سون گون‌لر ایران آذربایجانیندا محمد حسینی طرفیندن چکیلن «طرلان» فیلمینین گئنیش آنلاین یاییمی باشلامیشدیر. بو فیلم سون ایل‌لرده ایشیق اوزو گؤرموش موستقیل ایران-آذربایجان کینوفیلم‌لری سیراسیندادیر. ایران‌دا آذربایجان تورک‌لرینین ساییسی‌نین چوخ اولدوغونو نظره آلساق، بیر چوخ ساحه‌لر کیمی، اؤلکه‌نین سینما سئکتورونون دا آذربایجانلی‌لاردان تاثیرلندیگی آیدین گؤرونور. اصلینده آذربایجانلی‌لارین سینما ساحه‌سینده‌کی فعالیت‌لری بیر موباریزه یولو کیمی دیرلندیریلیر. بونون سببی ایسه ۲۰-جی عصرین اکثر زامان دیلیمینده ائتنیک رئژیسسورلاردان فیلم‌لرینی فارس دیلینده چکمه‌لرینین رسمی اولاراق طلب اولونماسیدیر. علاوه اولاراق ایران فیلم‌لرینده داها آشاغی بیر مؤوقعده اولان اینسان رولونو گؤسترمک اوچون فارس دیلینی تورکجه لهجه ایله دانیشان اینسان‌لارلا تئز-تئز راستلاشیردیق. بو وضعیت اوزون مدت داوام ائتسه ده، سون بیر نئچه ایلده سینما ساحه‌سینده یاخشیلیغا دوغرو دییشیکلیک‌لر باشلامیشدیر.
اینقیلابدان اول ایران‌دا آذربایجانلی‌لارین تئاتری و سینماسی
اؤلکه‌نین ایلک کینوموتوقرافی(سینماتوگرافی) گنجلیک ایل‌لرینی ایرانین آذربایجان ایالتینین والیسی اولاراق کئچیرمیش مظفرالدین شاه قاجار طرفیندن ۱۹۰۰-جو ایلده تقدیم ائدیلمیشدیر. ۱۹۲۵-جی ایلدن سونرا رضا شاه پهلوی حاکمیتی اله کئچیرنده ایران‌دا غیر-فارس دیل‌لر رسمی اولاراق قاداغان ائدیلدی، بونا گؤره ده ایلک آذربایجان-ایران فیلم‌لری فارس دیلینده ایدی.
اونون حاکمیتی دؤورونده مثبت شئی‌لردن بیری ایلک کینوموتوقرافین ایرانا گلمه‌سیدیر
ایران‌دا هم آذربایجان سینماسی، هم ده تئاتری ایله باغلی اهمیتلی شخصیت‌لردن بیری صمد صباحی‌دیر (۱۹۱۴-۱۹۷۸). شمالی آذربایجان سرحددینین روسیه طرفینده، گنجه‌ده دونیایا گؤز آچان و باکی‌دا تئاتر تحصیلی آلان صباحی ۱۹۳۲-جی ایلده تبریزه کؤچموشدور. تبریزده و ایران آذربایجانی‌نین دیگر اؤنملی شهرلرینده تئاترین اینکیشافیندا، خصوصاً ۱۹۴۱-جی ایلده «اود گلینی» پیئسینین صحنه‌یه قویولماسیندا اهمیتلی رول اوینامیشدیر. ۱۹۴۱-جی ایلده انگلیس و سووئت اتفاقی ایرانی ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی دؤورونده غیر-رسمی اولاراق پارچالادیلار. فارس اولمایان میللت‌لر نیسبی مدنی آزادلیق الده ائتدیلر. موحاریبه سونا چاتاندا قیرمیزی اوردو ایرانین شمالیندا قالدی. سووئت ایتیفاقی بیرلیگی باشقا بیر دؤولته دستک وئرمکله تأثیر گوجونو بیر قدر قوروماغا چالیشدی. بونا نمونه اولاراق سید جعفر پیشه‌وری‌نین آذربایجان دئموکراتیک پارتیسی یانیندا موختار بیر «خالق حکومتی» یاراتماسی ایدی. بو قیسا زامان کسیمینده (۱۹۴۵-جی ایلین نویابریندان ۱۹۴۶-جی ایلین دئکابرینا قدر) صباحی بیر نئچه تئاتر قروپو قوردو و تبریزده یازیلان بیر چوخ اثرلرینی آنا دیلینده صحنه‌لشدیردی. بو اثرلره کلاسیک «اوزئییر حاجی‌بیلی» اوپئرئتتا(کیچیک اوپرا)-سی، «آرشین مال آلان» و کندلی عصیانین لیدری قاچاق کرم-ه حصر اولونموش «قاچاق کرم» پیئسی داخیل‌دیر. او غربی آذربایجان‌دا باش وئرمیش قان داواسیندان قاچدیقدان سونرا ۱۵ ایلینی قاچاق اولاراق کئچیرمیشدی.
