اردبیل میللت وکیلی صدیف بدری «محلّی» دیل‌لرین ادبیاتی و قراماتیکاسی‌نین تحصیلی باره‌سینده پارلامنئته یئنی لاییحه‌‌نین تقدیم ائدیلدیگینی دئییب. بدری‌نین دئدیکلرینه اساساً بو لاییحه‌‌نی ۱۲-جی پارلامئنتده او و تبریز ملّت وکیلی متفکر آزاد بیرلیکده حاضرلاییبلار. لاییحه اوچون ملّت وکیل‌لریندن ایمضا توپلانیب، پارلامئنت مودیرلیگی طرفیندن قبول ائدیلیب. ایران پارلامئنتی قانونونا اساساً وئریلن لاییحه تحصیل کومیسیونوندا آنالیز ائدیلدیکدن سونرا میللت وکیل‌لری‌نین موثبت رای‌ینی قازاندیغی تقدیره قانون حالینا گله بیلر.
بدری هم ده دئییب کی ۱۰-جو دؤور پارلامئنتده ده اوخشار لاییحه وئریلیمشدی لاکین اوندا ایسته‌نیلن نتیجه‌نی الده ائتمه‌ییبلر. ایران آنایاساسی‌نین ۱۵-جی ماده‌‌سینه اساساً اؤلکه‌نین رسمی دیلی فارسجادیر لاکین فارسجانین یانیندا «محلّی» دیل‌لرین تحصیلی ده آزاددیر. آنایاسادا قئید اولونماسینا باخمایاراق هله ده ائتنیک آزلیق‌لارین آنا دیل‌لری مکتب‌لرده اؤیره‌دیلمیر.
آنا دیلین تحصیلی و آنا دیلده تحصیل ایکی فرقلی مؤوضوعدور. آذربایجانلی آکتیویست‌لر آنا دیلده تحصیلدن سؤز ائتسه‌لر ده، آنا یاسادا قئید ائدیلن اصل، تحصیلین آنا دیلده یوخ، ساده‌جه تحصیل ایل‌لرینده آنا دیلی‌نین ده اؤیره‌دیلمه‌سی قئید اولونوب. اورتادا وار اولان بو فرقه باخمایاق ۱۵-جی ماده‌‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سی ده کوتله‌وی طلب حالینا گلیب. دئمک اولار کی آذربایجان ویلایت‌لرینده موختلیف ایل‌لرده کئچیریلن بوتون سئچکی کامپانییالاریندا ۱۵-جی ماده‌‌دن سؤز آچیلیر. لاکین ایسلام جومهوريّتی‌نین وار اولدوغو ۴۵ ایل عرضینده بو ماده‌‌ده یازیلانلار ایجرا اولونماییب.
۱۵-جی ماده ندیر؟
«ایران خالقی‌نین رسمی و اورتاق دیلی فارس دیلیدیر. درسلیک‌لر، رسمی متن‌لر، یازیشمالار و سندلر بو دیلده اولمالیدیر. لاکین محلّی و ائتنیک آزلیق‌لارین دیل‌لری‌نین مطبوعات و کوتله‌وی اینفورماسییا واسطه‌‌‌لرینده ایستیفاده‌سی، عینی زاماندا او دیل‌لرین فارس دیلی ایله یاناشی اؤیره‌دیلمه‌سی آزاددیر.»
بو ماده‌‌ده گؤروندویو کیمی ایراندا تکجه فارسجا رسمی دیل اولاراق قبول ائدیلیر و رسمی یازیشمالار ساده‌جه بو دیلده اولمالیدیر. باشقا سؤزله باشقا دیل‌لر فارسجا ایله عینی مؤوقعده دئییل، هئچ اولمامالیدیر دا. بعضی‌لرینه گؤره آنایاسانین بو ماده‌‌سی آیری‌سئچکیلیگین قایناغیدیر. چونکی بو ماده‌‌یه اساساً فارس اولمایانلار وارلیق سبب‌لری ایله آیری‌سئچکیلییه معروض قالیب، فارس اولمادیقلاری اوچون زیان گؤرورلر. بونا گؤره ده آذربایجانلی آکتیویست‌لر آنا دیلی‌نین تحصیلینی دئییل، آنا دیلینده تحصیل طلبینی اورتایا قویورلار. لاکین بو طلب بعضی‌لرینه گؤره ایرانین سرحد بوتؤولویونو تهلوکه‌‌‌یه آتیر.
آنا دیلده تحصیل طلبی گونئیده یئنی مسئله دئییل، کئچن ۱۰۰ ایل عرضینده دایم آذربایجانین سیاسی گوندمینده اولوب. ایراندا مدرن دؤولتین قورولماسی ایله فارس دیلی باشقا دیل‌لردن اوستونلوک قازاندی و رسمی دیل اولاراق قبول ائدیلدی. بو قرارین اوستوندن ۱۰۰ ایل کئچسه ده، هله کی تام شکیلده قبول اولونماییب و فارس اولمایانلار طرفیندن تنقید ائدیلیر.
