو اولدوغو اوچون اینسانلارین توپلومسال یاشامیندا ائله‌جه ده عادی یاشاملاریندا باش وئرن دَییشیم‌لره ائعتیناسیز قالا بیلمز. لئکسیک ترکیب ده توپلومسال دَییشیمین آردینجا دَییشمه‌یه اوغرار. توپلومون ایقتیصادی، سیاسیال و توپلومسال دَییشیم‌لری دیلده یانسییار(اؤز عکسینی تاپار)؛ یعنی دیلین لئکسیک ترکیبینی اؤیرنمک، توپلومون اور‌ه‌تیم(استحصال، تولید)، یاشام، کولتور، بیلیم، تئکنیک و دوشونجه‌سی ایله چوخ سیخ و آیریلماز ایلیشگی‌سی وار. بو اساسلا بیرگه چئشیدلی توپلومسال سیستم‌لره دایاناراق، مشروطیت دؤنمیندن بو گونه قدر آزربایجانین گونئی و قوزئیین‌ده بیر- بیری ایله موقاییسه‌ده چاغداش تورکجه‌میزده لئکسیک ترکیب باخیمیندان چوخ فرقلر یارانمیشدیر. طبیعی کی، بیزده اولان دیل دَییشیم‌لری، اؤزللیکله تهراندا و آزربایجانین باشقا مرکزلرینده یاشایان آیدینلارین دیلینده ایشلک اولان چوخلو سؤزجوک، ترمین‌لری نظره آلساق بو دَییشیم‌لر دیلین دوغال(طبیعی) سوره‌جی و گلیشمه‌سی سونوجوندا دئییل، باسقی وآسیمیلاسیونون ائتگی‌سینده اولموشدور.
اؤنجه‌لر چاپ ائدیلمیش و اَللی ایلدن بویانا قیسا سوره‌لرده، اؤزللیکله ایسلام اینقیلابیندان سونرا یاییملانمیش اثرلرده یئنی سؤزجوکلرین یارانما سوره‌جینی و چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده‌کی دَییشمه یوللارینی بئله دَیَرلندیرمک اولار:
یئنی سؤزجوکلرین یارانماسی: بوتون دیری دیللرده ائله‌جه ده آزربایجان چاغداش ادبی دیلینده یئنی سؤزجوکلر ایکی توپلومسال گرکسینیم(احتیاج) اوزوندن یارانیرلار:
بیلیم، کولتور و تکنیکین گلیشمه‌سی‌نین سونوجوندا توپلومون احتیاج دویدوغو یئنی سؤزجوکلر.
دیش موحیطین(خاریجی موحیط) و اینسان بیلینجی‌نین گئنیشلنمه‌سی، یئنی قاوراملارین(مفهوم) یارانماسی و بونلارا آد وئرمه‌یین گرکدیییندن.
دیلده یئنی سؤزجوکلرین یارانماسی (نئولوژیزم) تاریخسل بیر کاتئقوری‌دیر( مقوله)، هر زامان هر دیلده اولموش و وار اولماقدادیر. یئنی سؤزجوکلر بلیرلی (موعین) دورومدا یارانیب، ایشلنمیش و دیلده ثابیتلشمیشدیر. زامان اؤتدوکجه یئنی بیر دورومدا کؤهنلمیش، ایشلک‌لیکدن دوشموشدور بعضا ده ایشلک‌سیزاولوب چاغداش دیلدن چیخمیش بیر دوروما دا گلمیشدیر. بو اوزدن هانسی‌سا سؤزجوک، بیر زامان سوره‌سینده یئنی سؤزجوک، باشقا بیر زامان سوره‌سینده ایسه اَسکی سؤزجوک ساییلا بیلر. سؤزجوکلرین بو اؤزللییی عکس ائتدیردیکلری نسنه‌لرین(اشیا)، اولای‌لارین، قاوراملارین یئنی ویا کؤهنلمه‌سی ایله باغلیدیر. بئله‌کی تئلئفون، تئلقراف، پست، ماشین، آوتوبوس، تاکسی و… کیمی سؤزجوکلر آزربایجان ادبی دیلینده ثابیتلشمیش و بو گون یئنی سؤزجوکلر سیراسیندا دئییللر بیر حالداکی بو سؤزجوکلر و بونلارا تای لفظ‌‌لر ایندیکی یوز‌ایللی‌یین(عصیر) باشلانیشیندا یئنی سؤزجوکلردن ایدیلر و ایندیلیکده عادی سؤزجوکلر ساییلماقدادیرلار. بونا گؤره ده نئولوژیم یئنی‌لییین اؤزو کیمی شرطلی و نیسبی‌دیر.
