چئویرن: ناطیق بشیرلی
کؤچورن: دانسو جبارلی
پاریسده اولدوغو ایللرده آغااوغلونون ماراغی ایران اوزرینه یؤنلمیشدی. موختلیف مطبوعات اورقانلاریندا ایران توپلومو حاقیندا آردیجیل مقاله‌لر قلمه آلمیشدیر. ایلک یازیلاریندان بیری، موعلیمی دارمئستئتئرین، قدیم ایرانین موقدس کیتابی زند-اوئستانین فرانسیزجایا ترجومه‌سی ایله باغلیدیر. اونون ایرانا اولان ماراغینین آکادئمیک چرچیوه‌نین حودودلارینی آشدیغی، ایرانلیلیق شوعورونون قاباردیلماسینا خیدمت ائتدیگی ایفاده ائدیلمکدیدی. گئورگئونون وورغولادیغینا گؤره آغااوغلو یازیلاریندا اؤزونون ایرانلی کیملیگینی قئید ائتمگی ده اونوتمامیشدی. او، فارس کیملیگینی، عوثمانلی-تورک و عرب-ایسلام کیملیگییله موقاییسه‌ده داها اوستون بیر مقاما قویدوغو گؤرولمکده‌دیر. بیر باشقا دئییشله فرانسادا اولدوغو دؤنمده تورک میللیتچیلیگینه هئچ بیر شکیلده یاخینلیق دویمادیغی آنلاشیلماقدادیر. تورکلری، ایسلامیتی دئگئنئراسییا ائتمکده، حیاتا کئچیردیکلری ایشغالچیلیقلارلا ایران علیه‌ینه باش وئرن حادیثه لرده موقصیر توتماقدا و اونلاردان، «موسلمان دونیاسینین باشینا کئچدیکلری زامان هله ده باربار اولان بیر قوم» اولاراق بحث ائتمکده‌دیر.
اصلینده بو دوشونجه‌لر بیزه یاد دئییلدی. آغااوغلونون موعلیمی رنان دا، تورکلرین اؤزلرینه خاص، یوکسک بیر سیویلیزاسییا یاراتماق باجاریغیندان محروم، اوسته‌لیکده تاریخده دایما اؤزلریندن اوستون سیویلیزاسییالاری داغیدان بیر عیرق اولدوغو ایدیعاسینی اولدوقجا گوجلو دلیللرله اورتایا قویا بیله‌جه‌یینی ایفاده ائتمیشدیر. حقیقتن، پاریسده اولدوغو ایللرده آغااوغلونون تورکلوکله باغلی غرضلی فیکیرلرینین (بلکه ده بو دوشونجه‌لر موعلیمیندن قایناقلانیر) اونون دوشونجه و کیملیگینین تملینی تشکیل ائتدیگی وورغولانمالیدیر. آیدین اولدوغو کیمی تورک میللیتچیلیگی پاریس ایللریندن آغااوغلونون دوشونجه‌سینین اساس عونصورلریندن بیری اولماقدان خئیلی اوزاقدیر. اونون اصل ماراغی ایسلامیتدن اولکی ایران اینانجلاری اوزرینده فوکوسلانمیشدی. عنعنه‌وی ایران کیملیگینین اوستونلویونو منیمسه‌ین آغااوغلونون میللییتچیلییه یاخینلاشماسی بو تمل اوزرینده ایره‌لیله‌ییش گؤستره‌جکدی. آغااوغلو، ایران تاثیر دایره‌سیندن کناردا و روس سووئرئنلیگی اورتامیندا بیر بؤلگه‌ده دوغولوب یئتیشمیش اولماسینا باخمایاراق اؤزونو ایران کیملیگینه باغلی حیس ائتمکدیدی. گئورگئون بو وضعیتی «ایرانیزم»ین بیر علامتی اولاراق قبول ائتمکده‌دیر.
