«بیزیم دؤورون اوشاق‌لارینین گؤزلری قاباغیندا فدایی‌لری ائولریندن چیخاردیب و آرخانیزا باخمادان یئریین دئییردیلر. سونرا ایسه بیزیم گؤزوموزون قاباغیندا اونلارا آتش آچیب اؤلدوروردولر. سونرا دا جنازه‌لرینی سو آرخ‌لارینین ایچینه و یا قیراغینا سریب، یول‌لارینی توتوب گئدیردیلر… حقیقت بودور کی من اوشاق یاش‌لاریمدان یول یئرییرکن هردن دالا دؤنوب، آرخاما باخماغا عادت ائتمیشم.»
رضا براهنی، ۱۶خرداد ۱۳۸۵، تورونتو
خرداد اعتراض‌لاری آدی ایله تانینان قیامین اوستوندن ۱۸ایل کئچیر. ۱۸ایل اؤنجه بو گون‌لرده گونئی آذربایجانین بوتون شهرلرینده، کندلرینده، خیابان‌لاریندا، ائولرینده و ائشیک‌لرینده یالنیز بیر مسئله دانیشیلیردی. بو مسئله اؤلکه‌نین رسمی قزئتینده تورک‌لره اولان تحقیر و آشاغیلامالار ایدی. دئشیلن یارادان باشقا مسئله‌لر ده گونده‌مه گلیردی: آنا دیل‌لرینین یاساقلانماسی، میللی حقوق‌لارینین پوزولماسی، وطنداشی اولدوقلاری اؤلکه‌ده اؤزگه‌لر کیمی دیرلندیریلمه‌لری و سایره.
۱۳۸۵-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین 22-ده ایران قزئتینده تورک‌لر بؤجه‌یه بنزه‌دیله‌رک تحقیر ائدیلمیشدیلر. بو بؤجک گویا کی اینسان دیلیندن آنلامیر و اونون اؤز آنا دیلی‌نین قراماتیکاسی دا چوخ چتیندیر. اونا گؤره ده اونلارین ۸۰ فایزی اؤز دیل‌لرینده دانیشماغی باجارمیر و باشقا دیل‌لرده دانیشماغا اوستونلوک وئریرلر.
« بؤجک‌لرین بیزی بؤجکلشدیرمه‌مه‌سی اوچون نه ائدک» آدلی بو کاریکاتوردا بیر اوشاق بؤجکله دانیشیر و بؤجک اونا جاواب اولاراق «نمنه؟» دئییردی. همین کاریکاتورون یانیندا بیر نئچه سطرلیک یازیدا بؤجک‌لر و اونلارین دیل‌لری حاقیندا یازیلمیشدی.
ایل‌لرله سینه‌لرده توپلانان آیری‌سئچکیلیک عذابینی تتیکله‌ین بو کاریکاتور گونئی آذربایجان تاریخینده بؤیوک بیر قیاما سبب اولاجاق و میللی مسئله‌نی بیر داها کوتله‌وی شکیلده گونده‌مه گتیره‌جکدی. گونئیین تخمیناً بوتون شهرلرینده اعتراض آکسییالارینا سبب اولان همین کاریکاتور، تأسف کی مین‌لرله اینسانین حبسینه، ایشگنجه‌سینه سبب اولدو. ان آزی ۱۱ شخص بیرباشا هدفلی گولله ووروشو نتیجه‌سینده دونیاسینی دییشدی.
۱۳۸۵-جی ایلده باش وئرمیش قیامین اهمیتی سونراکی ایل‌لرده داها دا آیدینلاشاجا‌دی و گونئی آذربایجان تاریخینده یئنی صحیفه‌نین آچیلدیغینی هر کسه گؤستره‌جکدی. دؤنوب آرخایا باخماق، ۱۸ایل اوّل یازیلان تاریخی بیر داها ورقله‌مک و بیر داها دوشونمک و دوشوندورمک آدینا، هم ده جانینی ایتیرن عزیز هموطن‌لریمیزی یاد ائتمک آدینا «اتک‌یازی» اوخوجولاری ایله او گون‌لرین تاریخینی اؤتری شکیلده پایلاشماق ایسته‌دیک.