یئنی سؤزجوکلرین چئشیدلری
ایشلک‌لیک ساحه‌سی و گؤرَولرینه گؤره یئنی سؤزجوکلری ایکی یئره بؤلمک اولار:
گئنل نئولوژیزملر
یؤنتمسل نئولوژیزملر
بو ایکی قروپ سؤزجوکلرین بیر- بیریله اؤنملی فرقلری وار. بیرینجی قروپ یئنی نسنه(اشیا) و قاوراملارا آد وئرمک اوچون یارانمیشلار. ایکینجی قروپ ایسه ادبیات و یازارلارین صنعت‌سل(هنری) اثرلرینده گؤزه دَییر. بیرینجی قروپ گئنیش کوتله طرفیندن ایشله‌نیرلر. ایکینجی قروپ یئنی سؤزجوکلر ایسه هر یازارین ادبیات و اوسلوبونا خاصدیر. بیرینجی قروپ گئت- گئده دیلده ثابیتله‌شیب کوتله‌ویله‌شیر. آما ایکینجی قروپ ادبیات سینیریندان(مرز) ائشییه چیخمیر. بیرینجی قروپ گئت- گئده کؤهنه‌لیب، یئنی‌لیینی اَلدن وئریر بونون ترسینه ایکینجی قروپ نئولوژیزملر هر یازار و دؤنمه اؤزل اولاراق ادبی اؤنمینی چوخ واخت ساخلاییر. بونو دا آرتیریم، بعضا زامان اؤتدوکجه بیر سیرا ایکینجی قروپدان اولان نئولوژیزملر ائتگی دایره‌لرینی گئنیشله‌ده‌رک بیر یازارین یئنیلیک‌لریندن ویا هانسی‌سا عصیرین چرچیوه‌سینده چیخاراق گئنل دوروما گلیر و بئله‌لیکله باشقا یازارلار طرفیندن ده ایشله‌نیلر.
یئنی سؤزجوکلرین قایناغی:
بوتون دیری دیللرده ائله‌جه ده آزربایجان تورکجه‌سینده یئنی سؤزجوکلرین ایکی قایناغی وار.
دیلین ایچ ایمکانلاری
باشقا دیللرین ایمکانلاری
دیلین ایچ ایمکانلاری: یئنی قاوراملار، نسنه‌لر و اولایلارا یئنی سؤزجوک دوزلتمک اوچون اساس مایا دیلین اؤز ایمکانلاریندان اولمالیدیر. بو ایش دیلین دوزگون ایره‌لیله‌ییش و گلیشمه‌سی‌نین ائله‌جه ده چیچکله‌نیب قالارغی اولماسی‌نین قارانتی‌سیدیر. چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده ده بئله‌دیر. بو یوللا دا داوام ائتمه‌لیدیر. دیلین ایچ ایمکانلاریندان مقصد لئکسیک ترکیبدیر، آما یالنیز دیلین لئکسیک ترکیبی ایله یئنی سؤزجوکلر یاراتماق اولماز. دیلین باشقا بؤلوملریندن ده یارارلانماق لازیمدیر. اَلده اولان سؤزجوکلردن یئنی سؤزجوک تؤرتمک، یالنیز دیلین قیرامئر قوراللاری‌نین(قایدالاری) یاردیمی ایله باش توتا بیلر. بئله‌کی، دئمک اولار یئنی سؤزجوکلرین دوزلتمه سوره‌جی(پروسه‌سی) قیرامئر طرفیندن یؤنلندیریلیر. چونکو دیلین قیرامئری اؤزونه خاص قورال و قاوراملاری ایله لئکسیک ترکیبی ایحاطه ائدیب، اونلاری بیر- بیری ایله ایلیشگیلندیریب، ایداره ائدیر. بو باغلانتی و یؤنه‌تیمین(ایداره ائتمک) اؤنمی اوچون یئنی سؤزجوکلرین یاراتماسینی قیرامئرین بیر بؤلومو کیمی حیساب ائتمک مجبوریتینده‌ییک. اصلینده بو سؤزجوکلرین یاراتما گئدیشینده دیلین لئکسیک بؤلومو ایله قیرامئر بؤلومو بیر- بیرینه باغلانیرو سویوت(مجرد) قیرامئر سوموت(عینیت) حالینا گلیر.