آغااوغلو ایرانلا باغلی یازیلاریندا مقصدینین، آوروپالیلار طرفیندن لازیمی قدر تانینمایان، اکسیک بیلگیدن قایناقلانان غرضلی فیکیرلرین دومینانت اولدوغو بیر ساحه‌ده، ایران توپلومو حاقیندا ساغلام و ایلک الدن معلوماتلار وئرمک، بئله‌جه گئنیش یاییلمیش منفی موحاکیمه‌لرین اؤنونه کئچمک اولدوغونو وورغولاماقدادیر. بو مقصدین ماهیتی آنجاق یازیلارینین مضمونوندان یولا چیخاراق باشا دوشوله بیلر. ایلک اؤنجه آغااوغلو ایران توپلومونو تانیتما میسییاسینی کیم اولاراق و نئجه منسوبلوقلا اوستلنمیشدیر؟ فرانسیز دوشونجه‌سینه باغلیلیغی و آذربایجان شیعه عنعنه‌لریندن اوزاقلیغی، اونون ایرانا گوجلو بیر عاییدیت دویغوسویلا باغلی اولدوغو مؤوضوعسوندا شوبهه دوغورماقدادیر. قافقازلی کیملیگینی دئییل ده، یئتیشدیگی ایللرده هئچ بیر شکیلده منیمسمه‌یه یاناشمادیغی ایرانلی کیملیگینی اؤنه چیخارمیش اولماسی دا سؤزو گئدن شوبهه‌نی گوجلندیریر. باشقا بیر طرفدن، یازیلاریندا هر نه قدر ایرانلی کیملیگی اؤنه چیخیرسا بئله بو دؤنمده میللیت دوشونجه‌سی اونون دونیا گؤروشونون مرکزینده یئر آلماقدادیر. پاریسده آکادئمیک محیط ایچینده منیمسه‌دیگی اورییئنتالیست باخیش آچیسی ایله ایران توپلومونا یاخینلاشمیش، آوروپا یاشام طرزی ایله شرقلی یاشام طرزینی موقاییسه ائده‌رک غرب سیویلیزاسییاسی لئهینه بعضی نتیجه‌لره چاتماغا چالیشمیشدیر. یازیلاریندا ایران توپلومونون بعضی منفی اؤزللیکلرینی اؤنه چیخارماقدان دا چکینمه‌میشدیر. مثلا ایران شاهینین فرانسایا رسمی زیارتی زامانی موشاهیده‌لری غریبه‌دیر. ایکی اؤلکه ایداره‌چیلرینی موقاییسه ائتمیشدیر. شاه ناصرالدیندن گؤستریشلی، کیبیرلی، دئسپوت بیر شرقلی، فرانسیز رهبری جارنوتدان ایسه آزاد بیر اؤلکه‌نین ساده، اؤزگوونلی بیر تمثیلچی‌سی اولاراق بحث ائتمکده‌دیر.
بو ایللرده یازدیغی مقاله‌لرینده آغااوغلو، شرق توپلوملاریندا فردین اینکیشاف ائتمه‌میش اولماسینی اؤنده گلن بیر چؤکوش سببی اولاراق گؤسترمکده‌دیر. ایران و تورکییه‌نین دئسپوت رئژیملرله ایداره ائدیلدیگینی، فردلرین ضعیف ساخلانیلدیغی شرحینی وئرمکده‌دیر.
