بو یازیدا ایکی سوالا توخوناجاغام: داخیلی موستملکه‌چیلیک ایراندا موختلیف تورک قروپ‌لاری آراسیندا علاقه‌لرین دییشمه‌سینه و اینکیشافینا نئجه تأثیر ائتدی؟ و آذربایجان تورک‌لری آراسیندا گوج موناسیبت‌لرینی نئجه دییشدی. بو ایکی سوالین جاوابینی آراشدیراراق بئله قناعته گله‌جه‌یم کی، آذربایجاندا گوج موناسیبت‌لرینین دییشمه‌سی یؤنونده موختلیف تورک قروپ‌لاری آراسیندا علاقه‌لرین کسیلمه‌سی تورک کیملیگینین تجرید اولونماسینی، هوموگئنلشمه‌سینی و آرادان گئتمه‌سینی گوجلندیرن مکانیزم‌لردیر. چونکی او حالدا داخیلی موستملکه‌چیلیگین تورک کیملیگی قارشیسیندا ایلکین هدفینه چاتماسی، یعنی اونو تامامیله یوخ ائتمه هدفینه نایل اولماسی چوخ آسان اولاجاق و بونون قارشیسینی آلماق اوچون تورکلویون نییه آخیجی بیر کیملیک کیمی گؤرونمه‌سی لازیم اولدوغونو ایضاح ائده‌‌جه‌یم.
ایراندا موختلیف تورک قروپ‌لاری آراسیندا علاقه‌لری کسمک ایسته‌یی
ایراندا موختلیف تورک قروپ‌لاری مؤوجوددور کی اونلار آذربایجانلی‌لار، قاشقای‌لار، خوراسانلی‌لار، تورکمن‌لر، خلج‌لردن و سایره‌دن عیبارتدیرلر. بو قروپ‌لارین هر بیرینین تاریخ و ایقلیم جوغرافییاسی فرقیلیلیگی اطرافلی موذاکیره اولونا بیلر، لاکین بو متنده مهم اولان اودور کی، ایراندا آسیمیلاسیون و مرکزلشمه پروسئسی نتیجه‌سینده تورک قروپ‌لاری آراسیندا بیر نئچه شکیلده علاقه کسیلیب. مثال اوچون ۱۳۱۶-جی ایلده کئچمیشدن بختیاری لر و قاشقای تورک‌لرینین وطنی کیمی تانینان چهارمحال ویلایتینده تورکجه‌نین ایجتیماعیتده دانیشیلماسی‌نین قارشیسی‌نین آلینماسی امری وئریلمیشدیر. ایرانین چاغداش تاریخینده آسیمیلاسیون پروسئسینی معین ایستیقامتده ایر‌لی آپاران اوخشار امرلر اصفهان و همداندا دا اولوب.
بو پروسئسین نتیجه‌لریندن بیری ایرانین مرکزینده یاشایان تورک‌لر آراسیندا علاقه‌لرین کسیلمه‌سی اولوب. بو گون تورک‌دیللی جمعیت‌لرین بوتؤولویو باخیمیندان قئید اولونان بوتون قروپ‌لار آراسیندا آیریلیق یارانیب. قئید ائتمک یئرینده اولار کی، بوتؤولویون پوزولماسی‌نین بهره‌لریندن بیری هر شئیدن چوخ تورک‌لری فیزیکی شکیلده آرادان گؤتورمک و کمیت باخیمیندان آزلیق وضعیتینه گتیرمک (آزلیقلاشدیرما، اقلیت‌سازی) سیاستی ایله باشلایان، داها سونرا گوج موناسیبت‌لرینده داها یومشاق و مورکّب پروسئس‌لرین حیاتا کئچمه‌سی ایله نتیجه‌له‌نن «تورک‌لردن آزلیق یاراتما» لاییحه‌سی‌نین ایر‌لیله‌مه‌سیدیر. مثال اوچون آروین قائمیان، «بوتون یول‌لار تهرانا آپاریر» (همه راه‌ها به تهران ختم می‌شوند)کیتابیندا، ایراندا تورک‌لرین آزلیقلاشماسی و یادلاشماسی پروسئسی‌نین سایجا آزلیقلاشدیرما سیاستی ایله موشاییعت اولوندوغونو دئییر. چونکی داخیلی ایستحصالین، سیاسی حاکمیتین اؤتورولمه‌سی و اهالی‌نین اکثریتی تورک‌لره عایید ایمیش.
