آذربایجان و ایران آراسیندا مؤوجود اولان جاری گرگینلیگین باشلانغیجی آذربایجانین گوروس-قافان یولو اوزرینده پوستلار قوروب، ایران یوک اتومبیللری‌نین دایاندیرماسینا و بعضی ایرانلی سوروجولرین آذربایجان جمهوریتی‌نین سرحدلرینی ایجازه‌سیز کئچمکلرینه گؤره حبس ائتمه‌سینه گئدیب چیخیر. همین یوک ماشینلاری یالنیز ارمنیستانا دئییل، هم ده روسیا صولح‌مراملی قوه‌لری‌نین موقتی یئر‌لشدیریلدیگی قاراباغ اراضیسینه مختلف نؤوع یوکلرین، ائله‌جه ده یاناجاغین داشینماسی حاقیندا معلوماتلار تصدیقینی تاپیب. ایلک نؤوبه‌‌ده بو حاقدا آذربایجان جمهورباشقانی ایلهام علی‌یئو «بیز خانکندی‌یه گئدن یوک ماشینلارینی گؤروروک، اونلارین بعضیلری قئیدییات نؤمره‌لرینی (شماره پلاک) ديیشیر، لاکین بیز بونلارین هامیسینی گؤروروک» سؤزلری خبر وئریردی. داها سونرا ایرانین آذربایجانداکی سفیری سید عباس موسوی آذربایجان جمهورباشقانی‌نین کؤمکچیسی حیکمت حاجی‌یئوله ایکی دفعه گؤروشدو، خارجی ایشلر ناظیری معاونی داخیل اولماقلا ایراندان گئنیش ترکیبلی دیپلوماتیک نماینده هئیتی آذربایجانا گلدی و یوک ماشینلاری‌نین اؤزل شرکتلره مخصوص اولدوغونو، ایران حؤکومتی‌نین اونلاردان خبری اولمادیغی حاقیندا بیاناتلار سسلندیریلدی.
هر شئی سانکی دوزه‌لیردی، لاکین داها سونرا ایران اؤز شمال غرب سرحدلرینده (آذربایجانین آزاد ائدیلمیش جنوب سرحدلری، زنگزور بؤلگه‌سی و ناخچیوانلا سرحدده) حجمینه گؤره پرئسئندئنتی اولمایان (بنزری گؤرونمه‌میش) حربی تعلیملر کئچیرمه‌یه قرار وئردی. بوندان سونرا جمهور باشقانی ایلهام علی‌یئو تورکیه‌نین «آنادولو آژانسینا» وئردیگی موصاحیبه‌سینده بو حربی تعلیملرین همین بؤلگه‌ده نییه ایشغال دؤورونده کئچیریلمه‌دیگینی سؤال ائتدی و بونون ایندی باش وئرمه‌سی‌نین آذربایجاندا تعجب حیسّینی دوغوردوغونو بیان ائتدی. بو بیاناتین آردینجا ایراندان داها سرت بیاناتلار گلدی، اساس آرقومئنتلر ایسه ایرانین سرحد ديیشیکلیکلرینه هئچ واخت یول وئرمه‌یه‌جه‌یی و اؤز سرحدلرینده «صهیونیست عنصرلرین مؤوجودلوغونا» دؤزوم گؤسترمه‌یه‌جه‌یی ایله باغلی ایدی. یاخشی، بس ایرانین بو جور سرت مؤوقع سرگیله‌مه‌سی‌نین سببلری نه‌لردیر؟
سببلر اساساً ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌‌‌سی‌نین (44 گونلوک موحاریبه، وطن موحاریبه‌‌‌سی) نتیجه‌لری ایله باغلیدیر. بیرینجی نؤوبه‌‌ده اونو قئید ائتمک لازیمدیر کی، آذربایجان ایران اوچون اؤزونده بیر چوخ جدی تهدیدلر اولوشدورور. بو تهدیدلردن ان باشلیجاسی ایراندا یاشایان، سایی 30-35 میلیون اولان آذربایجان تورکلریدیر. آذربایجانین وطن موحاریبه‌‌‌سینده‌کی امینلی غلبه‌سی بو دؤولتین اصلینده قدرتلی اوردویا و بین الخلق عالمده گوجلو متفق‌لره مالیک اولماسیندان خبر وئریردی. حالبوکی، موحاریبه‌‌‌دن اول، ایراندا آذربایجانین قاراباغی آزاد ائده بیلمه‌یه‌جه‌یی و ضعیف دؤولت اولماسی ایله باغلی نارراتیولر تیراژلانیردی (آنلاتیلار دولاشیردی) . بو، گونئی آذربایجانلی‌لاری‌نین قوزئیده‌کی آذربایجان دؤولتینه اولان اومیدلرینی آزالدیر، اونلارین دا مستقل دؤولت اولا بیلمه احتیمالین چوخ آز اولدوغونا ایشاره ووروردو. لاکین موحاریبه بو تصوّورلری داغیتدی و ایررئدئنتیست/سه[1] (الحاق‌جویی) سئپاراتیست[2] (جدایی‌خواهی) دویغولارین بؤیومه‌سینه سبب اولدو. دؤیوشلر زامانی گونئی‌ده‌کی