ایرانیزمه باغلی اولدوغو ایدیعا ائدیلن آغااوغلونون، یازیلاریندا ایرانین موستقیل اینکیشافینا، اؤز کیملیگینی، وارلیغینی قوروماسینین واجیبلیگینه دیقت چکمه‌سی گؤزله‌نیلیردی. آنجاق او تام ترسینه ایران اوزرینده بعضی خاریجی دؤولتلرین نوفوذ قورماسینا موناسیب شراییط اولدوغونو موذاکیره ائتمیشدیر. اؤرنک اولاراق ایرانین یاخین گله‌جگینده روسییانین نوفوذ صاحیبی اولماسینی و اینگیلتره‌نین بو اؤلکه‌دن الینی چکمه‌لی اولدوغونو مودافیعه ائتمیشدیر. بیر مقاله‌سینده ایرانین روسییا و اینگیلتره طرفیندن نوفوذ بؤلگه‌لرینه آیریلماسی جهدلرینی دیرلندیرمکده‌دیر. اونا گؤره ایراندا روسییانین بختی اینگیلتره ایله موقاییسه‌ده داها چوخدور. چونکی روسلار جوغرافی و ایستراتئژیک ایمکانلارین وئردیگی اوستونلوکلردن یارارلاناراق اؤلکه‌نین اؤنده گئدن کسیملرینین دستگینی قازانمیشدیر. اینگیلتره‌نین بؤلگه‌ده وارلیغینی ایسه سون درجه تهلوکه‌لی اولدوغونو وورغولاماقدادیر. آغااوغلونون بو موناسیبتینین آرخا پلانی، سؤزو گئدن دؤورده فرانسه ایله روسییانین ایکیلی ایتتیفاق راضیلاشماسی حاضیرلیقلاری ایچینده اولدوقلاری حقیقتینی گؤز اؤنونده گتیردیلده آیدینلیغا قوووشور. فرانسا ایله روسییانین اینگیلتره‌یه قارشی بیر ایتتیفاق آختاریشیندا اولدوقلاری و ایرانین موستملکه‌چیلرین رقابتینین اساس مؤوضوع حالینا گلدیگی بیر دؤورده، آراشدیرمالاری فرانسیز آکادئمیک سفئراسیندا یؤنلندیرن آغااوغلونون، ایراندا روس نوفوذونو اینگیلیس نوفوذوندان اوستون توتموش اولماسی تعجوبلو دئییلدیر.
آغااوغلو ایران توپلومونون پروبلئملرینی موطلق سیاسی تئرمینلرله ایفاده ائتمه‌میشدیر. ایراندا و دیگر شرق اؤلکه‌لرینده فردین اینکیشاف ائتمه‌سینه ایجازه وئرمه‌ین سوسیال ایستروکتورا دیقت چکمکده‌دیر. اونون لیبئرال فردییتچیلیک مودافیعه‌سی ایله، خاریجی موداخیله‌سینی مودافیعه‌سی آراسینداکی ضیدیت دیقت چکیجیدیر. ایرانین روس کونترولونا ترک ائدیلمه‌سینی قورتولوش آلتئرناتیوی اولاراق گؤرن آغااوغلونون ایرانا یوردسئورلیک دویغولارییلا باغلی اولدوغونو دوشونمک البته مومکون دئییلدیر. آوتوکراتیک بیر گوجون بیرباشا موداخیله‌سینه آچیق اولان بیر اؤلکه‌ده فردین سربست اینکیشافینین نئجه مومکون اولا بیله‌جه‌یی ایسه آیری بیر موذاکیره مؤوضوعسودور.
تشککول قایناغینی روس و فرانسیز دوشونجه‌سی یاراتمیش اولماسینا و یازیلاری فارسجا یئرینه روسجا و فرانسیزجا قلمه آلماسینا باخمایاراق، آغااوغلونون ایرانا یاخین ماراق گؤسترمه‌سی دیقت چکیجیدیر. اوولجه اونون ایرانا ماراغینین تامامیله فردی بیر سئچیم اولمادیغی وورغولانمالیدیر. آغااوغلونون ایرانا یاناشما طرزی ایرانا قارشی عومومی غرب ماراغینین خوصوصیتینی تصنیف ائتمه‌دن و بو تصنیفاتین هانسی حاللاردا معنا قازاندیغی آچیقلیغا قوووشمادان لازیمی قدر آنلاشیلا بیلمز.