اعتراض‌لار هاردان باشلاندی؟
۱۳۸۵-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین ۲۲-ده ایران قزئتی‌نین اوشاق‌لار و یئنی‌یئتمه‌لره عایید اولان هفته‌لیک جومعه علاوه‌سی بؤلمه‌سینده «بؤجک‌لرین بیزی بؤجکلشدیرمه‌مه‌سی اوچون نه ائدک» باش‌لیغی ایله بیر کاریکاتور یاییملاندی. بو کاریکاتوردا اوشاق بیر بؤجکله دانیشیر لاکین بؤجک اونون دیلیندن آنلامیر و جاوابیندا «نمنه؟» دئییر.
همین کاریکاتورون یانیندا ایسه نئچه سطرلیک یازی درج ائدیلمیشدی. اونون بیر قیسمی بئله ایدی:
«بعضی‌لری اوّلدن زوراکیلیغا طرف گئتمه‌مه‌یه اینانیرلار. حئییف‌دیر، ائله‌ده دادی قاچار. دئمه‌لی اوّلجه مدنیتلی شکیلده اونلارلا ماسایا اوتوروب دانیشمالی‌ییق. اما پروبلئم اوردادیر کی بؤجک‌لر اینسان دیلیندن آنلامیرلار. بؤجک دیلی‌نین قراماتیکاسی ایسه او درجه‌ده چتیندیر کی هله بوگونه‌دک هئچ کیم اونلارین دیلینده هانسی فعل‌لرین ing گؤتوردویونو تام بیلمه‌ییب. بؤجک‌لرین ۸۰ فایزی اؤز دیل‌لرینی بیلمیرلر و باشقا دیل‌لرده دانیشماغا اوستونلوک وئریرلر.»
قزئتده درج ائدیلنلردن هئچ کیمین خبری اولمادیغی گون‌لرده آذربایجانلی اؤیرنجی‌لر بو مسئله‌یه دقت یئتیریب، اونا قارشی رئاکسییا وئردیلر. اعتراض ائدن ایلک اؤیرنجی‌لر تبریز و اورمو اونیوئرسیته‌لریده‌کی آذربایجانلی اؤیرنجی‌لر اولوب. قزئت جومعه گونو چیخمیشدی و بوندان ۳ گون سونرا ایلک اعتراض‌لار باشلاندی. اؤیرنجی‌لرین اعتراض‌لاری گله‌جک گون‌لرده‌کی بؤیوک میقیاسلی اعتراض آکسییالارینین باشلاماسینا سبب اولدو. اؤیرنجی‌لرین رئاک‌سییالاری هم ده اونا گؤره اؤنملی ایدی کی بئله بیر تحقیرین اولدوغونو کوتله‌یه چاتدیردیلار.
تبریز و اورمو اونیوئرسیته‌لری ایلک آددیمی آتیرلار
همین گون‌لرده ایرانین میللی فوتبال کومانداسینا وئریلن آد دا اؤیرنجی‌لرین آراسیندا دانیشیلیردی. وئریله‌ن آد «ستارگان پارس (پارس یاخود فارس اولدوزلاری)» ایدی. بو میللی آدلانان کوماندانین فارس میللتینه عایید ائدیلمه‌سی و یا ایرانین یالنیز فارس‌لارین اؤلکه‌سی اولدوغونو دئمک ایدی. عینی حالدا ایراندا یاشایان دیگر ائتنیک‌لری و میللت‌لری گؤرمزدن گلمک و یا اونلارین کیملیگینی اینکار ائتمک دئمک ایدی.