۱۹۴۶-جی ایلده صمده سووئت آذربایجانیندا یاشایان قارداشی، گؤرکملی یازیچی گنجعلی صباحی موقتی اولاراق آذربایجان میللی حکومتی زامانی قوشولدو. گنجعلی صباحی آذربایجان دئموکراتیک حکومتی دؤورونده گونئی آذربایجانا قاییتماق شانسی الده ائتدی. لاکین همین ایلین سونوندا آذربایجان میللی حکومتی سوقوط ائتدی و آذربایجان دیلینده تاماشا و وئرلیش‌لره قاداغا قویولماغا یئنیدن باشلاندی. قانونسوز موهاجیر اولماقدا گوناهلاندیریلان گنجعلی صباحی لرستان بؤلگه‌سینین «محروم بیر کندینه» ایکی ایللیک سورگون ائدیلدی. صمد صباحی ده آذربایجان میللی حکومتی دؤورونده‌کی بیر ایللیک فعالیتینه گؤره جزالاندیریلدی. او اوچ ایل صنعت فعالیتیندن اوزاقلاشدیریلدی. بوندان سونرا یئنیدن ایشله‌مه‌یه ایجازه وئریلدی، آنجاق ایرانین آذربایجان بؤلگه‌سینی ترک ائتمه‌سی شرطی ایله.
تهران‌دا یاشایان صمد صباحی ۱۹۵۳-جو ایلده «آرشین مال آلان»-ین فیلم وئرسییاسینی حاضیرلادی و حاجی‌بیلی‌نین ۱۹۱۰-جو ایلینده یازیلمیش اثرینه اساسلانان «مشهدی عیباد» موسیقیلی کومئدییاسینا رئژیسسورلوق ائتدی. آنجاق بوتون سؤزلر و حتی شعرلر فارس دیلینده سسلندیریلدی، بونا گؤره ده بو فیلم هم قوزئی، هم ده گونئی آذربایجانلا بیرباشا علاقه‌سی اولان ایلک فیلم کیمی دیرلندیریلیر و احتیمال اولونور کی، بو فیلم ۱۹۵۶-جی ایلده باکی‌دا حاضرلانان وئرسییایا نیسبتا داها آز رغبتله قارشیلاندی.
ساغدا گنجعلی صباحی، سولدا صمد صباحی
ایران ایسلام اینقیلابیندان سونرا
۱۹۷۹-جو ایل ایران ایسلام اینقیلابیندان سونرا آذربایجان سینماسی ایران‌دا یئنی بیر دؤوره قدم قویدو. ایرانین آذربایجان ایالت‌لری اولان اورمیه و تبریز شهرلرینده بیر نئچه فیلم صنعتی ایله باغلی شیرکت قورولدو، رئژیسسورلار رسول ملاقلی‌پور، یدالله صمدی، یدالله نوعصری و حسن محمدزاده ایدی. آنجاق مدنی برابرسیزلیک و عرقی آیری-سئچکیلیک داوام ائتدیگیندن اوزون ایل‌لر آذربایجان دیلینین ایستیفاده‌سی هله ده مومکون دئییلدی.
عوضینده یدالله صمدی (۱۹۵۲-۲۰۱۸) کیمی رئژیسسورلار آذربایجان مدنیتینه، خصوصیله فولکلورا دقت یئتیریردیلر. بو جور فیلم‌لر آراسیندا تورک میفیک داستانی «دده قورقود» ائپیزودلارینا اساسلانان بیر قهرمانلیق فیلمی «دومرول»(۱۹۹۳)، قولدور هوجوم‌لارینا مقاومت گؤسته‌رن «ساوالان»(۱۹۸۹) و «سارای»(۱۹۹۷) فیلم‌لری وار. بو فیلم‌لرین هامیسی اولجه فارس دیلینده چکیلمیشدی، اما سونرا «سارای» فیلمی آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلدی. بو ایسه ایران‌داکی آذربایجانلی تاماشاچی‌لار طرفیندن بؤیوک ممنونیتله قارشیلاندی.