اوریئنتالیست تدقیقاتلاردا ایرانین خوصوصی یئری واردیر. ایران مدنیتینین قایناقلارینا یؤنلن بو بؤیوک ماراق، فارس کیملیگینی عرب-ایسلام کیملیگیندن فرقلندیرن و فارس مدنیتینین اوستونلوگونو اؤنه چیخاران بیر یاناشما طرزییله بسلنمکده‌دیر. مثلا گوبینئاو اثرلرینده، عرب قوملارینین درین دوشونمه باجاریغیندان محروم اولدوغو، بونا قارشیلیق آریان عیرقینه منسوب ایرانلیلارین ادبیات و دوشونجه ساحه‌سینده یارادیجی اثرلر عرصه‌یه گئتیردیگی تئزیسینی ایشله‌میشدیر. رنان کیمی فرانسیز فیلولوق و اورییئنتالیستلری ده بو گؤروشو بؤیوک اؤلچوده پایلاشمیشلاردیر. فارسلارین اوستونلوگونو ایفاده ائدن بو یاناشما، اصلینده، ایرانین یئنی آخینلاردا آپاریجی رول اویناماق حوقوقونو ایفاده ائتمکدن اوزاقدیر.
بو نظریه‌لری تنقید ائدن بیر باخیش، اورییئنتالیستلرین حقیقتده ایرانا بئله بیر رول یوکله‌مه‌دیکلرینی اورتایا قویا بیلر. آریان نظریه‌سی، ایرانین ایسلام دونیاسیندا، خوصوصی ایله ده عرب دونیاسیندان فرقلندیریلمه‌سی یولونداکی جهدلری ایدئولوژی جهتدن قانونیلشدیریلمه‌سیدیر. آغااوغلونون دا تدقیقاتلاریندا اوخشار بیر یاناشمادان ایستیقامتلندیگی گؤرولمکده‌دیر.
اغااوغلونون موعلیمی دارمئستئتئرین واسیطه‌سی و یؤنلندیرمه‌سییله ۱۸۹۲-جی ایلده لوندوندا توپلانان دوققوزونجو بین‌الخالق اورییئنتالیستلر کونقرئسینه «شیعه دینینده مزدکچی اینانجلار» باشلیقلی تقدیماتلا قاتیلمیشدیر. بو تقدیماتین اؤنمی، بین‌الخالق بیر کونقرئسده بلکه ده ایلک دفعه شرق کؤکنلی بیر طلبه‌نین اورییئنتالیست باخیشییلا ایران تاریخینه و شیعه‌لیگه یاناشماسیندان ایره‌لی گلمکده‌دیر. باشقا بیر یاندان بو تقدیمات، اونون اؤزونو هانسی ایجتیماعی کیملییه باغلی حیس ائتدیگی حاقیندا آچیق بیر ایشاره وئرمه‌سه بئله، ان آزیندان ذهنی ماراقلارینی سرگیله‌مه‌سی باخیمیندان اؤنملیدیر. بو تدقیقاتیندا آغااوغلو شیعه‌لیک و ایران توپلومونا اورییئنتالیزمین پروبلئملری چرچیوه‌سینده، مؤوضوعسونو کناردان شرح وئرن بیر موشاهیده‌چی گؤزو ایله یاناشمیشدیر. مقصدینین او گونه‌دک ایسلام عالیملرینین دیقتینی جلب ائتمه‌ین شیعه‌لیگین سوسیال قایناقلارینین پروبلئمینی آیدینلاشدیرماقدیر.