آذربایجانلی‌لارین سرحده گلیب آذربایجان عسکرلرینه معنوی دستک عکسن ائتدیرن شوعارلار سسلندیرمه‌سی گونئی آذربایجاندا میللی اویانیش و فرقینده‌لیگین اویانماسی‌نین گؤستریجیسی ایدی. ائتنیک اویانیش ایسه ایسلام رئژیمی‌نین داخیلی سیاسیتی ایله ضدیت تشکیل ائدیر. هرچند، آذربایجان جمهوریتی دفعه‌لرله اراضی بوتؤولویو پرنسیپینه باغلیلیغینی بیلدیرسه ده، دیگر دؤولتلر اوچون (تورکیه، اسرائیل، آمریکا) گونئی آذربایجان فاکتورو دقتدن یایینمادی (مثلا، جمهورباشقانی اردوغانین غلبه پارادیندا سسلندیردیگی شعر). ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین بو اؤلکه‌نین حؤکومتی‌نین ارمنیستانا روسیا سلاحلارینی کئچیرمه‌لرینه و دیگر یاردیملارینا قارشیلیق اولاراق آکسییالار کئچیرمه‌سی و نتیجه‌ده تهرانین یاردیملاری دایاندیرماسی رئژیمین ائتنیک زمینده اولا بیله‌جک قارشی‌دورمادان چکیندیگینی ثبوت ائتدی. یعنی ائل دیلی ایله دئسک، ایرانین یوموشاق قارنینی و اونا قارشی تضییقین یالنیز آذربایجان (قوزئی و گونئی) واسطه‌‌‌سی ایله تطبیق ائدیله بیله‌جه‌یینی هر کس گؤردو. نورمال حالدیر کی، بو تهرانی ناراحات ائدیر، چونکی سیاسی رئژیمه قارشی میللی/ائتنیک حرکات ایران حؤکومتی اوچون ان آرزو اولونماز سناریودور. بونلارا گؤره، ایران آذربایجانا قارشی داها سرت مؤوقع‌دن چیخیش ائتمه‌یه باشلاییب. مقصد ایسه قاراباغ و ارمنیستان کارتی‌نین الدن چیخماماسی، آذربایجانی ایسه اوغوسوز دؤولت (failed state) کیمی گؤسترمک ایسته‌یی‌دیر.
سببلردن بیر دیگری ایسه موحاریبه نتیجه‌سینده ایمضالانمیش 10 نویابر بیان‌نامه‌سی‌نین آذربایجانین شرقی زنگه‌زور و ناخچیوان بؤلگه‌لری‌نین بیر‌لشدیرمه‌یی نظرده توتان و ارمنیستان اراضیسیندن کئچه‌جک ترانسپورت کوممونیکاسییاسی‌نین (اولاشیم) آچیلماسیدیر. اگر حیاتا کئچیریلرسه، بو لاییحه واسطه‌‌‌سی ایله آذربایجان و تورکیه اوچون بیرباشا قورو یول آچیلیر. بو تشبّوثون آدی زنگه‌زور کورریدورودور. آیدیندیر کی، زنگه‌زور کورریدورو ایرانین ژئوسیاسی[3] ماراقلارینا جاواب وئرمیر. ایران دؤولت قوروملارینا یاخین اولان «تسنیم» مئدیا آژانسی‌نین زنگه‌زور کورریدورونون ریسکلری باره‌سینده اولان ویدیو ماتئریالیندا لاییحه‌‌نین اساس ایکی ریسکیندن بحث ائدیلیب. بیرینجیسی، زنگه‌زور کورریدورو تورکیه و آذربایجانی اورتا آسیاداکی دیگر تورک جومهورییت‌لره داها چوخ باغلایاجاق و تورکچولوک ایدئیاسی‌نین گوجلندیره‌جک. ایکینجیسی، گله‌جکده بو کورریدور واسطه‌‌‌سی ایله اورتا آسیادان انرژی لاییحه‌‌لری و یا انرژی رئسورسلاری داشینماسی حیاتا کئچیریلرسه، ایرانین آوروپا اوچون آلتئرناتیو انرژی منبعی کیمی اهميّتی جدّی شکیلده آزالداجاق. ویدئو ماتئریالدا قئید ائدیلمسه ده، زنگه‌زور کورریدورو هم ده آذربایجانین ناخچیوانلا علاقه اوچون ایران اراضیسیندن آسیللیغینی تامامی ایله آرادان قالدیراجاق، هانسی کی ایران اوچون آذربایجانا قارشی تضییق واسطه‌‌‌لریندن بیریدیر. بوندا علاوه، ایرانین بیر هیپوتئتیک [4] قورخوسو دا وار کی، اگر کوریدور لاییحه‌‌سی حیاتا کئچیریلرسه، ایرانین ارمنیستان و گرجستان واسطه‌‌‌سی ایله آوروپایا چیخیشی اهميّتلی درجه‌‌‌ده محدودلاشاجاق. هرچند، لاییحه هله کی، کاغیذ اوستونده قالیر و حیاتا کئچیریلرسه، ایرانین یولونون تامامی ایله باغلاناجاغی ایناندیریجی دئییل.
