اتک‌یازی: میرزه بالا محمدزاده‌نین گونئی آذربایجاندا قورولموش میللی حؤکومت حاقیندا 15 یانوار 1947 تاریخینده تورکییه‌نین جومهوریت قزئتینده درج ائدیلمیش یازیسینی تقدیم ائدیریک. اتک یازی، چاغداش تاریخله باغلی تاریخی اؤنمی اولان متنلری اولدوغو کیمی نشر ائتمه‌یه اوستونلوک وئریر و بو متنلرین تاریخی کونتئکستینی نظره آلاراق اوخوماغی تکلیف ائدیر.
آذربایجاندا نه‌لر باش وئریر؟!
قیزیل فلاکتدن قورتولان بدباخت آذربایجان تورکو بو دفعه ده ایران حؤکومتینین الی ایله بیر باشقا فلاکته‌می سوروکله‌نیر؟
میرزه بالا محمدزاده
آذربایجان تورکجه‌سینه چئویرن: آیتن رحیملی
کؤچورن: میلاد بالسینی
ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینین یاراتدیغی میللت‌لر آراسی پروبلئملردن بیری ده آذربایجان مسئله‌سی ایدی. موحاریبه‌نین موتتفیق‌لرین علئیهینه جریان ائتدییی بیر واختدا اساس مسئله‌لرین باشیندا سووئت ایمپئرییاسی موستملکه‌سینده اولان شیمالی آذربایجان مسئله‌سی گلیردی. بئله‌کی، 2_جی دونیا موحاریبه‌سی اثناسیندا روسییا آلمانییا قارشیسیندا مغلوب اولارکن، شیمالی آذربایجان اؤز موستقیللییینی اعلان ائتمیش، حتی غالب دؤولتلرله موناسیبت یاراتماغا موفق اولموشدو. بو دفعه ایسه 2_جی دونیا موحاریبه‌سی موتتفیق‌لرین علئیهینه نتیجه‌لندیکدن سونرا، اورتایا ایران حاکیمیتی آلتیندا اولان جنوبی آذربایجان مسئله‌سی چیخدی. جنوبی آذربایجان بوتون ایران داخیل اولماقلا 1941_جی ایلدن بری ایشغال آلتیندا ایدی. قئید ائتمک لازیمدیر کی، سووئت ایمپئرییاسی جنوبی آذربایجانی ایشغال ائتمک جهدی گؤستردیکده آذربایجانلی‌لار شیددتله موقاویمت گؤسترمیش، حؤکومت قووه‌لری تسلیم اولدوقدان سونرا بئله موقاویمتلرینی دایاندیرمامیشدیلار. خوصوصیله اردبیل، قاراداغ، خالخال، اورمو بؤلگه‌سینده داوام ائدن سیلاحلی خالق موقاویمتینه عیبرت درسی وئرمک اوچون بیر چوخ آذربایجانلی عاییله‌سی یوردلارینی ترک ائتمک مجبوریتینده بوراخیلماسی معلومدور.
جنوبی آذربایجاندا سووئت ایشغالی داوام ائتدییی مودتده ایرانین شیمالیندا اولدوغو کیمی بورادا دا، “توده” آدلی سولچو پارتییا تشککول تاپماغا باشلادی. بو پارتییانین اساسینی سووئت ایتتیفاقینین موختلیف صنایع مرکزلریندن و مدنی اوجاقلاریندان گلیب ایراندا ایللرله ایشله‌میش و حیات قورموش شخص‌لر تشکیل ائدیردی. شیمالی آذربایجانین یاراندیغی گوندن بری دؤولت پوستلارینی ایشغال ائدنلر بئله، بو شخص‌لر آراسیندان چیخمیشدیر (بوگون حتّی عئینی وضعیت داوام ائتمکده‌دیر).
حربدن بیر مودت اول سووئت ایتتیفاقی بو “ایرانلی‌لار”ی اؤز وطنلرینه سورگون ائتدیلر. یوزلرله، مینلرله اینساندان عیبارت توپلولوقلار شکلینده اؤز تورپاقلارینا قاییدان ایرانلی‌لار ایسه رضا شاه پهلوی طرفیندن خوش موناسیبت گؤروردو. حتّی تحصیللی ایختیصاص صاحیب‌لری یوکسک مأمور روتبه‌لره ده تعیین ائدیلدیلر. وطن‌لرینده دره‌بی‌لییین، آنارخییانین، قانونسوزلوغون، سفالتین حؤکوم سوردویو بیر واختدا ایسته‌مه‌یه‌رک یوردلارینی ترک ائدن و دونیانین دؤرد بیر یانیندا بؤیوک جاماعاتلار شکلینده یاشایان بو زومره ایندی وطنلرینه “قیزیل فیکیرلر”له قاییدیردیلار.