ساوالان» فیلمی (۱۹۸۹)»
ایران‌دا آذربایجان تورکجه‌سینده فیلم‌لر
۹۰-جی ایل‌لرده ایران‌دا آزلیق‌لارا قارشی دیل و مدنی آیری-سئچکیلییه قارشی موباریزه گئتدیکجه داها شیدتلی حال آلدی. بو اثنادا آراز چایی‌نین شمال طرفینده آذربایجان رئسپوبلیکاسینین موستقیللیک قازانماسی ایران‌داکی آذربایجانلی‌لار آراسیندا مدنی معاریفلندیرمه ایش‌لرینین آپاریلماسینا کؤمک ائتدی. سونرالار نهایت ایران جنوبی آذربایجان ولایتی‌نین شهرلری تبریز، اردبیل، اورمیه و زنجان‌داکی استان کانال‌لاری اوچون آذربایجان تورکجه‌سینده فیلم ایستحصالینا باشلادی و تلویزیون پروقرام‌لاری حاضیرلادی.
رضا صیامی‌نین «ووصال گون‌لری» فیلمی کینوتئاترلاردا ائکرانا چیخماسا دا، ایرانین بؤلگه تلویزیون‌لاریندا یاییملاندی. بو بیرینجی اوزون متراژلی ایران-آذربایجان کینوسو محصولو ایدی. داها سونرا ۱۹۹۵-جی ایلده ایران آذربایجانی‌نین اردبیل بؤلگه‌سینین بیر کندینده چکیلن رهبر قنبری‌نین «او» فیلمی نمایش اولوندو. بیر چوخ میللی و بین‌الخالق فئستیوال‌لاردا موکافات آلدی. بیر ایل سونرا قنبری بیرینجی قاراباغ موحاریبه‌سینده دیدرگین دوشموش آذربایجان رئسپوبلیکاسی قاچقین‌لاری حاقیندا فیلم چکمک اوچون آذربایجان رئسپوبلیکاسینا سفر ائتدی و بو موضوعدا «آرزو» فیلمینی چکدی. اما بو فیلم ایران و آذربایجان‌دا ائکرانا چیخمادی. حسن نجفی، بابک شیرین صفت، وحید آذر و داها سونرا علی ابدالی کیمی دیگر ایران-آذربایجان کینورئژیسسورلاری آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا و تورکیه‌ده بدیعی فیلم‌لر چکمیشلر، لاکین بو فیلم‌لردن هئچ بیری، قنبری‌نین فیلم‌لریندن بیری استثنا اولماقلا، ایران‌دا نوماییش ائتدیریلمه‌دی.
وضعیت قیسا مدت عرضینده داها یاخشیلاشدی. قیسامتراژلی فیلم‌لر ایران‌دا اینقیلابدان سونراکی ایل‌لرده پوپولیار اولدو، چونکی حکومت اؤلکه‌ده ایسلام بیرلیگینی سینمادا باشلادا و عکس ائتدیره بیله‌جک گنج رئژیسسورلار یئتیشدیرمک ایسته‌ییردی. بو واخت بیر چوخ آذربایجانلی تورک گنج بو فورصتدن ایستیفاده ائده‌‌رک سینما سئکتورونا داخیل اولدولار و آنا دیلینده قیسامتراژلی فیلم‌لر چکمه‌یه باشلادیلار.
بونلاردان رضا جمالی، اسماعیل منصف، فرهاد عیوضی، شهزاد قریشی و ارک قارداش‌لارینین (بهمن و بهرام) آدلارینی چکمک اولار. ارک قارداش‌لارینین «حیوان» ۱۵ دقیقه‌لیک قیسامتراژلی فیلمی بیر آدامین سرحددی آشماق اوچون قوچ دریسی گئیینیب قوچ حالینا گلدیگینی گؤسته‌رن حئکایه‌سی ایله اینسانلیغین سرحدلرینی آراشدیریر. ۲۰۱۷-جی ایلده نفوذلو کن فیلم فئستیوالیندا ایکینجی یئرده داخیل اولماقلا، بیر نئچه موکافات قازانمیشدیر.