تورک‌لر آراسیندا آزلیق وضعیته گتیریلن قروپ‌لار
اهمیتلی مسئله بودور کی، بو گون تورک‌لر آراسیندا علاقه‌لرین کسیلمه‌سی‌نین نتیجه‌سیده بیر شخص آذربایجان اراضیسیندن کناردا تورک اولدوغونو ادعا ائدیرسه، ادعاسینی ثبوت ائتمک اوچون «من تورکم» دئمکدن کنارا چیخمالیدیر و قاشقای و یا خلج کیمی باشقا کیملیک ایدئنتیفیکاتورو(تانیملاییجی) آرتیرمالیدیر. بو سببدن تورک اهالیسی‌نین پارچالانماسیندان چوخ کئچمه‌سه ده، نتیجه بو گونه‌دک داوام ائدیر و بو آیریلیق تورک کیملیگینین اؤزونون پارچالانماسینا دا یول آچیب. بو سببدن حاضیردا تورک کیملیگی هر شئیدن چوخ آذربایجان تورک‌لرینین کیملیک ایدئنتیفیکاتورو کیمی ایستیفاده اولونور. بو دا تورک کیملیگی داخیلینده محو ائدیلمه‌سی آسان اولان تورک آزلیق‌لاری یاراتما پروسئسی‌نین ایر‌لیله‌مه‌سینه گتیریب چیخاریب.
نتیجه‌ده قاشقای‌لار، خوراسانی‌لر، خلج‌لر، تورکمن‌لر و دیگرلری تورک اولدوقلارینی ثبوت ائتمک اوچون گئده‌جکلری یول اوزوندور. اونلار حتی تورک‌لرین اؤز ایچینده بئله آزلیق وضعیتینه گتیریلیبلر. اونلارین پروبلئم‌لری و آسیمیلاسیون ایله آپاردیقلاری ساواش‌لار آذربایجان تورک‌لرینین موباریزه‌سیندن داها فرقلیدیر. میثال اوچون خلج تورک‌لرینین اصلینده تورک اولمادیقلارینی، بو و یا او فارس قروپونا عایید اولدوقلارینی ادعا ائد‌رک خلجلیگی تورکلوک یئرینه قویماق ایسته‌ییرلر. یاخود تورک کیملیگینی شیعه دینی کیملیگینه ائله باغلاییرلار کی، تورکمن‌لر – ایرانداکی سوننی تورک‌لرین ان بؤیوک قروپو- تورک کیملیگیندن اوزاق قالسینلار. خبر آگئنتلیک‌لرینین بایکوت ائتدیگی قاشقای تورک‌لرینی (کؤچری حیاتدان) بیر یئرده مسکونلاشدیرماق و اونلارین توپراق‌لارینی اله کئچیرمک پروسئس‌لرینی سؤزو گئدن پروبلئم‌لر سیاهیسینا آرتیرماق مومکوندور.
دئمه‌لی بو گون ائله بیر دؤورده‌ییک کی، تورک‌لر آراسیندا دئموقرافیک و کیملیک علاقه‌لرینین کسیلمه‌سی، اونلارین تجروبه‌لرینین و حتی همرای‌لیک‌لرینین ده قیریلماسینا سبب اولوب. بیر زامان‌لار قوم، مرکزی و ساوه مرکزیتلی اولان خلج تورک‌لرینی آذربایجان تورک‌لریندن آییرماق ایمکانسیز ایدی. لاکین ایندی ایش او یئره چاتیب کی تامامیله حاشییه‌لشمیش و آزلیق وضعیتینه گتیریلمیش قروپ کیمی اونلارین باشقا تورک قروپ‌لاری ایله هئچ بیر یاخین علاقه‌لری یوخدور.
