یازی ایلک اولاراق «چاپار» درگیسینده یاییملانیب. اتک‌یازی ایسه اونو میللیت آراشدیرمالار مرکزی سایتیندان آلیب.
بو گون ایستیفاده ائتدیگیمیز آنلاییش‌لار (فلسفه‌ده، صنعتده، ادبیاتدا) مدرن دؤورون محصولودور و اینسان/ فرد بو قاورام‌لارین مرکزینده‌دیر. بو باخیمدان، اینسانین مدرن بیر قورغو(دستگاه) اولاراق اورتایا چیخدیغینی سؤیله‌مک مومکوندور. مثال اوچون، میللت (nation) تئرمینی ائتیمولوژی جهتدن قدیم لاتین دیلینده (natio) اورتایا چیخمیش بیر سؤزدور. لاکین بو گون ایستیفاده ائتدیگیمیز آنلامدا میللت آنلاییشی مدرن دؤورده میدانا گلیب. میللتچیلیگین ظهورو ایله تئرمی‌نین ماهیتی دییشیب.
بو آنلاییش‌لارین اورتایا چیخماسی غرب دوشونجه‌سینده بیر چئوریلمه‌نین (transformation، دگرگونی، دؤنوشوم) باش وئرمه‌سی ایله مومکون اولوب. بو چئوریلمه نتیجه‌سینده اینسان عبادت ائدن بیر وارلیق اولماقدان سییریلاراق، بیرباشا وارلیغین سوبیئکتی اولا بیلیب. اسکولاستیک وارلیغین تملی اولان لاتینجانین مقدسلیگی‌نین سارسیلماسی بو پروسئسده حل‌ائدیجی رول اویناییب. نتیجه اعتباریله غرب دوشونجه‌سینده بیر چئوریلمه یاشانیب و بو چئوریلمه نتیجه‌سینده اینسان ایلک دفعه «شوبهه» ائتمک (دئکارت) ایمکانی قازانیب. عقلسیزلیق دوروموندان خلاص اولماق بونون منطیقی نتیجه‌سیدیر (کانت، ۱۷۸۴).
لاتین دیلی‌نین مقدسلیگی‌نین سارسیلماسی و کاپیتالیزمین خالق دیل‌لرینده مقدس کیتابین نشرینه باشلاماسی ایسه دین و دونیویلیک (عقل) آراسینداکی موباریزه‌نین سیاسی کاراکتئر آلماسینا سبب اولوب. اینسان ایلک دفعه اؤزو اوچون اویغون اولان سیاسی نیظامی (فوکو، ۱۹۸۴) معین ائتمک ایراده‌سی گؤستریب. نتیجه‌ده، غرب سیاسی دوشونجه‌سینده رادیکال دییشیکلیک‌لره سبب اولان اینقیلاب‌لار اورتایا چیخیب.
اینقیلاب‌لار اوزون دین موحاریبه‌لریندن سونرا بیر نیظامین فورمالاشدیریلماسینا خیدمت ائدیب. بو معنادا، سووئرئنلیگین قایناغی تانریدان آلینیب و میللت سووئرئنلیگین قایناغی اولوب. بو پروسئس میللتچی ایدئولوگییانین اورتایا چیخماسی ایله مومکون اولوب. میللتچیلیک میللتی، میللی دؤولتی یارادیب.
آذربایجاندا (جوغرافییا) سیاستین (دؤولت) اورتایا چیخما پروسئسی بیر چئوریلمه ایله باش وئریب. لاکین بو پروسئس بیلاواسیطه گئرچکله‌شیب. چونکی معاریفچیلیگین مدرن آنلاییش‌لاریندان تأثیرله‌نن میرزه فتحعلی آخوندزاده (۱۸۱۲-۱۸۷۸) روس چاری‌نین بیر مأمورو اولوب. یعنی آخوندزاده دوشونجه‌سینده آذربایجانی بیر وطن اولاراق مرکزه قویماییب. آنجاق موسلمان‌لارین مدرنلشمه‌سی، معاریفلنمه‌سی اوچون چالیشیب. بو معنادا، آخوندزاده ایله باشلایان پروسئسین سیاسی نتیجه‌سی/اوغورو اولان جومهوریتده بیر اؤزونه‌مخصوصلوق، یئنیلیک آختارماق تشببوثو، اصلینده، جومهوریتین تملینده اولان ایستیقلال قاورامی‌نین آنلاشیلماسینا انگلدیر. ایستیقلال ایسه دؤولتین ایداره ائدیلمه‌سینده خالقین/میللتین لئگیتیملشدیریجی(مشروعیت‌وئریجیلیک) عونصور اولاراق اویدورولماسیندان قایناقلانیر.