کاریکاتور و میللی فوتبال کومانداسینا وئریلن آد اؤیرنجی‌لرین رئاکسییاسینا سبب اولدو. اردیبهشت آیی‌نین ۲۵-جی گونونده سحر ساعت ۹-دا بیر قروپ آذربایجانلی اؤیرنجی اولانلارا قارشی اعتراض ائتمک اوچون اونیوئرسیته مودیرلیگیندن ایجازه آلماق اوچون اؤیرنجی‌لردن ایمضا توپلاماغا باشلاییرلار. ۳ ساعت عرضینده ۳۵۰۰ اؤیرنجی همین مراجعته ایمضا آتیرلار.
آز سایدا اؤیرنجی بو مراجعتی مودیرلییه وئرمک اوچون یولا دوشورلر. لاکین مودیر اونلارین قارشیسینا چیخماقدان ایمتیناع ائدیر. زامان کئچدیکجه مراجعتین نتیجه‌سی اوچون گلن اؤیرنجی‌لرین سایی آرتیر لاکین مودیر هله ده اونلارین قارشیسینا چیخمیر. اونیوئرسیته حراستی‌نین باشچیسی اؤنجه اؤیرنجی‌لری تهدید ائدیر لاکین جاواب آلمادیغی اوچون خواهیش ائتمه‌یه باشلاییر.
اؤیرنجی‌لرین اوتوراق تعطیل(تحصن)-لری گئجه‌یه قدر اوزانیر. اونلار مودیرین گلمه‌یه‌جه‌یی تقدیرده ویلایت والیسی‌نین گلمه‌لی اولدوغونو دئییردیلر. نهایتده مودیر گلمیر لاکین حراستین باشچیسی سؤزو گئدن مجویزی آلاجاغینا دایر سؤز وئریر و آلمادیغی تقدیرده وظیفه‌دن چکیله‌جه‌یینی بیلدیریر.
۲۳:۳۰-دا اؤیرنجی‌لر اونونلا راضیلاشیرلار و صاباحکی تحصنه حاضرلیق اوچون اوتاق‌لارینا قاییدیرلار. همین گون اورمو اونیوئرسیتهسینده ده اؤیرنجی‌لر ایجازه آلماق اوچون حرکته کئچیرلر و قیسا زاماندا بو ایجازه‌نی ائلده ائدیرلر. هر ایکی اونیوئرسیتهده صاباحکی تحصنه حاضرلیق‌لار باشلاییر.
اعتراض‌لار باشلاییر
اردیبهشتین ۲۶-جی گونونده تبریز و اورمو اونیوئرسیته‌لرینده مین‌لرله اؤیرنجی‌نین ایشتیراکی ایله اعتراض‌لار باشلاییر. اورمو اونیوئرسیتهسینده اکینچیلیک فاکولته‌سی‌نین قاباغیندا اؤیرنجی‌لرین شوعارلاری ائشیدیلیر. قیسا زاماندا بورایا چوخ سایدا اؤیرنجی توپلاشیر و شوعارلار دئییلیر. عینی حادیثه‌لر تبریز اونیوئرسیتهسینده ده باش وئریر و اؤیرنجی‌لر اونیوئرسیته اراضیسینده توپلاشیب شوعارلار وئرمه‌یه باشلاییبلار. لاکین تبریز اونیوئرسیتهسینده اؤیرنجی‌لر آمفی‌تئاترا کئچیر و اورادا دانیشیق‌لار آپاریرلار.
اؤیرنجی‌لرین دانیشیق‌لاری بیر چوخ موضوعو احاطه ائدیردی. اونلار ائدیلن تحقیر، آنا دیلده تحصیل، ایقتصادی آیری‌سئچکیلیک، میللی کوماندانین آدی و دیگر موضوع‌لار حاقیندا دانیشیردیلار. عینی حالدا اعتراض ائد‌نلر عیرقچیلیک، آیری‌سئچکیلیک و تحقیرلره قارشی شوعارلار سسلندیریردیلر. تبریز و اورمو اعتراض‌لارینین خبرلری شهرلرده و باشقا اونیوئرسیته‌لرده دولاشیر، خبرسیزلری خبردار ائدیر و اعتراضل‌ارینی بیروزه وئرمه‌ینلرین ده جراتینی آرتیریردی.