بو یؤنده اوچ یؤنتمدن(مئتود) یارارلانماق اولار:
مورفولوژیک یؤنتم(شکیل‌بیلیم، صرفی)
سینتاکس یؤنتم(سؤزدیزیمسل، نحوی)
لئکسیک یؤنتم(سؤزجوکلره عایید، لغوی)
بو یؤنتملر ایچینده، مورفولوژیک یؤنتم داها چوخ یارارلی و ایشلک بیر یؤنتمدیر. مورفولوژیک یؤنتمدن سونرا سینتاکس یؤنتم ده ایشلک بیر یؤنتم ساییلیر. بو اوچ یؤنتمین فرقی بوراسیندادیر: سینتاکس و مورفولوژی یونتمی ایله یارانان یئنی سؤزجوک، مورفولوژیک ترکیب باخیمیندان دَییشیر. بیر حالداکی، لئکسیک یؤنتمی ایله یارانان سؤزجوک، آنلام باخیمیندان دَییشیر. بئله‌لیکله یئنی سؤزجوکلرین یارانماسیندا قیرامئرله لئکسیک بؤلومونون آیریلماز باغلانتیسینی گؤروروک. یعنی ایشین دیش(خارجی) طرفی لئکسیک ترکیبدیرسه، قیرامئر بو مسله‌نین ایچ قورولوشودور.
۱.چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده مورفولوژیک یؤنتمله سؤزجوک یاراتماق: چاغداش آزربایجان تورکجه‌سی‌نین ادبی دیلینده اَک‌لر(شکیلچی) یئنی سؤزجوکلر یاراتماق اوچون اساس رول اویناییرلار.
۲. چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده سینتاکس یؤنتمله سؤزجوک یاراتماق: سینتاکس یؤنتمی ایله سؤزجوک یاراتماق ایکی سؤزجویون بیرلشمه‌سی ایله اولور. بو بیرلشمه ایکی سؤزجوک یا تام یا دا موختصر حالتده بیرله‌شیرلر. هر ایکی حالتده یئنی سؤزجویون یارانماسی ایله سونوجلانیر.
۳. چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده لئکسیک یؤنتمله سؤزجوک یاراتماق: چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینی گلیشدیرمکده لئکسیک یؤنتمین اؤزل یئری وار. لئکسیک یؤنتمله سؤزجوک یاراتماق ایکی یئردن قایناقلانیر.
الف) اَسکی سؤزجوکلر: هر دیلده اولدوغو کیمی آزربایجان تورکجه‌سینده ده دیلین لئکسیک ترکیبینی گوجلندیرمک تکجه یئنی سؤزجوک یاراتماق یؤنتمی ایله اولماز. بوندان باشقا بیر سیرا پَسیو و اونودولموش سؤزجوکلر ده مدرن یاشامین سورج و یئنی ایستکلری ایچینده یئنی آنلام قازانیب یئنی سؤزجوکلر کیمی ایشلک حالا گلیرلر. ایشین ایلکینده اَسکی سؤزجویون یئنی آنلامی مجازی بیر آنلام کیمی ایشلنسه ده ، یاشام و عمل ایچینده بو مجازی آنلام اصیل آنلام اولاراق ایشلک اولاجاق و بئله‌لیکله اَسکی سؤزجوک یئنی سؤزجوک کیمی ایشلندییینه گؤره ” یئنی سؤزجوک ” آدلانار.