چونکی ۱۹۱۸-جی ایلده اعلان ائدیلن بیرینجی آذربایجان جومهوریتی غرب سیاسی دوشونجه‌سینده اورتایا چیخمیش یئنی بیر مئتوددان یارارلانیب. بو، مدرن میللی-دؤولت مئتودودور. جومهوریتی سیاسی اولاراق وار ائدن ایستیقلالیت بیاننامه‌سی‌نین (۱۹۱۸.۰۵.۲۸) هر هانسی بیر یئنیلیگی اولماییب. جومهوریت دؤورون بیر میللیت، میللی-دؤولت چاغی اولدوغونو درک ائدیب. بو معنادا، بیاننامه‌ده حاکمیتین بیر میللته عایید اولدوغو وورغولانیب و سیاستی مدرن دؤولتین وارلیغینی تامین ائدن حقوقا اساسلانیب. رسول‌زاده «یوخدان وار ائتمک» ایفاده‌سینده جومهوریتی یوخ، ایستیقلالی نظرده توتوب. داها دوغروسو میللته اساسلانان بیر دؤولت فورمو (جومهوریت) قورولماسینا دقت چکیب.دؤولت‌لرین میللتینی یاراتماسی سانجیلی بیر پروسئسدیر. مؤوجود آنلاییشین (بیزیم پروبلئمده امت آنلاییشی) دیره‌نیشی گؤروله بیلر. مثال اوچون، آتاتورک جومهوریتی قورماسینا، رئژیمی اعلان ائتمه‌سینه باخمایاراق، میللتی وطنداشلیق (۱۹۲۸)، حرف (۱۹۲۸) و اونیوئرسیته (۱۹۳۳) اینقیلاب‌لاری نتیجه‌سینده فورمالاشدیرماغا نایل اولوب. حتی ۱۹۳۳-جو ایل اونیوئرسیته اینقیلابی ایله تورکچولر آراسیندا تورکون کاشیفی اولان علی بی حسین‌زاده (۱۸۶۴-۱۹۴۰) «ایتّیحاد و ترقّی»-ده‌کی کئچمیشینه گؤره اونیوئرسیتئه‌ده‌کی وظیفه‌سیندن آزاد ائدیلیب. بو معنادا، ارنست رنان (۱۸۲۳-۱۸۹۲) میللتین اورتایا چیخما پروسئسینده میللتین یارادیلماسینا مقاومت‌لرین قارشیسی‌نین کسکین شکیلده آلیندیغینی سؤیله‌ییب. اونا گؤره ده میللت اولا بیلمک ایراده‌سی پیسین اونودولماسی سایه‌سینده مومکون اولور (رنان، ۱۸۸۲). بو چرچیوهده جومهوریت اؤز سارسینتیسینی یاشایا بیلمه‌ییب و جومهوریته یؤنه‌لیک سیاسی، تاریخی یاناشما «خاطیرلاما» چرچیوه‌سینده جریان ائتمکده‌دیر. چونکی میللتینی یارادا بیلمه‌ین جومهوریتدن ایستیقلال میراثینی آلاراق، بو گون میللت اولماغا چالیشیریق. آنجاق بوتونلوکده بو مسئله اوزه‌رینه تدقیقات آپاران تاریخچی‌لر جومهوریت قاوراییش‌لارینی اینشا ائدرکن اوچ تاریخی-۱۹۱۸ (وطنین یارانماسی)؛ ۱۹۹۵ (وطنین قانون چرچیوه‌سینده تصدیقی) و ۲۰۲۰ (میللی ظفر)- حادیثه‌نی بوتؤو حالدا نظره آلمالیدیرلار. نتیجه‌ده تاریخ کئچمیشه دایر چوخلوغون (خالقین) قاوراییشی‌نین فورمالاشماسیندا اساس اینسترومئنتدیر(ابزاردیر).جومهوریت بیاننامه‌ده ایره‌‌لی سورولن مادّه‌لری گئرچکلشدیرمک اوچون اجتماعی موقاویله‌سینی (کونستیتوسییا، آنایاسا) ایمضالایا بیلمه‌ییب. چونکی مدرن دؤولت‌لر –استثنالار وار– سیاسی وارلیق‌لارینی بیر آنایاسایا اساسلاندیرماقدادیرلار. بو چرچیوهده جومهوریت اؤز میللتینی – یک‌جینسلییه اساسلانان (همگن) – یارادا بیلمه‌ییب. میللت‌لرین اورتایا چیخما پروسئسی وار اولانین دییشدیریلمه‌سی ایله مومکون اولوب. خولاصه، وطن یارادیلیب، آنجاق تانینماسی مومکون اولماییب.