بو حادیثه‌دن سونرا باشقا آذربایجانلی اؤیرنجی‌لر ده باشقا اونیوئرسیته‌لرده اعتراض‌لارا باشلاییرلار. اونلار بیاننامه‌لر ایمضالاییر فرقلی قوروم‌لارا شیکایت‌لرینی بیلدیریردیلر. بونلارا نومونه کیمی زنجان، همدان، ماراغا، اردبیل، تهران اونیوئرسیته‌سی‌نین اؤیرنجی‌لرینی و تهرانداکی دیگر اونیوئرسیته‌لرده تحصیل آلان آذربایجانلی اؤیرنجی‌لرین آکسییالارینی و ایمضاتوپلاما آکسییالارینی نومونه گؤسترمک اولار.
اؤیرنجی‌لرین فعالیتی قیسا زامان عرضینده اؤلکه‌نین بوتون اراضیسینه یاییلیر. بونونلا دا بو آکسییالاری قینایانلار و دستکله‌ینلر ده بللی اولدولار. اورمو و تبریز اونیوئرسیته‌لرینین اؤیرنجی‌لرینین اعتراض‌لاریندان سونرا ایران قزئتی یئنی بیر یازی ایله خالقی بیرلییه دعوت ائدیر و دوشمنین یاخیندا اولدوغونو بیلدیریر. عینی گون اورمودا ساتیجی‌لار بو قزئتی ساتماقدان ایمتیناع ائدیرلر. باشدا تبریز میللت وکیلی اکبر اعلمی اولماقلا بعضی میللت وکیل‌لری بو تحقیرلره قارشی رئاکسییا وئریب قزئتین جاوابده‌لریندن شیکایت ائدیرلر. عمومیتله همین گوندن باشلایاراق فارس مئدیاسیندا آذربایجانلی‌لارین بو آکسییالاری پیسله‌نیلیر و بعضی حال‌لاردا اونو دؤولتین یاراتدیغی پارالئل حرکات کیمی ده دیرلندیرنلر اولور.
آکسییالار نهایت کی شهرلره چکیلیر و جومعه گونو (۲۹اردیبهشت) اورمودا ایران قزئتی‌نین بیناسی یاندیریلیر. باشقا شهرلرده ده کیچیک میقیاسلی اعتراض‌لار اولور. بونونلا عینی آندا ایران قزئتی‌نین یئنی ساییندا بیر باشقا یازی درج ائدیلیر. بو یازیدا ایسه کومیک دیل ایله اعتراض‌لاری یئرسیز حساب ائتدیکلرینی قئید ائدیرلر. بو قزئت جاوابدهلرینین پئشمان اولمادیقلارینی، داها دا ایره‌‌لی گئتدیکلرینی گؤستریردی. ایکی گون سونرا کاریکاتورچو مانا نیستانی‌نین قووولدوغو ایله باغلی خبرلر یاییلیر. آرتیق آذربایجانلی میللی فعاللار اعتراض‌لاری داها دا گئنیشلندیرمیشدیلر. ائدیلن تحقیرلر، آیری‌سئچکیلیک‌لر و دیگر مسئله‌لری شرح ائدن سی‌دی و کیتابچالار حاضیرلانیب خالق آراسیندا پایلانیردی. بوتون آذربایجاندا یارانان حرارتلی وضعیت گله‌جک گون‌لرده عمومی پارتلاییشین باش وئره‌جه‌یینی گؤستریردی.
ساکیت وولکان اود پوسکوره‌جک
خردادین۱-جی گونونه‌دک اؤیرنجی‌لرین اعتراض آکسییالاری داوام ائدیردی. ۱ خرداد گونونده زنجاندا اؤیرنجی‌لر اعتراضا باشلاییرلار. داها سونرا زنجان شهرینده آکسییا باشلاییرلار. عینی حالدا قیدار و ماراغا اونیوئرسیته‌لرینده ده اعتراض آکسییالاری اولور. لاکین بؤیوک پارتلاییش تبریزده باش وئره‌جکدی.