ب) آغیزلاردا(لهجه‌لرده) اولان سؤزجوکلر: لئکسیک یؤنتمله یئنی سؤزجوک قازاندیرمانین ایکینجی یولو چئشیدلی آغیزلاردا اولان و ادبی دیله گلمه‌ین سؤزجوکلردن یارارلانماقدیر.
کئچمیشده دیلیمیزه قارشی اولان باسقی‌لار و آسیمیلاسیون سیاستی نتیجه‌سینده ، بو دیلین ائییتیم(آموزش)، باسین(مطبوعات) و بیلیمسل مرکزلرینه تؤره‌دیلن مانع‌لره گؤره دوغال بیر سورج‌ده گئتمه‌میشدیر بونا گؤره ده بیر سیرا لئکسیک ترکیب ایچینده اولماسی گرکلی اولان سؤزجوکلر اؤز لاییقلی یئرینده دئییل، یالنیز آغیزلاردا قالمیشلار. دیلیمیزده بو سؤزجوکلرین یئرینی ایسه عرب وفارس دیلینین سؤزجوک و دئییم‌لریندن اولوشموش بؤیوک بیر قروپ توتموش. بو قروپ ایسه ایندیلیکده دانیشیق و یازی دیلینده ایشلکدیر.منیم فیکریمجه دیلیمیزی یاد دئییم و سؤزجوکلردن تمیزله‌مک اوچون آغیزلاردا اولان گؤزل و اؤزگون(اصیل) سؤزجوک و دئییم‌لر ده قایناقلاردان بیریدیر.البته بو یؤنتمی چوخلو و تعصوبله ایشلتمک خوشا گلمز سونوجلار وئره بیلر. آغیزلاردا اولان هر سؤزجویو دیللرده ایشله‌نن فونئتیک ترکیبی ایله ادبی دیله گتیرمک بیلیم‌سللییی اولمایان، رد ائدیلمیش بیر ایشدیر.
لئکسیک ترکیبین اؤزللیکلری و گئنیشلتمه یوللاری
هر ادبی دیلده، لئکسیک ترکیبین یایقین اولماسی او دیلین رسمی و غیری رسمی اولاراق ائییتیم مرکزلرینده، باسین‌دا، تیاتر و سینما، علمی مرکزلرده آراشدیرماسینا و چشیدلی آغیزلاردا عئینی سویه‌ده یایقین اولماسینا باغلیدیر. دانیشیق دیلی ایله ادبی دیل آراسیندا فرقلر واردیر.ادبی دیل خاص بیر ایقتیصادی و توپلومسال اورتامدا دیلین بیر و یا نئچه مرکزی آغیزیندان اولوشدوغو حالدا باشقا آغیزلاردان یاردیم آلاراق تکمیلله‌شر. ایش بیر ادبی دیلین اولوشماسی ایله بیتمیر، ادبی دیل ایلک اولوشدوغو زاماندان داواملی اولاراق گلیشیب تکمیللشمه‌لیدیر. ادبی دیل آغیزلاردان لئکسیکی، فونئتیکی و موفولوژیک یاردیملار آلماقلا، آغیزلارین ایلیشگیلی و یاخینلیقلارینا یاردیمچی اولمالی و آغیزلارلا اولان باغلانتیسینی قوپارمامالیدیر. قوپارارسا آغیزلار باشقا یول توتاراق موستقیل بیر دیلین اولوشماسینا اورتام یاراتمیش اولار. ادبی دیل داواملی اولاراق ایقتیصادی و توپلومسال یاشاملا ایره‌لیله‌مه‌لیدیر. لئکسیک ترکیبینی گئنیشله‌ده‌رک توپلوم چشیدلی ایستکلرینه جاواب وئرمه‌لیدیر. سس ترکیبینی، مورفولوژی و سینتاکس قوراللارینی دقیق، گؤزل، راحات، بوتونجول و بیلیمسل، فلسفی، توپلومسال، ایقتیصادی، صنعت‌سل و تئکنیک‌سل یاشاما جاواب وئره بیله‌جک دوروما گتیرمه‌لیدیر. بوتون بونلار دیلین ائییتیم، باسین، مئدیالاردا ، بیلیمسل و آراشدیرما مرکزلرینده گئنیش ایشلک اولماسی ایله اولاناقلیدیر. چونکو دیلین گلیشمه‌سی و ائله‌جه ده لئکسیک ترکیبین گلیشمه‌سی تک بیر شخصین و یا قورومون گؤرَوی (وظیفه) دئییل. بو گؤرَو بو دیلله دانیشان کوتله‌نین ، بوتون یارادیجی اینسانلارین و کولتورل ساحه‌ده چالیشانلاریندیر.