سون سؤز عوضی
اوچ ایل اوّل بیرینجی آذربایجان جومهوریتی‌نین یوز ایللیگی قئید ائدیلدی. بونونلا علاقه‌دار هم آذربایجاندا، هم ده آذربایجانلی‌لارین سیخ یاشادیغی تورکیه‌ده کیتاب و ژورنال‌لار نشر اولوندو. لاکین نشر اولونان متن‌لر (اکثریتی) پروبلئمی آنلاییش‌لار چرچیوه‌سینده اله آلا بیلمه‌دی. عادتا، نشر اولونان متن‌لر فورم [جومهوریت] و شخص‌لره (رسول‌زاده و باشقا) فوکوسلانماقدان او طرفه گئتمه‌دی. بئله اولدوغو حالدا، یوز ایللیک شرفینه نشر اولونموش متن‌لرین اینتئللئکتوال(فکری) دَیَرینین اولمادیغینی سؤیله‌مک موبالیغه اولماز.
جومهوریت و جومهوریتچی‌لری آنلاییش‌لار چرچیوه‌سینده اله آلا بیلمه‌ین و بیر دوگما (دییشمه‌ین، تعصب) کیمی «محافظه» ائد‌نلره توخونماماق گرکدیر. اونلاری اؤز «دیندارلیق‌لاری» (فوکو، ۱۹۸۴) ایله باش‌باشا بوراخماق لازیمدیر. چونکی بو قبیلدن اولان یازارلار جومهوریتی دوگمالاشدیرماقلا جومهوریتین اساس قیمتی اولان ایستیقلال آنلاییشینی آنلاماغا مانعه تشکیل ائتمکده‌دیرلر.
جومهوریت عثمانلی دؤولتی‌نین دسته‌یی ایله اعلان ائدیلدی، تانیندی. لاکین ایستیقلال (میللی) بیرباشا آذربایجانلی‌لارین موباریزه‌سی‌نین، ایراده‌سی‌نین نتیجه‌سی اولاراق قازانیلدی. بو چرچیوهده جومهوریتین نه اولدوغو سوالی‌نین جاوابی ایستیقلال اولمالیدیر.
قئیدلر:
- جومهوریت آنلاییشی‌نین آذربایجان سیاسی تاریخینده‌کی یئری حاقیندا اطرافلی معلومات اوچون اکبر نجف-ین «قویو» ژورنالی‌نین خصوصی ایستیقلال (۲۰۱۸) سایینداکی «جومهوریت آغلی(عقلی)» مقاله‌سینه باخیلا بیلر.
- لایا گرینفلده گؤره، میللتچیلیک ۸-جی هئنری‌نین ۱۵۳۲-جی ایلده کیلسه‌نین باشی اعلان اولونماسی ایله باشلاییب. اطرافلی معلومات اوچون باخین:
Liah Greenfeld, (1992). Nationalism. Giriş Bölməsi.
- میرزه فتحعلی آخوندزاده میللتچی اولماییب. چونکی بیر اینتئللئکتوالین دوشونجه‌سی‌نین نه اولوب-اولمادیغی متن‌لر واسطه‌سیله تحلیل اولونا بیلر. بو معنادا، آخوندزاده‌نین متن‌لرینده میللتچیلیک علامت‌لری گؤرولمه‌مکده‌دیر. اونون میللتچی اولدوغونو ادعا ائدن متن‌لر بیر زورلامادیر. حالبوکی آخوندزاده مدرنیست بیر اینتئللئکتوال کیمی چاغداش آذربایجان کیملیگی‌نین باشلانغیجی اولاراق تحلیله جلب اولونسا، پروسئس داها آیدین قاورانیلا بیلر.