۱ خرداد گونونون سحر ساعات‌لاریندا تبریزده بوتون دوکان‌لار باغلانیب، بوتون شهره ساکیتلیک چؤکوب. لاکین بو ساکیتلیک طوفا‌ندان اؤنجه‌کی ساکیتلیکدیر. تبریز واختی ایه ۱۶:۰۰-دا راستاکوچه‌ده اعتراض آکسییالاری باشلاییر. آز مدت عرضینده مین‌لرله اینسان توپلاشیر و میللی شوعارلار سسلندیرمه‌یه باشلاییرلار. اعتراضچی‌لارین سایی گئتدیکجه چوخالیر و پلیس قوّه‌لری موداخیله‌یه باشلاییرلار.
گؤزیاشاردیجی گولـله‌لر آتیلسا دا آرتیق دئمک اولار کی بوتون شهر اعتراضچی‌لارلا دولموشدو. شاهیدلرین دئدیکلرینه اساساً آرتیق تبریز ساواش میدانینا چئوریلمیشدی. بسیج، سپاه، اطلاعات، پلیس کیمی قوّه‌لر اعتراضچی‌لارا آتش آچیر، لاکین بو دا اونلاری دایاندیرا بیلمیردی. اعتراضچی‌لار دا تهلوکه‌سیزلیک قوّه‌لرینی داشلاییر، نادیر حال‌لاردا اونلارین آوتومیبل‌لرینی یاندیریر لاکین گئری چکیلمیردیلر. آکسییالار گئجه واخت‌لارینادک داوام ائدیر.
همین گونده تبریزده اؤلن‌لرین اولدوغو بیلدیریلیر(ان آز ۴ نفر) و چوخ سایدا یارالانانلار و حبس اولونانلار اولور. تبریزده حبس ائدیلن‌لرین سایی‌نین ۱۰۰۰-ی کئچدیگی دئییلیر. تهراندان یئنی رئپرئسسیو(سرکوبگر) قوّه‌لرین گلدیگی حاقدا خبرلر یاییلیر. بو ایسه آکسییانین تئزلیکله بیتمه‌یه‌جه‌یینی گؤستریردی. تبریز ایل‌لر سونرا، ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابی ایل‌لرینده آیت‌الله شریعتمداری طرفدارلاری‌نین آکسییالاریندان سونرا، ایلک دفعه ایدی کی بئله کوتله‌وی بیر آکسییایا شاهیدلیک ائدیردی.
قالخ آیاغا وطنداش، تبریزده اؤلدو قارداش
تبریزده باش وئرنلر ایلدیریم کیمی یاییلیر و اؤلکه سوییه‌سینده فوق‌العاده وضعیتین یاراندیغینی گؤستریردی. تبریزده یوکسه‌لن قانلی قیامین صاباحی ایران قزئتی‌نین نشری دایاندیریلدی و کاریکاتورچو مانا نیستانی حبس ائدیلدی. عینی حالدا رسمی خبر آژانس‌لاری و بعضی جاوابده شخص‌لر اعتراض‌لارین ائشیدیلدیگینی و بوندان سونرا قانون یولو ایله اؤز حلّینی تاپاجاغینی دئییردیلر. لاکین سپیلن سو اودو داها دا آلوولاندیریر و آذربایجانین شهرلرینده یئنی اعتراض آکسییالارینا سبب اولوردو.
خردادین 2-جی گونو ماراغادا باشلایان آکسییا ایله ایشیقلاندی. شهر آکسییالاری ایله بیرگه اونیوئرسیتهده ده اوتوراق تعطیل وار ایدی. عینی حالدا تهرانین علامه و خواجه نصیر اونیوئرسیته‌لرینده ده اؤیرنجی‌لر اعتراض‌لارا باشلامیشدیلار. قوشاچای شهری ده همین گون اعتراض آکسییالارینا قوشولور. داها سونرا ایسه مرندده میللی شوعارلار سسلندیریلیر. لاکین بو گونه مؤهورو اورمو ووراجاقدی.