دونیانین بیر چوخ اؤلکه‌سینده بیر دیلدن چوخ رسمی دیل وار. بونا بیر چوخ نمونه گؤسترمک مومکوندور، بلژیک، ایرلند، فنلاند و بیر چوخ دیگر دؤولت‌لرده اؤلکه‌ده بیر دیلدن چوخ رسمی دیل وار. ایرانین قونشولوغوندا اولان عراقدا بئله رسمی ایکی دیل وار. آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری و استرالیا کیمی اؤلکه‌لرده ده هئچ بیر رسمی دیل یوخدور. لاکین ایراندا فارسجانین تک فارس‌لارین دئییل، فارس اولمایانلارین دا میللی دیلی اولدوغو ایدعاسی سایه‌سینده دیگر دیل‌لره تهلوکه منبعی کیمی باخیلیر.
دیل مسئله‌‌سی سیاستچی‌لر و تهلوکه‌‌‌سیزلیک ارگان‌لاری طرفیندن احاطه ائدیلیب
ایراندا سوسیولوژی اوستادی دوکتور سید جواد میری مینقی ایراندا دیل مسئله‌‌سی حاقیندا آراشدرمالار آپاریب. او ۱۴۰۱-جی ایلده علامه طباطبایی اونیوئرسیته‌سینده آنا دیلی باشلیقلی اوتورومدا ایراندا آنا دیلی حاقیندا دانیشیلماماسی‌نین سبب‌لریندن دانیشیب. دوکتور میری-یه گؤره ایراندا دیل اوّلجه سیاسی مسئله‌‌دیر. یعنی آنا دیلی بحثی آچیلان زامان سیاسی صؤحبت‌لر ده آچیلیر. میثال اوچون دانیشانلار پانتورک، سپاراتچی(تجزیه‌طلب) و دیگر آدلارلا آدلانیر. ایکینجی آددیمدا تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوّه‌لری اورتایا گیریر و دانیشان شخص حبسه آتیلیر. میری-یه گؤره دیل مسئله‌‌سی بو ایکی مرحله‌‌‌دن سونرا آکادِمیایا داشینمیر.
میری مینقی بئله دوشونور کی دیل مسئله‌‌سی‌نین اوللجه اونیوئرسیته‌لرده دانیشیلماسی شرطدیر. «ایراندا فارسجا نییه بئله مؤوقع قازاندی؟»، «علمی باخیمدان دیل‌لری یاخشی و یا پیسلییه گؤره سیرالاماق اولار یا یوخ؟»، «میللی دیل نه دیر؟»، «رسمی دیل ندیر؟» و دیگر سؤاللار اطرافیندا موذاکیره‌لر اوّلجه اونیوئرسیته‌لرده آپاریلمالیدیر. بونا گؤره ده بو مؤوضوع اوّلجه دپولیتیزاسییا(سیاست زدایی) ائدیلمه‌لیدیر، سونرا دا تهلوکه منبعی اولماقدان آزاد اولونمالیدیر. او دئییر کی البته کی، دیل سیاسی مسئله‌‌دیر، لاکین اونا سیاستدن کنار دا باخماق لازیمدیر و ایراندا بو بئله دئییل.
میری مینقی دئییر کی، ایراندا آنا دیل سؤزو چوخ دئییلسه ده، او حاقدا دانیشیق ایمکانسیز وضعيت آلیب. او بیر باشقا مقاله‌سینده ایراندا غیرفارس دیل‌لری‌نین دئییل، انحصاری دیل سیاست‌لری‌نین سپاراتچی اولدوقلارینی دئییب.
حاضردا پرئزیدئنت اولان مسعود پزشکیان مللت وکیلی اولدوغو ایل‌لرده آذربایجان تورکو اولدوغونو بیلدیردیگی اوچون پانتورک لقبی آلمیشدی. جبهه ملی (و باشقا مرکزچی تشکیلات‌لار) تشکیلاتی عضولری ایسه سون پرئزیدئنت سئچکی‌لرینده اونو «قومگرا» یعنی ائتنیکچی شخص کیمی قیمتلندیرمیشدی. ۲۰۲۱-جی ایلده ایسه تهرانین بیر میللت وکیلی ۱۵-جی ماده حاقیندا دانیشیلماسی‌نین میللی تهلوکه‌‌‌سیزلییه تهلوکه اولدوغونو بیلدیرمیشدی.
سون زامان‌لار تورکجه نشر ائدیلن کیتاب‌لارا قویولان سانسورلارین آغیرلیغی دا آذربایجانلی یازیچی‌لار طرفیندن گونده‌مه گلیب. یازیچی و آراشدیرماچی بهرام اسدی پزشکیانا یازدیغی آچیق مکتوبدا، اوّلکی دؤولتده، یعنی رئیسی دؤولتینده آغیر سانسور سیاستی‌نین یئریدیلدیگیندن شیکایتله‌نیب. عینی زاماندا سوروملو ارگان‌لارین بیر چوخ تورکجه یازیلمیش اثرلرده بعضی کلمه‌لری تورکییه تورکجه‌سی و قافقاز تورکجه‌سی آدی وئره‌رک اونلارین اثرلردن چیخاریلماسی باره‌سینده فرمان‌لارینین شاهیدی اولوروق.
بو کیمی موناسیبت‌لره نومونه چوخدور و دوکتور میری‌نین دئدیکلرینی تصدیق ائدیر. دئمه‌لی ایراندا دیل پروبلئمی‌نین ۱۰۰ ایللیک کئچمیشی اولسا دا، ال ديَیلمه‌میش وضعيتده‌دیر و فارسجا هله ده اؤز حؤکمرانلیغینا داوام ائدیر.
