یانلیش مئیداندا یانلیش بیر موباریزه و آنادیلیمیزین حزین وضعیّتی
موقدّمه
بو یاخینلاردا، قوقل ترجومه‌یه[1] یوز اون یئنی دیل علاوه اولونوب و بونلارین آراسیندا هم عرب الیفباسیندا هم لاتین الیفباسیندا سورانی و کورمانجی[2] ده وار. باخیلاندا بو، سولطه آلتیندا قالان هر هانسی بیر دیل اوچون بؤیوک بیر قازانجدیر چونکی متا[3] کیمی شیرکتلر (فیسبوک، اینستاقرام، واتساپ و سایره) آرتیق قوقل ترجومه‌دن ایستیفاده ائدیر. بو ایسه مؤوقعیّت اولاراق ضعیف قالمیش دیللر اوچون بؤیوک بیر ایمکان یارادیر کی، بیر کلیک‌له اینسانلار او دیلده یازیلان کامئنت‌لری، ایستوری‌لری، و پوستلاری راحاتلیقلا ترجومه ائتسینلر. بئله‌لیکله، آرتیق سولطه آلتیندا اولان بیر دیلین سوسیال مدیادا سولطه‌نین دیلینده یازماسینا احتیاج بئله قالمیر، چونکی اتوماتیک بیر ترجومه سیستمی اورتایا چیخمیش اولور. بو نقطه‌ده ماراقلی اولان مسأله، بو یوز اون دیلین ایچینده یئر آلان دیللردن قات-قات داها چوخ دانیشانی اولان عرب الیفباسیندا یازیلان آذربایجان تورکجه‌سی‌نین اولماماسیدیر! بو قیسا یازیدا بو مؤوضوعیا دیقّت چکمک و مؤحتمل سببلرینه توخونماقلا بیرلیکده، باشقا بیر دیقّت یئتیریلمه‌سی گره‌کن مسأله‌یه، آنادیلیمیز آذربایجان تورکجه‌سینده جیدّی متنلر یازماق مؤوضوعسونا توخوناجاغام. چونکی، آنادیلیمیزین آرتیق هم نوخبه‌لر طرفیندن موختلیف سیاسی، ایجتماعی، اقتصادی و کولتورل آلانلاردا یازیلماماسی، هم عموم خالقیمیز طرفیندن یازیلی اولاراق ایستیفاده اولونماماسی و یاددان چیخماسی آذربایجان آیدینلاری‌نین، آکادمسینلری‌نین، فعاللاری‌نین و دوشونورلری‌نین جیّدی دوشونمه‌سی گره‌کن بیر مسأله‌دیر. آرتیق ادبیاتدا شعر و حکایه خاریج، خبر، تحلیل و دوشونجه آلانیندا هارداسا بو دیلده یازان بارماق سایی‌سیندا اینسان قالیبدیر! بو دوغرولتودا، رئاکسیا (واکنش) مرکزلی سؤیلم و اونون بیزه منفی تأثیرلری، دیل مسأله‌سینده‌کی یانلیش سؤیلم‌لر، سؤیلم اینقیلابی و قارشیمیزداکی یوللار حاقیندا قیساجا یازاجاغام.
دیلسیزله‌شه‌رک گؤرونمز‌لشمک
تکنولوژی گلیشدیکجه بیزیم دیلسل اولاراق گؤرونمزلشمه‌میز و دیل مسأله‌سی منیم اوچون بو سواللاری یارادیر: عرب الیفباسیندا آذربایجان تورکجه‌سی نییه بو یوز اون دیلین آراسیندا یئر آلا بیلمه‌ییب؟ آذربایجان تورکجه‌سینده جیدّی متنلر یازماغین و بو دیله احتیاج یاراتماغین بوندا تأثیری وارمی؟ آذربایجان خالقی، فعاللار و تشکیلاتلار نییه بو دیلده یازماغا هئچ بیر احتیاج گؤرمورلر؟
بوگون بعضی‌لریمیز ائله دوشونور کی، آنادیلیمیزین رسمی اولماسی‌نین صاباحی اتوماتیکمان بو دیلده یازان و بو دیله ماراق گؤسترن میلیونلارجا اینسان اورتایا چیخاجاق. آذربایجان تورکجه‌سینده درس وئرن مدرسه‌لر ده دولوب داشاجاق! بلکه‌ده محض بو یانلیش دوشونجه‌یه گؤره بوگون آنادیلیمیزده یازماغا راحاتلیقلا احتیاج گؤرموروک. بو یانلیش دوشونجه بلکه ده دیلیمیزی یاددان چیخارتماغیمیزا بیر نؤوع ویجدان راحاتلیغی یارادیر.