گون‌اورتا واخت‌لاریندا اورمو والیسی تلویزیوندان خالقا موراجعتینده وطنداش‌لاردان ائوده قالمالارینی ایسته‌ییب، سئپاراتچی(تجزیه‌طلب) و پانتورک قروپ‌لارین اویونلارینا گلمه‌مه‌لرینی ایسته‌میشدی. شهرین بوتون یول‌لاری باغلانیب، هر یئر تهلوکه‌سیزلیک قوّه‌لری ایله دولدورولموشدو. لاکین ساعت ۱۷:۰۰-دا مین‌لرله اینسان خیابان‌لاردا شوعارلار سسلندیره‌رک والیلیک بیناسینا دوغرو حرکت ائدیردیلر. اون مین‌لرله اینسانین ایشتیراکی ایله گئرچکله‌شن بو آکسییا تهلوکه‌سیزلیک قوّه‌لری‌نین بوتون سدلرینی آشیر و والیلیک بیناسینا چاتیر. همین واخت غربی آذربایجان ویلایتی‌نین والیسی ایله اورمو جومعه ایمامی خالقا یازیلی موراجیعت ائدیرلر و بونونلا دا اعتراض‌لاری یاتیرتماغا چالیشیرلار لاکین اونلارین بو آددیمی موفقیتلی اولمور.
اعتراضچی‌لار ایران قزئتی‌نین اورموداکی بیناسینی دارماداغین ائدیب، اونون لؤوحه‌سینی(تابلوسونو) یاندیریرلار. داها سونرا رادیو و تلویزیون مرکزی بیناسینی ال‌لرینه کئچیریرلر. پلیس گوج‌لری آتش آچماغا باشلاییرلار و نتیجه‌ده چوخ سایدا اینسان یارالانیر و ان آزی ۲ شخص اؤلدورولور. «قالخ آیاغا وطنداش، تبریزده اؤلدو قارداش» ،«هارای هارای من تورکم»، «اؤلوم اولسون فاشیسته» کیمی شوعارلارلا اورمو بؤیوک میقیاسدا ایکینجی آکسییانی گئرچکلشدیردی.
هارای هارای من تورکم
سؤنمک بیلمه‌ین اود آذربایجانین بوتون شهرلرینی احاطه‌له‌ییب، اؤلکه سوییه‌سینده بؤحرانا چئوریلیر. تهراندا اؤلکه‌نین یوکسک سوییه‌لی جاوابدهلرینین ایشتیراکی ایله بیر کونفرانس کئچیریلیر. بو کونفرانسدا ایشتیراک ائد‌نلرین ایچینده هاشمی رفسنجانی، باهنر، شمخانی و یونسی کیمی شخص‌لرین آدی گؤرونور. مدنیت چئشیدلی‌لیگی و میللی بیرلیک آدی ایله قورولان بو کونفرانسدا سئپاراتچی‌لارین دونیانین سوپر گوج‌لری طرفیندن حمایه ائدیلدیگی و دولدورولدوغو دانیشیلیر.
آذربایجان جاوابده‌لری آراسیندا ایسه تبریز میللت وکیلی اکبر اعلمی ایکینجی دفعه ایران قزئتینی و اؤلکه‌ده‌کی آیری‌سئچکیلیک سیاستینی تنقید ائده‌‌رک چیخیش ائدیر. عمومیتله آذربایجانلی جاوابده‌لرین آراسیندا آکسییالاردا خالقی دستکله‌ین ایلک و سون آد اکبر اعلمی‌نین آدی اولور.