2_جی دونیا موحاریبه‌سیندن بیر آز اول تهران حؤکومتی بو عونصورلر آراسیندان سوقصد ده داخیل اولماقلا بیر چوخ تهلوکه‌لی عمللر آشکارلامیش و اساسلی تدبیرلر گؤرمک مجبوریتینده قالمیشدیر. “توده” روسجا “ماسسا” دئییلن و بیزده ده “ییغین” دئیه ترجومه ائدیلمیش اولان روسجا بیر سؤزون عئینن ترجومه‌سیدیر. بئله بیر پارتییانین صنایع‌سیز و “پرولتئرسیز” جنوبی آذربایجاندا، اؤزللیکله کندلییه خطاب ائده‌جه‌یی گؤزله‌نه بیلردی. بئله‌کی، آذربایجان شرطلرینه اویغونلاشدیریلان بو پارتییا آدینی آذربایجان دئموکراتیک فیرقه‌سی اولاراق ده‌ییشمیش و اؤلکه‌ده باش وئرن اؤنملی ایجتیماعی-سیاسی ایختیلافلاردا رول اویناماغا باشلامیشدیر.
بیر مودت اؤنجه ایسه ایستانبول‌دا پارتییایا دستک معناسیندا یایینلانان بروشوردا بو مؤوضوع‌دا دئییلیر: “اینگیلیس‌لر و سووئت ایتتیفاقی ایرانی ایشغال ائتدیلر. آذربایجان سووئتلرین ایشغالیندا قالدی. سووئتلر بو دفعه نه اینکی خالقلا ضید دوشمه‌دیلر، حتی اونلارلا مولاییم داوراناراق آذربایجانی فلاکتدن قورتارماق اوچون قورولموش دئموکراتیک فیرقه‌نین فعالیتینه مانع‌چی‌لیک تؤرتمه‌دیلر.”
شیمالی آذربایجاندا چارلیغا قارشی 50 ایللیک سیاسی موباریزه تاریخینه مالیک میللی دئموکرات پارتییاسی منسوبلاری، حتّی سوسیال_دئموکراتلار ایله روس دوشونجه طرزینه مالیک اولمایان ان کؤهنه کومونیست‌لر بئله گولله‌له‌نرکن، ندنسه جنوبی آذربایجاندا “فعالیتلری سربست بوراخیلان” آذربایجان دئموکراتلاری، موتتفیق‌لرین ایراندان چکیلمه‌سی زامانی یاخینلاشینجا “موختاریت” طلبی ایله اورتایا چیخدیلار.
یوخاریدا دا گؤستردیییمیز کیمی، “موختاریت” طرفدارلارینین ایستیفاده اولونماسینا(ایستیثمارینا) اویغون سیاسی و ایجتیماعی “خسته‌لیک‌لر” مؤوجود ایدی.
پهلوی سولاله‌سی ایراندا حاکیمیتی اله کئچیردیکدن سونرا، او زامانا قدر داوام ائدن فئودال قورولوشا سون قویموش و مملکتده قوووتلی مرکزلشمه یاراتمیشدی. لاکین، بو مرکزلشمه و ایصلاحاتلار سوسیال_ایقتیصادی باخیمدان پروبلئملری حل ائتمه‌دییی کیمی، ایداره‌چیلیک باخیمیندان دا قوصورلو ایدی. یانی آذربایجان، تورکمنیستان، قاشقای تورکلری و خوزیستان کیمی ایالت‌لر صرف فارس اولمادیقلاری اوچون یاری موختاریت ایداره اوصولوندان محروم بوراخیلمیشدیلار. بو سببدن ده همین ایالت‌لرده حؤکومته قارشی ناراضی‌چی‌لیق سون زامانلارا قدر داوام ائتمکده ایدی. بوتون شرقده اولدوغو کیمی، کندلی_تورپاق موناسیبتی ایراندا دا اورتا عصر قانونلاریندان قورتولا بیلمه‌میشدی.