دیل مسأله‌سینی و دیلین دورومو ایله باغلی سواللاری اورتایا قویاندا بیر چوخوموز بئله دوشونه بیلر کی، دیلیمیز دیل‌بیلیمی باخیمیندان ضعیف قالیبدیر، اونا گؤره ده هئچ کس بو دیلی ایستیفاده ائتمهیه احتیاج گؤرمور. بئله دوشونولور کی، قوزئیده روسجا، گونئی‌ده فارسجا کلمه‌لرین دیلیمیزه نوفوذ ائتمه‌سی و اؤز‌تورکجه‌دن اوزاقلاشماغیمیز دیلیمیزی بو گونه سالیب. طبیعی اولاراق، بئله باخیلاندا چاره ده بو اولاجاق: دیلده ایصلاحات و اینقیلاب کئچیریب اؤزتورکجه اولمایان کلمه‌لری آتساق و یئنی بیر دیل اینشا ائتسک او زامان دیلیمیزه ماراق یارانار و اینسانلار بو دیلده یازماغا باشلار. اگر مسئله‌نین کؤکو بورادان قایناقلانیرسا، بس اوندا وضعیّتی دیلچیلیک باخیمیندان آذربایجان تورکجه‌سیندن داها دا پیس اولان، آنادیلیمیزه قیاسلا باشقا دیللرین تاثیری آلتیندا داها چوخ قالان دیللر نییه بو یوز اون دیلین ایچینده یئر آلیر؟ یازیچیلاری نییه او دیللره بیزیم اؤز دیلیمیزه گؤستردییمیزدن داها چوخ ماراق گؤستریر؟
منجه مسأله اصلینده دیلیمیزین باشقا دیللرین تاثیری آلتیندا قالماسی، ضعیف اولماسی و یا ناقیص اولماسی دئییل. مسأله دیلین و یا الیفبانین تکنیکی باخیمدان پروبلملی اولماسی ایله ده علاقه‌لی دئییل؛ تام ترسینه، دیل مسأله‌سینه نئجه باخدیغیمیزلا علاقه‌لی‌دیر. یعنی مسأله اصلینده دیل نییه اؤنملی‌دیر و موقعیّتی نه‌دیری آچیقلاماق اوچون موستقیل و سووئرن بیر سؤیله‌میمیزین (گفتمان) اولماماسیدیر. ائله بیر سؤیلم کی، فارسجانی نفی ائله‌مک اوچون یوخ، اؤزوموزه بیر چاره قیلماق اوچون اولوشدورولموش اولا. ائله بیر سؤیلم کی، بو یولدا دیله نئجه بیر احتیاج اولدوغونو اورتایا قویا. ائله بیر سؤیلم کی، فارسلاری باشا سالماغی یوخ، اؤزوموزو اویاندیرماغی هدف آلا. فارسجایا رئاکسیایا دئییل، اؤز دیلیمیزی گؤرونور ائتمهیه موتمرکز (متمرکز) اولا! چونکی دیلیمیز گؤرونور اولسا، اونون ایدّعا ائدیلن «ضعفلری» ده گوندمه گلر و چؤزولمه‌سینه یول آختاریلار. آشاغیداکی بؤلوملرده چالیشاجاغام دیلیمیزین حزین وضعیّتینه چاره تاپماق اوچون دیل اینقیلابینا دئییل، سؤیلم اینقیلابینا احتیاجیمیز اولدوغونون سبب‌لرینی آچیقلایام.