اورمو، اردبیل، تبریز و هارداسا گونئیین بوتون شهرلری پادگان وضعیتینه چئوریلیر. تانینمیش بیر چوخ میللی فعال حبس ائدیلیب، بعضی‌لری ایسه تهدید ائدیلیرلر. مرندده دؤولت آدام‌لارینین ایشتیراکی ایله نوماییشکارانه بیر آکسییا تشکیل ائدیلیر. لاکین یئرلی اهالی نوماییشی پوزاراق اونو کوتله‌وی اعتراض آکسییاسینا چئویریرلر. همین تیپ بیر باشقا آکسییا ایسه تبریزده پلانلاشدیریلیر. لاکین کیمسه اونا قاتیلمیر و دؤولت ایشچی‌لریندن عبارت کیچیک بیر آکسییا باش توتور.
تبریز شهیدلرینین اؤلومونون ۳-جو گونونون خاطیره‌سینه تهران و اردبیل اونیوئرسیته‌لرینده مراسیم‌لر تشکیل ائدیلیر و مین‌لرله اؤیرنجی همین مراسیم‌لرده ایشتیراک ائدیرلر. همین گون سولدوز اونیوئرسیتهسینده اؤیرنجی‌لرین اوتوراق تعطیلی پلانلاشدیریلمیشدی. شهر اهالیسی ده همین تعطیله قاتیلیر لاکین داها سونرا آکسییا شهره یاییلیر. سولدوز فرمانداری صاباح اوچون کوتله‌وی اوتوراق تعطیله ایجازه وئریله‌جه‌یینی دئییر. لاکین بو یالان سولدوز تاریخینده سیلینمه‌یه‌جک اولان قانلی قیاما سبب اولور.
سولدوز قیامی
صاباح سؤزو وئریلن ایجازه‌نین وئریلمه‌دیگینی و آکسییا تشکیل ائد‌نلرله سرت شکیلده داورانیلدیغی حاقدا خبر یاییلیر. سولدوز اهالیسی وعد ائدیلن یئره توپلاشیر و تهلوکه‌سیزلیک قوّه‌لری ایله توققوشوب اونلاری گئری اوتوردورلار. فرماندار اعتراض‌لاری نوماییشکارانه بیر آکسییایا چئویرمک اوچون اؤز شوعارلاری ایله اعتراضچی‌لارا یاخینلاشیر. آز سایدا مکتب شاگیردی فرماندارین دوننکی یالانی و ساختا شوعاری اوچون اونو دؤیورلر. اعتراض ائد‌نلر والیلیگین بیناسی‌نین قارشیسینا گئدیر و اورادا شوعارلار سسلندیرمه‌یه باشلاییرلار. لاکین همین یئر پادگان شکلینده ایداره ائدیلیردی.
پلیس گوج‌لری ایله اعتراضچی‌لار آراسیندا گرگین وضعیت یارانیر و سوندا اعتراضچی‌لارین اوزه‌رینه آتش آچیلیر. یالین ال‌لرله دیره‌نن سولدوز اهالیسی ایله تهلوکه‌سیزلیک قوّه‌لری آراسیندا دؤیوش باشلاییر. سونرالار شهیدلر میدانی آدی ایله تانیناجاق اولان یئرده اینسان‌لار گولله‌یه توتولور و ان آز ۵۰۰ نفر آغیر یارالار آلیر. ۴ نفر ایسه شهید اولور.
همین گون خیاو(مشگین شهر) شهرینده‌کی آکسییالاردا ایسه بیر باشقا شخص گولله آتیشی نتیجه‌سینده شهید اولور. سولدوز صاباح دا آکسییایا باشلاییر و شهر یئنه ده ساواش میدانینا چئوریلیر. ماکی، طارم و میانا شهرلری ده آکسییالارا قاتیلیرلار. اؤیرنجی‌لرین اعتراض‌لاری ایله باشلانان اعتراض‌لار آرتیق شهیدلرین قانی ایله رنگله‌نیب آذربایجان تاریخینده اؤنملی قیاما چئوریلمیشدی.