قاشقای طایفا‌لارینین بؤلگه‌لرینده تورکجه دانیشماغا قاداغا قویولماسی، ائله‌جه ده اؤلکه مرکزینده هئچ بیر تورک قروپونا باغلانمادان تورپاق ضبطینه دؤزوملولوک و «تاختا قاپی» سیاستی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی‌نین نتیجه‌سی بوتون تورک آزلیق قروپ‌لارینین محو ائدیلمه‌سیندن باشقا بیر شئی اولماییب. لاکین قئید ائتمک لازیمدیر کی، بئله بیر آرادان قالدیرما پروسئسی هئچ بیر حالدا تاریخ یاراتما و تجریدله محدودلاشمیر، عکسینه بونلار دیل و مدنیتین حاشییه‌لشمه‌سی و سونوندا بوتؤو بیر ائتنولینقویستیک قروپون سیرادان چیخاریلماسی اوچون موقددیمه‌دیرلر. میثال اوچون ایراندا آذربایجان تورکجه‌سی استثنا اولماقلا، بوتون تورک دیل‌لری حساس دیل‌لر سیراسیندادیر و اونلارین حساسلیق درجه‌لری آزلیق وضعیتینه گتیرمک، آسیمیلاسیون و حاشییه‌لشمه‌یه معروض قالما شدتینه باغلیدیر؛ خلج و خوراسان تورکجه‌سی‌نین تام شکیلده محو اولماق تهلوکه‌سی ایله قارشی قارشییا قالدیقلاری کیمی. دئمه‌لی تورک‌لری فیزیکی اولاراق یوخ ائدیلمه‌سی ایله باشلایان و سوندا تورک‌لر آراسیندا آزلیق وضعیتینه گتیریلمیش تورک قروپ‌لارینین یولو ایله آرالارینداکی همرا‌یلیگین قیریلماسینا سبب اولان آسیمیلاسیون پروسئسی، مارژینال قروپ‌لارین مدنی سرمایه‌سی و کیملیگینین محویندن باشقا هئچ نه ایله نتیجه‌لنمه‌ییب.
آذربایجان مرکزلی اولماق آذربایجانی خیلاص ائده بیلرمی؟
بس بو، یالنیز آذربایجانلی اولمایان تورک قروپ‌لارینا تأثیر ائدیب؟ جاواب خئیردیر و بونو آراشدیرماق اوچون آذربایجان تورک‌لرینده اوخشار آسیمیلاسیون سیاستی‌نین ایندییه قدر نه‌لر ائتدیگینی آراشدیرماق لازیمدیر. دوغرودان دا، اگر چوخلوق قروپ هر هانسی بیر شکیلده بؤلونوب و آزلیق وضعیتینه سالیناراق محو ائدیله‌جکسه، او زامان نییه بو قروپ‌لارین هر بیری آرادان قالدیریلدیقدان سونرا، قالان بؤیوک قروپ اوزرینده عینی پروسئس یئنیدن حیاتا کئچیریلمه‌سین؟ بیز ائله بیر دؤورده‌ییک کی، آذربایجان مرکزلی اولماق بئله آذربایجانی خلاص ائتمک اوچون کیفایت ائتمیر.