آذربایجان دئموکراتلاری، بیلینن شرطلر آلتیندا و تهرانین حؤکومت رهبرینین موسکوایا سیاحتی‌نین نتیجه‌سی اولاراق،”موختار” بیر آذربایجان حؤکومتی قوران کیمی کندلی زومره‌نی اله آلماق اوچون دؤولته عایید بوتون اکین تورپاقلاری اونلارین آراسیندا بؤلدو و مولکیتلرینه وئردی(ایکینجی مرحله‌ده اللریندن آلیب کوللئکتیوه قاتماق اوچون). آذربایجان دئموکراتلاری ایکینجی آددیم کیمی ایجتیماعی و سیاسی “خسته‌لیک‌لر”ین باشیندا گلن میللیت مسئله‌سی ایله مشغول اولماغا باشلادیلار.
بو بیر حقیقتدیر کی، ایسلام اوممتی‌نین فیکیر و قناعت‌لرینین سارسیلماسی، خوصوصیله 2_جی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا یاخین شرقده باشلایان آوروپا سایاغی میللییت دؤنه‌می، تورکییه‌نین عوثمانلی‌لیق دؤنه‌مینی یاشایان ایرانا هله ده تاثیر ائتمه‌میشدی. دئموکراتییانین ان بسیط قانونلاریندان بیری اولان میلت‌لرین طالئعی حاقی و میللی حاقلارین و خوصوصیت‌لرین قورونماسی مسئله‌سی قارشیسیندا ایراندا، فارس اولمایان میلت‌لری فارسلاشدیرماق یولو ایله “ایران میلتی” آدی آلتیندا ملز جمعیت یاراتماق ذهنیتی حاکیم ایدی. بو ذهنیتی داشییان ایران فارس عونصورلرینه گؤره اورادا تورک و عرب دئیه بیر توپلولوق یوخدور. قاجارلار سولاله‌سی‌نین ییخیلماسی، پهلوی‌لرین حاکیمیته گلمه‌سی ایله گوجله‌نن بو جریان آشاغیداکی فیکیر و لایحه‌لری ایره‌لی سورمه‌یه باشلامیشدی.
“اعتیراف ائتمه‌لیییک کی، مینلرله ایللیک تاریخه مالیک اولان و آریان قومونون ان سئچکین قیسمینی تشکیل ائدن ایران میلتی، ساری دریلی تورانلی‌لاردان و سامی عرب‌لردن آیری توتولسا دا، یئنه دیل ایختیلافینا گؤره میللی وحدت تشکیل ائتمیرلر، بئله‌کی، آذربایجاندا تورکجه، خوزیستان‌دا عربجه دانیشیلماقدادیر”.
بوندان سونرا آشاغیداکی تکلیف‌لر ایره‌لی سورولدولر:
1.فارس دیلی، فارس ادبیاتی و ایران تاریخی بوتون مملکتده، خوصوصیله آذربایجان، کوردوستان، خوزیستان، بلوچیستان و تورکمنیستان‌دا گئنیش یاییلسین.
2.آذربایجانین و خوزیستانین بعضی اهالیسی(یانی تورک و عرب اولانلاری) فارسلارین مسکونلاشدیغی مرکزی ایرانا کؤچورولسون و یئرلرینه فارسیستاندان فارسلار گتیریلیب مسکونلاشدیریلسین. ایران یئنی سیاسی و ایقتیصادی اساسلارا گؤره ایالت‌لره و ویلایت‌لره بؤلونه‌رک، آذربایجان، خوراسان، عربیستان(*) سؤزلری اورتادان قالدیریلسین.
3.قولدور و سویغونچو(!) عرب و تورکلرین دیلینده اولان جوغرافی آدلار فارسلاشدیریلسین.
4.فارسجادان باشقا دیلده دانیشیلماماسی اوچون رسمی تدبیرلر گؤرولسون(**).