مشروطیتدن بو یانا اَلده اولان قایناق و اثرلر اساسیندا، لئکسیک ترکیبین گئنیشلتمه یوللارینی بئله دَیَرلندیرمک اولار:
دیلین اؤزللیک و ایمکانلاری
آزربایجان تورکجه‌سی‌نین ایچ ایمکانلاری اساسیندا ایره‌لیله‌مه‌سی
هر دیلین اؤزونه مخصوص اؤزللیکلری، قانون و ایمکانلاری واردیر. بونلار هئچ بیر باشقا دیلله موقاییسه اولوناسی و یا قارشیلاشدیریلاسی دئییل. چاغداش آزربایجان تورکجهسی ، ایچ ایمکانلاری اساسیندا بو یوللارلا ایره‌لیله‌مکده‌دیر:
سؤزدوزلتمه
آزربایجان تورکجه‌سی‌نین سؤزجوکلری ایله یارانان سؤزجوکلر
آنلام گئنیشلتمه‌سی ایله یارانان سؤزجوکلر
آغیزلاردا وار اولان اؤزگون سؤزجوکلری ادبی دیله گتیرمک
سؤز- سؤز چئویرمه(verbatim)
آلینما سؤزجوکلر
بو یوللارین اَن اؤنملی و یارارلی‌سی، سؤزدوزلتمه‌دیر. بونون ندنی، سؤزدوزلتمه‌ده ایشتیراک ائدن سؤزجوکلرین یوز ایللیکلر بویو دیلده یارانماسی، اساس سؤزجوکلر داغارجیغیندا و اونون قوراللاری ایله ساخلاندیغیدیر. سؤزدوزلتمه یؤنتمینده، دیلین ایچ ایمکانلاریندان یارارلاناراق بو ایکی یوللا سؤزجوک دوزلدیلیر:
الف)مورفولوژی قورالی
ب) سینتاکس قورالی
سؤزجوکلرین آنلام گئنیشلی‌یینده دَییشیم و قوراللاری: دیلین لئکسیک ترکیبینی زنگینلشدیرمک یالینیز سؤزدوزلتمه یولو ایله دئییل، بلکه سؤزجوکلرین آنلامینی گئنیشلتمکله و یا اَسکی سؤزجوکلرین آنلامینی دَییشمکله باش وئریر. باشقا دئیشله سؤزجوکلر اَسکی آنلاملاریندان باشقا، یئنی قاوراملاری دا ایفاده ائده بیلیرلر.