هله ده اینکیشافدا جدی مانع‌لر قالسا دا، ایران‌دا موستقیل آذربایجان سینماسی ترقی ائدیر. سرمایه‌گذار تاپماقدا و موختلیف بوروکراتیک پروبلئم‌لرده چتینلیک‌لر قالماقدادیر. یئنه ده سون ایل‌لرده آذربایجان تورکجه‌سینده چکیلن فیلم‌لرین ساییندا و کئیفیتینده چوخ ایره‌لیله‌ییش وار. بو گون‌لرده اینکیشاف ائد‌ن آذربایجان سینماسی عینی حالدا آنا دیلینی و آذربایجان مدنیتینی قوروما فونکسییاسی(ایشلو، کارکرد) دا داشیییر. رئژیسسور اصغر یوسفی‌نژادین ۲۰۱۶-جی ایلده چکدیگی “ائو” آدلی بدیعی فیلمی ایران کینو تنقیدچی‌لرینین ده دقتینی چکمیشدی. تبریزده آذربایجان تورکجه‌سینده فارسجا آلت‌یازی ایله ایستحصال ائدیلن فیلم عنعنوی بیر عائله‌دن بحث ائدیر. فیلمین قهرمان‌لاری اؤلن آتالارینی دفن ائتمک ایسته‌ییرلر، لاکین آتالارینین جسدینین طیب علمینه باغیشلاماق وصیتینی اؤیره‌نیرلر. بونون ایسه آتالارینین اؤز قیزی و کوره‌کنی طرفیندن اؤلدوردویو گرچه‌یینی اورتایا چیخارداجاغی اوچون قیزی و کوره‌کنی بو ایشه مانع اولماغا چالیشیرلار. «ائو» فیلمی «نتپک» (آسیا کینو اینکیشافی اوچون شبکه) موکافاتی ایله بیرلیکده ایرانین ۳۵-جی فجر فیلم فئستیوالیندا ان یاخشی سناریو و ان یاخشی فیلم اوچون «سیمرغ زرین» و «سیمین» موکافات‌لارینی قازانمیشدیر.
ائو» فیلمی (۲۰۱۷)»
فیلمین اوغورو موستقیل ایران-آذربایجان سینماسیندا بؤیوک سس-کویه سبب اولدو. سونرا اسماعیل منصف‌ین یازیب رئژیسورلوق ائتدیگی «کؤمور» فیلمی یاییملانیر. بو فیلمده اوغلونون حبسخانادان قاچاراق آذربایجان رئسپوبلیکاسی سرحددینه کئچمه‌سی آتاسی اوچون فاجعه‌لی حادثه‌لره سبب اولور. داها سونرا رضا جمالی، توکیو ۲۰۱۹ فیلم فئستیوالیندا “یاشلی آدام‌لار هئچ واخت اؤلمور” فیلمی ایله «آسیا روحو» موکافاتینی قازاندی. بو، اول‌لر جلاد اولوب اؤلومون روحونو قورخوتموش و کندین آغساققال‌لارینی اؤلمز ائد‌ن بیر آدامین حیران‌ائدیجی، یاواش تئمپلی بیر حئکایه‌سیدیر. ۲۰۲۰-جی ایل فجر فیلم فئستیوالیندا نیکی کریمی‌نین «آتابی» فیلمی آذربایجان تورکجه‌سینده اوغور قازاندی. تورک میفولوگییاسی مؤوضوسونا اساسلانان ارک قارداش‌لارینین «دری» فیلمی ایکی کاتئقورییادا: ان یاخشی فیلم و ان یاخشی فیلم موسیقیسی موکافاتینی قازاندی. ایران سینماسی اوچون چوخ غیر-عنعنوی اولان «دری» قورخو ژانریندادیر.
دری» فیلمی (۲۰۲۰)»
۲۰۲۰-جی ایلده آنلاین اولاراق یاییملانان «طرلان» ایرانین دایم ایره‌‌لیله‌مکده اولان موستقیل آذربایجان سینماسینین ان سون فیلمیدیر. فیلمده جاناوار سوروسونون تهدیدینی چوبانلیق تجروبه‌سینه گؤره اولجه‌دن اؤن‌گؤرمک کند اهالیسی اوچون فوق‌طبیعی بیر قابیلیت کیمی گؤرونمه‌یه باشلاییر. کندلی‌لر بونون ساده‌جه تجروبه ایله قازانیلان بیر باجاریق اولدوغونا اینانمیرلار و طرلانین غیر-عادی گوج‌لره مالیک اولدوغونا امین‌دیرلر. اوندان کندلی‌لره ده معجزه یاراتماسینی ایسته‌ییرلر. فیلمین آنونسو دونیا آذربایجانلی‌لاری طرفیندن سوسیال مئدیادا گئنیش شکیلده پایلاشیلدی و بو حادثه آراز چایی‌نین هر ایکی ساحلینده، هم موستقیل آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا، هم ده ایرانین آذربایجان بؤلگه‌لرینده و چوخ اوزاق‌لاردا اهمیتلی بیر تاماشاچی توپلایاجاغینی گؤستردی. حال-حاضیردا بو فیلمی بین‌الخالق ایزله‌ییجی‌لرین آنلاین اولاراق اینگیلیس‌دیللی بیر پورتال واسطه‌سی ایله تخمیناً جمعی ۴۰ آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری قپیگی اؤده‌‌یه‌رک ایزله‌مه‌سی مومکون‌دور.
بو مقاله‌نین اینگیلیسجه‌سی کاسپیان پست سایتیندا یایینلانمیشدیر. مقاله اتک‌یازی سایتی طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلمیشدیر.