اوچونجو مسئله ایسه وطن موحاریبه‌‌‌سیندن سونرا آذربایجانین اوچونجو دؤولتلرله گوجلنن امکداشلیغیدیر. بیرینجی نؤوبه‌‌ده، ایرانی ناراحات ائدن مقام ناتو عضوو و تورکچولوک ایدئیاسی‌نین اؤندری اولان تورکیه‌نین بو بؤلگه‌ده مؤحکملنمه‌سی و اؤز مؤوجودلوغونو دیگر بؤلگه‌سل آکتورلار، او جومله‌‌‌دن روسیایا قبول ائتدیرمه‌سیدیر. ایکینجی مقام ایسه موحاریبه دؤورونده، وئردیگی دسته‌یه گؤره اسرائیل دؤولتی‌نین آذربایجاندا و حتی ایرانداکی آذربایجانلی‌لار آراسیندا ایماژینین گوجلنمه‌سیدیر. آذربایجان-پاکستان علاقه‌‌‌لری ده ایرانی ناراحات ائدن مقامدیر، لاکین تورکیه و اسرائیل فاکتورلاری داها اؤنجول ساییلیر. بوندان علاوه، ایران چوخداندیرکی آذربایجانین اسرائیلی ایرانا هوجوم ائتمک اوچون اراضی و دیگر ایمکانلارلا تعمین ائتدیگینی ادعا ائدیر. جاری بؤحراندا دا عینی اتهام ایره‌لی سورولور، یئنه «قوزئی صهیونیست عنصرلر»،«آذربایجانلا سرحدده اوچونجو قوّه‌لر” و سایر بنزر بیاناتلار موختلیف سطحلرده ایران رسمیلری طرفیندن سسلندیریلیر. آذربایجان طرفی‌نین رسمی شکیلده بو اتهاملاری تکذیب ائتمه‌سی‌له ایسه تهران هله‌کی اینانمیر و یا اینانماق ایسته‌میر.
عمومیتله، سون گرگینلیکلر بیر داها اونو گؤستریر کی، گئنیش معنادا آذربایجان فاکتورو ایرانین سیاسی دایره‌لرینده تهدید کیمی قبول ائدیلیر. اونو دا قئید ائتمک لازیمدیر کی، آذربایجان آمریکا، اسرائیل و صعودی عربستان کیمی یالنیز خاریجی (حربی) تهدید دئییل، ایرانی داخیلدن (سیاسی-سوسیال غیری استابیللیک) سیرکله‌یه بیله‌جک یگانه پتانسیل تهدیددیر. بونون اساسیندا ادعا ائتمک اولار کی، آذربایجانی گوجلندیره‌جک هر هانسی بیر آددیم ایران طرفیندن تهلوکه اولاراق قیمتلندیریلیر. ایرانین عالی دینی رهبری علی خامنه‌یی‌نین بو مسئله‌‌یه بیرباشا قاپالی دا اولسا مؤوقع بیلدیرمه‌سی اونو گؤستریر کی، ایران سیاسی ائلیتاسی‌نین داخیلینده بو مسئله ایله مخالیفلیک ائتمک مومکون دئییل. لاکین ایرانین موحاریبه باشلاتماق احتیمالی چوخ ضعیفدیر، چونکی بئله بیر موحاریبه تهران اوچون چوخ ضررلی بیته بیلر. ایران آذربایجانداکی دینی یوموشاق گوجونو استیفاده ائده‌رک اجتماعی دستک آلماق ایسته‌مه‌سی داها چوخ گؤزله‌نیلندیر. بو سبله آذربایجان طرفی اؤزونو باجاردیقجا تمکینلی آپاریر، لاکین ایراندان رادیکال آددیم گلرسه، آذربایجان و تورکیه اوچون جاواب وئرمک ضرورتی یاراناجاقدیر.
[1] ایررئدئنتیزم : عضولری‌نین، اؤز میللتی‌نین کئچمیشیندن “ایتیریلمیش” (و یا “اوغورلانمیش”) حساب ائتدیگی اراضیلری، تورپاق ادعاسی / برپاسی و ایشغال ائتمک یولو ایله اؤلکه‌سینه قاتماق نيّتی گودن سیاسی و یا خالق حرکاتیدیر (یاناشماسیدیر).
[2] سئپاراتیزم: دؤولتین بیر حیصه‌‌‌سی‌نین مستقیللیک الده ائتمک، یاخود گئنیش مختارییت ایستاتوسو قازانماق، هابئله باشقا دؤولتین ترکیبینه داخیل اولماق مقصدیله حیاتا کئچیریلن سیاست و فعالیت تجروبه‌سی
[3] هر هانسی اؤلکه‌نین یئرلشدیگی جغرافی شرایطین همین اؤلکه‌نین خاریجی سیاستینه تأثیر گؤسترمه‌سی
[4] وارساییمسال،کسینلیگی اولمایان، فرضی