تورکلوکدن آذربایجانلی، قاشقای، خلج و سایره کیمی آزلیق‌لاری یارادان پروسئس، آذربایجانین اؤزونده ده «زنجاندان بئله‌یه (بو اله)» و «زنجاندان ائله‌یه (او اله)» کیمی گئوسییاسی آزلیق‌لاری یارادان پروسئسه بنزه‌ییر. اؤلکه‌نین چاغداش تاریخینده تاریخی-ایجتیماعی کئچمیشه مالیک اولان بو پروسئس، اونو گؤستریر کی زنجانلا تهران آراسیدا یاشایان آذربایجان تورک‌لرینی آذربایجاندان اوزاقلاشدیرماق اوچون باشقا بیر آزلیق یاراتماق سیاستی گئدیر. بو آیریلما آذربایجان مرکزچیلیگی‌نین باشقا وئرسییالارینی دیگر تورک‌لر آراسیندا دا رئپروداکسییا ائدیر. بو هم ده تاریخی بیر آزلیق وضعیتینه گتیرمه سیاستی داخیلینده آزلیق قروپ‌لارین بیر بیریندن اؤزگلشمه‌سینه اساسلانیر. اونا گؤره ده «ائششه‌یین دیلی خلجدیر» کیمی مئکانیزم، «زنجاندان او اله»-نی «اؤزو» سایمایان، عینی درجه‌ده تورک کیملیگی داشیمادیغینی مودافیعه ائد‌ن و اونلاری «ساختا تورک» آدلاندیران مئکانیزمین اوخشاریدیر.
حاضیردا ایراندا موشاهیده اولونان تک تورک کیملیگی آذربایجان تورکلویودورسه، آذربایجان تورکلویونده یئرلشمک اوچون آذربایجان ایالتی ساکینی اولماق واجیب حساب ائدیلیرسه، آذربایجانین «کیم داها چوخ تورکدور؟» موسابیقه‌سی‌نین غالیبی اولماسی آنلامیندا دئییل، بلکه تورک کیملیگینین تجرید اولونماسی و تامامیله یوخ ائدیلمه‌سی پروسئسی ایستیقامتینده اولدوغو دئمکدیر. تورک‌لری آرادان گؤتورمک اوچون بوتون مومکون سیاست‌لری حیاتا کئچیرن فارسلاشمیش گوج ایستروکتورو باخیمیندان بوندان داها تأثیرلی نه اولا بیلر کی، تورک اولماق یالنیز بیر قروپا عاییددیر. قالان‌لار دا مجبوری مهاجرت، کیتاب‌لاری یاندیرما، یئرلری اله کئچیرمه، دانیشما قاداغاسی و سایره کیمی آسیمیلاسیونون شدتلی نؤوع‌لرینی گؤرسه‌لر بئله دئمک کی کیفایت قدر مقاومت گؤسترمه‌دیکلری اوچوندور.
تورک کیملیگینین محو ائدیلمه‌سی یولوندا آزلیق قروپ‌لار یاراتما پروسئسی
تورک‌لر آراسیندا آزلیق وضعیتینه گتیرمه، خصوصیله آذربایجان تورک‌لری آراسیندا هانسی‌سا قروپو آزلیق وضعیتینه سالماق پروسئسی‌نین نتیجه‌سی، تورک کیملیگینین آسیمیلاسیونو و دوندورولماسی ایله باغلی آنلاشیلمازلیقلارین رئپروداکسییا ائدیلمه‌سیندن باشقا بیر شئی دئییل. قئید ائتمک لازیمدیر کی ایراندا ۱۰۰ ایللیک تورکلویون آرادان قالدیریلماسی لاییحه‌سی‌نین اوغور قازانماسی اوچون بئله هوموگئنلشدیرمک ضروری شرطدیر.
اگر بیز آسیمیلاسیونو کؤنوللو و فردی مسئله‌یه چئویرسک، هانسی‌سا آسیمیلاسیونون ان ایرنج فورمالارینا معروض قالان ویلایت اهالیسینی اؤز وضعیت‌لری اوچون گوناهلاندیرساق، و بو و یا او ویلایتده آسیمیلاسیونون آیاق ایزی اولمادیغینا و اصل اوریژیناللیغیمیزی قورودوغوموزا غورورلانساق، بو اوزون ایل‌لر داوام ائد‌ن موباریزه‌دن سونرا نهایت تورک‌لرین یوخ ائدیلمه‌سی لاییحه‌سی‌نین غالیب گلمه‌سی دئمکدیر. چونکی بو تک تورک کیملیگینین دوندورولماسی اوغروندا یئریدیلن بوتون مئکانیزم‌لرین ایشله‌دیگینی گؤسترمکله قالمیر، هم ده بئله بیر دوندورولما بیر میللتین محو ائدیلمه‌سینه و مدنی حیاتی‌نین داغیدیلماسینا هر شئیدن چوخ یول آچیر.