خردادین ۶-جی گونو سولدوز شهرینده چؤله چیخماغا قاداغا قویولور و بوتون شهر پلیس گوج‌لری الینده ایداره ائدیلیر. تهرانین رجایی اونیوئرسیته‌سینده‌کی آذربایجانلی اؤیرنجی‌لر ایسه شهیدلر نامینه اوتوراق تعطیله باشلاییرلار. همین گون اردبیل شهرینده اون مین‌لرله آزربایجانلی‌نین ایشتیراکی ایله آکسییالار داوام ائدیر. اردبیلده پلیس قوّه‌لری ایله اعتراضچی‌لار آراسیندا توققوشما باشلاییر و اعتراضچی‌لارا یئنه ده آتش آچیلیر. چوخ سایدا اینسان آغیر یارالانیر و ان آزی ۱۵۰ نفر حبس ائدیلیر. تانینمیش میللی فعال عباس لیسانینی ده حبس ائتمک ایسته‌ین پلیس گوج‌لرینین قارشیسینی اعتراضچی‌لار آلیر و عباس لیسانی‌نین حبسینه مانع اولورلار.
خردادین ۷-جی گونو بیر چوخ آذربایجانلی فعال، او جمله‌دن غلامریضا امانی حبس ائدیلیر. عینی حالدا فعال‌لارین تهراندا پارلامئنت قاباغیندا آکسییایا باشلایاجاقلاری ایله باغلی خبرلر یاییلیر. پلیس پارلامئنتین قاباغینا گئدن یول‌لاری باغلاییر و آکسییا بهارستان مترو ایستگاهی‌نین قاباغیندا تشکیل اولونور. سرت شکیلده داغیدیلان بو آکسییادا ایسه چوخ سایدا اینسان یارالانیر و یا حبس ائدیلیر. همین گون تبریزده ده اعتراض آکسییالاری اولور لاکین یئنه ده اعتراضچی‌لارا آتش آچیلاراق آکسییالار داغیدیلیر.
سون سؤز
۱۳۸۵-جی ایل بویونجا آذربایجانلی‌لارین موختلیف سبب‌لره گؤره آکسییالاری داوام ائدیر. بابک قالاسی، مشروطه حرکاتینین ایل‌دؤنومو، یئنی پرئزیدئنت احمدی‌نژادین آذربایجان شهرلرینه سفرلری، مهر آیی‌نین بیری مکتب‌لرین آچیلماسی، ۲۱ آذر حرکاتینین ایل‌دؤنومو و ۲۱ فئورال دونیا آنا دیلی گونو موناسیبتیله یئنیدن آکسییالار تشکیل اولونوب. بو ایسه ۸۵ گونش ایلینده تخمیناً ۱ ایل بویوجا گونئی آذربایجاندا اعتراض احوال روحییه‌سی داوام ائتدیگینی و اونا گؤره دا داها چوخ تأثیرلی اولدوغونو بیلدیریر.
۱۳۸۶، ۱۳۸۷و ۱۳۸۸-جی ایل‌لرده بو قیامین ایل‌دؤنوم‌لری قئید ائدیلیر و یئنه ده چوخ سایدا میللی فعال حبس ائدیلیر. حاضیردا دا خرداد اعتراض‌لاری آذربایجانلی فعاللار طرفیندن حؤرمتله یاد ائدیلیر و شهیدلرین خاطیره‌سی عزیز توتولور.
آذربایجانلی اؤیرنجی‌لرین باشلادیغی بو قیام گونئی آذربایجان میللی حرکاتینین زیروه نقطه‌سی کیمی تانینیر. ۱۳۸۵-جی ایلین قیامی ایرانین سیاسی زوناسیندا آذربایجانین حسابینی آچیق شکیلده آییریر و گله‌جک ایل‌لرده آذربایجانین اؤزونه‌مخصوص ایستیقامتده یول گئتمه‌سینه گتیریب چیخاریر. بو قیامدا مین‌لرله اینسان حبس ائدیلیر، یوزلرله اینسان آغیر یارالانیر و ان آزی ۱۱ شخص اؤلدورولور. عینی حالدا بو قیامدان سونرا آذربایجان مسئله‌سی اینسان حاق‌لاری تشکیلات‌لاری طرفیندن داها یاخیندان تعقیب ائدیلمه‌یه باشلاییر.