ایستیفاده ائتدیییمیز عئینی‌له “آینده” مجموعه‌سینین 11-12_جی سایلاریندا اوزرینده آچیق آشکار دورولان، عرب و تورکلردن عیبارت “دایمی تاریخی قونشولاری”، اینگیلتره و روسییادان عیبارت “کئچیجی قونشولار”دان قورخونج دوشمن یارادان فیکیرلری تلقین ائدن یازیلار، ایرانین قزئت و مجموعه‌لری ده، تاریخ، جوغرافییا و ادبیات کیتابلاریندا داواملی تکرار ائدیلمیشدی. قیزیل دئموکراتلار بونلاردان بول_بول ایستیفاده ائتدیلر. آذربایجان تورکونون آنا دیلیندن محروم ائدیلدییینی، محو ائدیلمه‌یه محکوم ائدیلدییینی، میللی مؤوجودلوغونو قوروماق اوچون میللی دؤولت قورماق ضرورتینده قالدیغینی، “موختار” آذربایجان حؤکومتینین یاشادیغی مودت عرضینده، رادیو و مطبوعات واسیطه‌سی‌له یوخاریدا بحث ائدیلن‌لردن داها سرت شکیلده یایینلادیلار. اونلار سؤزله کیفایتلنمه‌ییب، آذربایجان تورکجه‌سینی ایلک دفعه اولاراق مکتب‌لرده، مطبوعات‌دا، دؤولت دایره‌لرینده، محکمه‌لرده و اوردودا ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادیلار. او واختا قدر یازی دیلی فارسجا، دانیشیق دیلی تورکجه، عیبادت دیلی عربجه اولان آذربایجانلی تاریخده ایلک دفعه اولاراق میللی مدنیتینه قوووشدورولوردو.
بو گون آذربایجان دئموکراتلاری سووئت ایتتیفاقینا سیغینمیش و تهران اوردوسو ایسه تبریزه گیرمیشدیر. تبریز کوچه‌لرینین موختاریت‌چی‌‌لرین جسدلری ایله دولو اولدوغو، تبریز مئیدانلارین‌دا تورکجه یایینلانمیش مکتب کیتابلارینین یاندیریلدیغی کیمی شایعه‌لری، تبلیغات نتیجه‌سی سایاراق بیر کنارا بوراخاق. لاکین، اورتادا اولان ایکی حقیقت واردیر: بونلاردان بیری تبریزده حربی محکمه‌لرین اعدام حؤکملری چیخارماقلا مشغول اولدوقلاری، دیگری ایسه، تبریز رادیوسونون(هانسی کی، موختاریت‌چی‌لر طرفیندن قورولموشدور) آرتیق تورکجه دانیشماماسیدیر.
بونلارین آردینجا داها نه کیمی خبرلر؟ تورک دیلی مکتب‌لردن، محکمه‌لردن و دؤولت دایره‌لریندن ده قالدیریلاجاق‌می‌دیر؟ سایی 2000_ه یاخین اولدوغو دئییلن و تورکجه تدریس ائدن موعلیملر ده حربی محکمه قارشیسینا چیخاریلاجاق‌می؟ تدریسین فارسلاشدیریلدیغی، مطبعه و قزئت‌لرین باغلاندیغی دوزدورمو؟ تورکجه میللیتچی نشرینه ایجازه وئریله‌جک‌می؟ بوتون سوسیال_ایقتیصادی ایصلاحات‌لارا بیر بولشئویک دامغاسی ووراراق، بولشئویک کوللئکتیو گؤزتچی‌لریندن هئچ ده فرقلنمه‌ین الی قامچیلی آزغین دره‌بی‌لرین حاکیمیتی یئنی‌دن قورولاجاق‌می‌دیر؟ تورک دوشمانی پان آریانیست‌لرین آمبیسییالارینا مئیدان وئره‌رک آذربایجانی آذربایجانلی‌لاردان بوشالتماق اوچون جنوبا دوغرو توپلو حالدا سورگونلر ائدیله‌جک‌می‌دیر؟ یانی، عرب فتح‌لریندن سونرا تاریخه قوووشان ایرانی بیر دؤولت حالینا گتیریب، عصرلرله ایداره ائتمیش آذربایجان تورکو قیزیل فلاکتدن قورتولوب بو دفعه حؤکومت الی ایله بیر باشقا فورمادا فلاکته سوروکلنه‌جکدیرمی؟
بونلارین تام عکسینی ائشیدیب، اؤیرنمک قدر سئویندیریجی باشقا بیر خبر تصوور ائدیله بیلمز.
میرزه بالا
(1) م. نظام الدین تبریزلی، “بوگونکو آذربایجان داواسی”، ایستانبول 1946، ص 77.
(*) عربیستان خوزیستانی‌نین آدی فارسلار طرفیندن وئریلمیش ائتنیک آدی‌دیر. بئله‌کی، آذربایجانا دا بعضن تورکیستان دئییلیر. – م. ب.
(**) مجلله سیاسی و ادبی معاصر “آینده”، سایی 8-9(19-20)، تهران 1928.