اؤرنک اوچون بو گون “خانیم” سؤزجویونو قادینا سایقیمیزی ایفاده ائتمک اوچون ایشلتسک ده، کئچمیشده بو سؤزجوک قادین و طایفا باشچیسی آنلامیندا ایشلنمیشدیر. و یا “چیچکلنمک” سؤزونو چاغداش آزربایجان تورکجه‌سینده “گلیشمک” آنلامیندا دا ایشله‌نیر. و یا “کاتیب” سؤزجویونو نظره آلساق بو سؤزجوک کئچمیشده “میرزا” آنلامیندا اولسادا، گونوموزده کئچمیش آنلامینی اَلدن وئره‌رک “دبیر” آنلامیندا ایشله‌نیر.
گؤردویوموز کیمی بیر سیرا سؤزجوکلر آنلاملارینی گئنیشله‌دیر، بیر سیرالاری ایسه آنلام دَییشیمینه اوغرامیشلار. ائله بو اساسدا دا بو سؤزجوکلری ایکی یئره بؤلمک اولار.
اَسکی آنلاملارینی ایتیره‌رک، بو گونکو توپلومسال اورتامدا یئنی آنلام قازانان سؤزجوکلر.
کئچمیشده‌کی اَسکی و اصیل آنلامینی ساخلایاراق، یئنی توپلومسال اوراتم‌دا بیر و یا نئچه باشقا آنلامی دا قازانمیش اولور. اؤرنک اوچون “باش” سؤزجویو تاریخ سوره‌جینده چئشیدلی آنلاملار تاپمیشدیر. ایندیکی دؤنم‌ده ده آنلامی یئنه ده گئنیشلنمکده‌دیر. باشلاماق، باشلانماق، باش تاپماق، باشچی، باشلیق، باشلیجا، باشلانغیجج، باشقاسی، اؤزباشینالیق، باش اوسته، باش بیلن، باش وزیر،…
آغیزلاردا وار اولان اؤزگون(اصیل) سؤزجوکلری ادبی دیله گتیرمک: بو یؤنتم باشقا دیللرده اولدوغو کیمی بیزیم ده دیلده اؤنملی بیر یؤنتمدیر. توپلوملار دایانمادان گلیشمکده‌دیرلر. بونون سونوجوندا ایسه دیل ایله اوغراشانلار هر گون یئنی بیر قاورام ایله اوزلشیرلر. بو قاوراملارا آد وئرک بیر گرکسینیم(ائحتیاج) اولاراق اورتایا چیخیر. بو قاوراملارا آد وئرمک اؤچون اؤنملی قایناقلاردان بیری ده آغیزلاردا اولان اؤزگون سؤزجوکلردن یارارلانماقدیر. چشیدلی نَدَنلر اوزوندن ادبی دیلیمیزه کئچمه‌میش اؤزگون سؤزجوکلریمیزی ایشلتمکله دیله یابانجی و اویغون اولمایان سؤزجوکلرین گیریشینی اؤنله‌مک اولار. بو ایش دیلیمیزی تمیزله‌یه‌رک یابانجی دیللردن دیلیمیزه کئچن سؤزجوک و دئییم‌لری اؤنله‌مکله یاناشی سینونیم‌لرین ده (مترادف) یارانماسیندا چوخ موثبت ائتگیسی اولاجاقدیر.
سؤز- سؤز چئویرمه(verbatim): سؤز-سؤز چئویرمه ده لئکسیک ترکیبی آرتیرماق اوچون بیر یؤنتمدیر. چوخلو دونیا دیللرینده یاشامین چوخلو بؤلوملرینده او جومله‌دن ایقتیصادی، توپلومسال، تئکنیک‌سل و کولتورل ساحه‌لرده دونیا میقیاسیندا یارانان قاوراملارا بو یؤنتمله آد وئریلر. اؤرنک اوچون یوز ایل اؤنجه دوغو آوروپا و اورتا دوغودا “دمیر یولو”نون یایقینلاشماسی ایله ، اوراداکی اولوسلار بو قاوراما آد وئمک اوچون فرانسیزجا اولان” شومن دوفر” سؤزونون دقیق چئویریسی‌نی قوللاندیلار. طبیعی‌کی، هر اولوس بو سؤزو اوز دیلینین قیرامئرینه اویغون چئویردی، آما اؤنملی یئر بوراسیدیر کی، یول آنلامیندا اولان”شومن” و دمیر آنلامیندا اولان ” فر” سؤزجوکلری‌نین چئویری‌لریدیر. بونا گؤره ده روس دیلینده ” ژلزنایاد اروقا”، عرب دیلینده “سکه الحدید” و فارسجادا ” راه آهن” کیمی چئویریسی اولموشدور.