احمد بی آغااوغلو
تقدیماتیندا فیکیرلری، ایراندا ایسلامیت ایله زردوشت اینانجلارینین بیر-بیری ایچینده ارییب اوزلاشدیغی دوشونجه‌سینه اساسلانماقدادیر. بورادا مقصدینین ایسلامیت ایله ایران کیملیگینی بیرلشدیرمک اولمادیغی آنلاشیلماقدادیر. چونکی اوولجه شیعه‌لیگین ایسلام اؤنجه‌سی قایناقلارینی آراشدیرماغا، ایرانچیلیغین اؤزولونو فورمالاشدیران زردوشت اینانجلاری گؤسترمه‌یه، شیعه‌لیکله قدیم ایران دینی آراسیندا داواملیلیق موناسیبتی قوراراق عنعنه‌وی ایران کیملیگینین میللی یؤنونو دوغرولاماغا چالیشمیشدیر. شیعه‌لیگین «موستقیل و میللی بیر دین» اولدوغو و فارس کیملیگینین عرب کیملیگیندن تملدن فرقلندیگی تئزیسی اوزرینده تاکیدله دایانماقدادیر.
شیعه‌لیگین قایناقلاری پروبلئمی ایسلام تئولوگییاسیندا دئییل، داها چوخ اورییئنتالیزمین بیر پروبلئمی اولاراق قاباردیلمیشدیر. آغااوغلو دا اورییئنتالیست تئرمینولوگییا ایله مؤوضوعویا یاناشمیشدیر. شیعه‌لیگین قایناغینداکی مزدکچی اینانجلار مؤوضوعوسونداکی معلوماتیندا، شیعه‌لیگین ساده‌جه بعضی سیاسی ایدیعا و طلبلرین داشیییجیسی اولان بیر فراکسییا اولاراق قبول ائدیلمه‌مه‌سی گرکدیگینی مودافیعه ائتمکده‌دیر. اونا گؤره شیعه‌لیک، موعین بیر ایجتیماعی زمین اوزرینده یوکسلن، اؤزل و ایجتیماعی ساحه‌یه باغلی نورما و عؤهده لیکلری تشکیل ائدن بوتؤو بیر معنوی بیر سیستئمدیر. هر شیعه ایرانلیدیر. عئینی شکیلده، بیر ایرانلی کیملیک اولاراق شیعه‌لیک، ایرانین ایسلام اؤنجه‌سی کئچمیشینه عایید عونصورلرینی داواملیلیق طلب ائدن جیسیملشمه‌سیدیر. آغااوغلو بونا اساسلاناراق، هر شیعه‌نین ایرانین کئچمیشینی بیر اولاراق منیمسه‌مه‌سینین واجیب اولدوغونون قناعتینه گلمیشدیر. بو حالدا شیعه‌لیگی عوموم بشری پرینسیپلر احتیوا ائتمه‌ین، یئنی اوممت شوعورو تلقین ائتمکدن قاچینان «میللی بیر دین» اولاراق تقدیم ائتمکده‌دیر. شیعه‌لیک ایرانین میللی عادت-عنعنه لری ایله، یعنی مزدکچیلیکله ایسلامیتین اوزلاشماسینین محصولودور. «شیعه‌لیک، ایران میللی روحونون و کئچمیشی‌نین بیر سینتئزیدیر.» بو محدود کیملییه رغمن ایران، آغااوغلونون گؤزونده دونیانین اؤنملی مرکزلریندن بیری اولاراق قبول ائدیلمکده‌دیر.