آخیجی کیملیک سون چیخیش یولو
ائله ایسه بو متنین سون سوالی اولاراق سوروشماق لازیمدیر کی، بئله کریتیک مؤقعده تورک کیملیگینه هانسی باخیش ایراندا تورک‌لره قارشی داخیلی موستملکه‌چیلیگی دییشدیره بیلر و بو کیملیگی قوروماغا داوام ائتمکله یاناشی مومکون قدر آسیمیلاسیونا قارشی دیک دورماغا دا کؤمک ائدر؟
آرتیق تورکلویون بو و یا دیگر ایستیقامتده اولماسی دئییل، تورکلویون بوتون تورک‌لری (هانسی شدتله آسیمیلاسیون سیاستی ایله قارشیلاشدیقلارینا باخمادان و بوتون قروپ‌لار داخیل اولماقلا) اؤزونده بیرلشدیرن آخیجی بیر کیملیک کیمی قبول ائدیلمه‌سی مجبوریتی اؤزونو گؤستریر. دئمه‌لی تورکلوک اؤلکه سوییه‌سینده حرکاتیمیزین سون نقطه‌سی کیمی دئییل، باشلانغیج و چیخیش نقطه‌سی کیمی اولمالیدیر؛ اینکلوزیو و مارگیناللاشمیش قاشقای تورکونو تهراندا یاشایان آذربایجان تورکو قدر احاطه ائد‌ن؛ شهریاردا و یا زنجاندا یاشایان بیر آذربایجان تورکونو تبریزده یاشایان باشقا آذربایجان تورکو ایله عینی سوییه‌ده دیرلندیرن آخیجی کیملیک. بوندان علاوه آخیجیلیق تکجه اؤلکه‌نین هر یئرینده یاشایان تورک‌لری احتیوا ائتمکله دئییل، هم ده آسیمیلاسیون پروسئسینده میلیون‌لارلا اینسانینی ایتیرمیش بیر توپلومون، خلاص اولانلارین (آسیمیلاسیوندان) کیملیگینی رسمیته تانیماقلا اولمالیدیر. بو باخیشا گؤره، آخیجی کیملیک هم آنا دیلی، هم ده ایلک دیلی تورکجه اولان تورک‌لری (مثال اوچون تبریزده یاشایان تورک)، عینی حالدا بیرباشا و یا نسیل‌لری کئچمه‌سی نتیجه‌سینده آنا دیلی ایله ایلک دیلی آراسیندا علاقه‌سی کسیلمیش تورکو (مثال اوچون تهراندا یاشایان تورک) احاطه ائتمه‌لیدیر.
بئله بیر آخیجیلیق آسیمیلاسیون ایله علاقه‌سی اولان و یا اولمایان بوتون تورک قروپ‌لارینی احاطه ائتمکله یاناشی، هم ده ایرانداکی دیگر آزلیق‌لاری، او جومله‌دن قادین‌لاری، کویرلری، ایشچی‌لری و دیگرلرینی ده احاطه ائده بیلر. لاکین اؤلکه‌ده هر هانسی بیر تورک حرکاتی اوچون ضروری شرط، هر شئیدن اوّل اوندان عبارتدیر کی حاضیردا تورک کیملیگینه قارشی بوتون اؤلچولرده یئریدیلن آسیمیلاسیون پروسسئسی‌نین منطیقینی آنلاماق لازیمدیر. عینی حالدا آرتیق تورک کیملیگینین آخیجیلیق پرینسیپینی و اینکلوزیو خصوصیتینی قبول ائتمه‌دن ایرلیله‌ییش ایمکانی یوخدور.