بو تیپ چئویریلر آزربایجان تورکجهسی اوچون یئنی یؤنتم دئییل. بو یؤنتمله دیلیمیزه چئویریلمیش سؤزجوکلری قدیم زامانلاردا دا گؤرمک اولور. بونا اَن یاخشی اؤرنک عربجه‌ده “نصف النهار”، فارسجادا ” نیمروز” بیزیم دیلده ایسه “گون اورتا” سؤزودور. البته بو سؤزجوکلرین هانسی دیلده اوولجه اولدوغونو سؤیله‌مک قولای ایش دئییل. اونا گؤره هر بئله سؤزجوک گؤرن کیمی بو قایدا ایله باشقا دیلدن چئویریلدیینی دئمک اولماز. بیر سیرالار سؤزجوکلر ده دیلیمیزین اَسکی بیر قیراماتیک قایداسی‌نین یئنی‌دن ایشلک حالا گلمه‌سی ایله یارانا بیلرلر. او جومله‌دن اؤزباشینا(خودسر)، اؤز- اؤزونه(خود بخود)، کیمی سؤزلر.
بو یؤنتمدن یارارلانماق ایکی شرطین گؤزله‌نیلمه‌سی ایله لئکسیک ترکیبی زنگینلشدیره بیلر:
الف) دیلین اؤز سؤزجوکلریندن قوللانیلا
ب) قیرامئر قوراللاری اساسیندا یارانمیش اولا
یعنی بئله چئویری‌لرده آلینان قاورام، سؤزجوکلرین مضمون و آنلامی ایله محدولاشمالی و دیلین لئکسیک دایره‌سی و قوراللارینی پوزمامالیدیر. بئله اولمادیغی حالدا بو تیپ چئویریلر دیله آنجاق ضرر وئره بیلر.
آلینما سؤزلر: اولوسلارین تاریخ سورجینده‌کی یاشانتیلاری اونلارین دیلینده ده یانسیییر. هئچ بیر اولوس اسکی چاغلاردا دا باشقا اولوسلارلا ایلیشگی ده اولمادان حیات سورمه‌میشدیر. بو ایلیشگی‌لر اوزوندن اولوسلار ایقیصادی و کولتورل ساحه‌لرده بیر- بیریندن ائتگی‌لنمیشلر. بو ایلیشگی‌لر سونوجوندا بعضا سؤزجوکلر ده باشقا دیله کئچمیش، ائله‌جه ده سؤزجوکلر آلینمیشدیر.
گئنل اولاراق ایندیکی دورومدا هئچ بیر دیل تام اولاراق یاد سؤزجوکلردن اوزاق دئییل. بئله بیر دیل تاپیلمیش اولسا بئله، آنجاق بو گونکو اویقارلیقدان(تمدن) اوزاق قالمیش، گئری قالمیش و هئچ بیر اولوس‌لا ایلگی‌یه کئچمه‌‌ین بیر توپلومون دیلی اولا بیلر. بو اوزدن هئچ بیر دیلی باشقا دیللردن سؤزجوک آلمیشدیر دئیه گوجسوز دیل سانماق اولماز.
*بو یازی، پروفسور زهتابی‌نین “لئکسیکولوژی (علم معانی)” کیتابی‌نین نئولوژیزم بؤلوموندن اؤزت اولاراق ۲۰۱۰-جو ایلده رامین جبارلی طرفیندن تورکجه‌‌یه چئویریلمیشدیر.
ایستقاده اولونان گرافیک ایش آتابای ارجمنده عاییددیر.