یاناشماسینی دوغرولاماق اوچون بعضی ثوبوتلار ایره‌لی سورن آغااوغلو، عربلرین لیدئرلیگینده‌کی ایسلامیتین دئییشدیریجی رولونا رغمن، ایرانین یوزلرجه ایللیک کئچمیشیندن بیر آندا ایمتیناع ائتمه‌دیگینی، نه زنگین دؤولت تجروبه‌سینی نه ده میفولوگییا-دینی عنعنه‌لرینی بوسبوتون ترک ائده بیلمه‌دیگینی وورغولاماقدادیر. اونا گؤره ایرانین «یاد بیر قؤومون یئنی اینانجینا اؤزونو بوتونلوکله تسلیم ائتمه‌سی» مومکون دئییلدی. آغااوغلونون ایسلامدان اول ایران-عرب ضیدیتلرینین ایضاحیندا هارداسا کئچری اولسا دا، شیعه‌لیگین فرقلندیریلمه‌سینه دایر ایضاحات کیفایت دئییل. شیشیرتمه، اونون شیعه‌لیگی بیر ایسلام مذهبیندن داها چوخ، «موستقیل، میللی بیر دین» شکلینده گؤسترمک سعی‌لری ایله اورتایا چیخیر. حالبوکی، شیعه‌لیگین ایرانین «میللی دینی» اولدوغو موباحیثه‌لی موحاکیمه‌دیر. شیعه‌لیگی، بوتون ایرانا خاص و قدیم ایران تاریخی عنعنه‌لرینین کانکرئتلشدیریلدیگی بیر «دین» گؤزویله باخماق دوغرو اولمایاجاقدیر. آیریجا وورغولانمالیدیر کی، شیعه‌لیگین ایرانین رسمی کیملیگی اولاراق تاریخی فرقلیلشمه‌سی آغااوغلونون بحث ائتدیگی دؤوردن داها گئج بیر دؤورده و فرقلی سببلرله حیاتا کئچمیشدیر. آغااوغلو، ایراندا شیعه‌لیگین رسمی دین حالینا گتیریلمه‌سینین، عوثمانلیلارین خیلافتی اوستلندیگی دؤوره اویغون گلدیگی حقیقتینه توخونمامیشدیر بئله. آیریجا شیعه‌لیگین یارانما سببلری و اینکیشاف ایستیقامتی باخیمیندان یالنیزجا ایرانا خاص و ایرانین اؤزل شرطلرینین یاراتدیغی بیر محصول دئییلدیر. بعضی قایناقلاردا وورغولاندیغی کیمی باشلانغیجدا شیعه‌لیگین اصل مئیدانا گلمه‌سینین ایران کناریندا، خوصوصی ایله عربیستاندا و میصیرده اورتایا چیخدیغی و ایرانا عربلر واسیطه‌سی ایله نوفوذ ائتدیگی دوشونولسه، سؤزو گئدن مذهبین ایرانین موطلق اؤزل ایجتیماعی شرطلری ایله آچیقلانمایاجاغی شوبهه‌سیزدیر. شیعه‌لیگین ایران کیملیگینه عایید ائدیله بیله‌جک بیر دین اولدوغو ایدیعاسی موباحیثه‌لی بیر ایدیعادیر.
آغااوغلو مزدکی اینانج و قوروملارینی شیعه‌لیگین کؤکلرینین آیدینلاشدیرماق اوچون تمل حرکت نؤقطه‌سی سئچمیش گؤرونمکده‌دیر. شیعه مراسیملرینین (نووروز)، شیعه قوروم و سیمووللارینین (ایمام، مئهدی، آتش، قیرمیزی رنگلی پالتارلار) تاریخی کؤکلرینین آراشدیریلماسیندا تئز-تئز ایرانین زردوشت کئچمیشینه اساسلانماقدادیر. مثلا شیعه‌لیکده موحدی اینانجینین و ایماملیق قورومونون اؤنمینه دیقت چکمکده و بونلارین زردوشت کؤکنینی وورغولاماقدادیر. بو مؤوضوعولار، عرب و عوثمانلی قورومسال قروپلاشما مودئللری ایله، مثلا خیلافت قورومویلا تمل بیر آیریلیغی وورغولاماق اوزرینه سئچیلمیش کیمیدیر.
آغااوغلو ایسلامیتین دوغدوغو چاغدا ایران ایله عربیستانین وضعیتلرینی موقاییسه ائده‌رک، عربلرین ایسلامیت واسیطه‌سی ایله موستثنا بیر نوفوذ قازانمالاری قارشیسیندا، ایرانین بو دینی اؤزونونکولشدیرمک کیملیگییله بوتونلشدیرمه‌یه چالیشدیغینی گؤسترمکده‌دیر. آغااوغلونا گؤره شیعه‌لیک، ایسلامیتین لیدئرلیگی وظیفه‌سینی عؤهده سینه گؤتورن عربلرین یئنی دؤورده اله کئچیردیکلری اوستونلویه قارشیلیق ایرانین بیر نؤوع طبیعی مودافیعه رئفلئکسینین محصولودور. حقیقتن، گوجلو بیر دؤولت عنعنه سی صاحیب اولان ایرانین، عرب نوفوذونا قارشی گلمک و عنعنه‌وی مؤوقئعیینی قوروماق مقصدی ایله (تامامی ایله سیاسی سببلرله) فرقلی بیر دین سفئراسینی فورمالاشدیرماغا گیریشدیگی دوشونوله بیلر. آنجاق سوننی ایسلامدان فرقلی لشمه، خوصوصی ایله عوثمانلیلارین خیلافتی اوستلندیگی دؤورده ایراندا شیعه‌لیگین رسمی دؤولت دینی حالینا گلمه‌سی ایله کانکرئتلیک قازانمیشدیر بئله‌لیکله، ایراندا فرقلی دینی تشکیلاتلانما مودئلینین اینکیشافی تصادوفی دئییلدیر. ایراندا خیلافت قورومونا قارشی ایماملیق قورومو اولمایا قارشی آخوند اؤنه چیخاجاقدیر. آغااوغلو دا بو فرقلیلیگی وورغولماقدا و اینکیشافیندا اساس شخصلرین (سالمان-ای پاک ود.) اوینادیغی رولون اؤنمینه دیقت چکمکده‌دیر.
آغااوغلونون ایسلام اؤنجه‌سی فارس اینانجلارینا یؤنلمیش گوجلو ماراق دویغوسونا و سیمپاتییاسینا، عربلره (و تورکلره) قارشی بسله‌دیگی آنتی‌پاتییا دویغولاری عوض ائتمکده‌دیر. بو سببله یازیلاریندا آغیرلیقلا فارس-عرب ضیدیتینی ایشله‌میش، ایران مدنیتینین اؤزونه خاص خوصوصیتلری اوزرینده دورموشدور.
بو دؤنمده آغااوغلو تورکچو باخیشدان محرومدور و بوتون دیقتینی، بئله دئمک مومکونسه بیر صافلیق و دییشمزلیکله ایران کیملیگینین اوجالدیلماسینا فوکوسلانمیشدیر. دوشونجه حیاتینین تورکیه‌ده‌کی تورکچو مرحله‌سینده ایسه او، فارس توپلومونون و ایرانداکی تورک دؤولتلرینین منفی اؤزللیکلرینی سرگیله‌مه‌یه آغیرلیق وئره‌جکدیر. بیر یاندان تورکلرین ایران تاریخینده‌کی اؤنملی روللارینا توخوناجاق، باشقا بیر یاندان تورکلرین فارسلاشاراق اؤز کیملیکلریندن اوزاقلاشمالارینین منفی نتیجه‌لریندن بحث ائده‌جکدیر. آغااوغلونون اینتئللئکتوال، دوشونجه دییشیکلیکلری نظره چارپاجاق شکیلده‌دیر.
بو عومومی چرچیوه ایچینده آغااوغلونون پاریسده اولدوغو ایللرده «ایرانیزم»ین حقیقی معناسینی تاپماقدادیر. اورییئنتالیست قانونلاری ایچریسینده بیر آلت فن اولاراق قبول ائدیلمه‌سی مومکون اولان «ایرانیزم» ،اونون ایرانا بیر منسوبلوق شوعورو ایله باغلی اولماسیندان باشقا، بعضی اؤزل سیاسی اوستونلوکلره باغلیلیغی ایله علاقه‌لندیریله بیلر.
متن بو کیتابدان آلینمیشدیر:
Ufuk Özcan, Yüzyıl Dönümünde Batıcı Bir Aydın: Ahmet Ağaoğlu ve Rol Değişikliği, Sosyoloji Yıllığı: 19, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2010.