رئاکسیا مرکزلی سؤیلم نه‌دیر و بیزی نئجه گئری ساخلاییر؟
آذربایجان میلّی حرکتی‌نین موعاصیر تاریخینده سون زامانلارا باخدیغیمیزدا، سیاسی-ایجتیماعی سؤیلم‌یمیزین بؤیوک بیر قیسمتی‌نین فارسلارا و فارس دیلینه، ائله‌جه ده ایرانی میلّتچیلی‌یین تاریخینه رئاکسیا وئرمک اوستونه قورولدوغونو گؤروروک. یعنی اؤزموزونکولره اؤزوموزو آنلاتماق یئرینه، مرکزی باشا سالماق و اونو نفی ائتمکله مشغول اولموشوق. بو دا دیلین نییه اهمیّتلی اولدوغونو اؤزوموزه ایضاح ائتمک یئرینه، باشقاسی‌نین دیلی‌نین نییه ضعیف و پیس اولدوغونو ایثبات ائتمکله مشغول اولمامیزا سبب اولوب. طبیعتاً بئله بیر یانلیش یولدا فارسین دیلینی نفی ائتمک اوچون اؤز دیلیمیزده یازماغا احتیاج قالمیر. چونکی فارسی نفی ائتمک اوچون فارس دیلینده یازماق لازم‌دیر. هدف نفی ائتمک اولماسا بئله، نه قدر گوجلو اولدوغوموزو فارسا و یا آسمیله اولموشلارا باشا سالماغا چالیشمیشیق. هر ایکی حالتده اؤزوموزو فارسین آیناسیندان گؤردویوموز اوچون اونون دیلینده ده یازماغا احتیاج یاراتمیشیق. بو رئاکسیا مرکزلی سؤیلم، اؤزوموزه معنالی، موستقیل و سووئرن بیر فضا یاراتماق یئرینه سهواً باشقالارینا خیدمت ائدیب.
رئاکسیا مرکزلی سؤیلمی هارالاردا گؤرمک اولور؟ گلین بو رئاکسیا مرکزلی سؤیلمی میثاللارلا خیردالایاق! ایللر بویو ایرانین مورتجیع میلّتچیلی‌یی آلمانیاداکی نازیلر کیمی خالقلاری عیرقلره آییریب و بئله یانلیش بیر ایدّعا اورتایا قویوب کی، آذربایجاندا یاشایان تورکلر اصلینده دی‌اِن‌ای(DNA) اولاراق «آریایی» و «ایرانی»دیرلر. سون ایللرده آذربایجان میلّی حرکتی‌نین ایچینده‌کی رئاکسیا مرکزلی سؤیلم ایسه بونو نفی ائتمک اوچون «تورکی» و «تورانی» بیر دی‌اِن‌ای-یه صاحیب اولدوغونو ایثباتلاماغا چالیشیب. اصلینه باخیلدیغیندا موستقیل و سووئرن بیر سؤیلم، بیلیمسل عیرق دئییه بیر شئی یوخدور اساسینا دایانمالی‌دیر. حتی، بیلدیرمه‌لیدیر کی، ایرانی، تورانی، تورکی، فارسی و عربی دئییه بیر دی‌اِن‌ای کاتئقوریا دا یوخدور. عینی حالدا موستقیل و سووئرن بیر سؤیلم بوردان یولا چیخدیغی اوچون، اورتایا قویولان بو دی‌اِن‌ای یاریشی‌نین کؤکدن خطالی اولدوغونو آچیقلامالی و باشقا بیر دی‌اِن‌ای کاتئقوریاسینا عاید اولدوغونو ایثباتلاما سؤیله‌مینه سوروکلنمه‌مه‌لیدیر. بیلیمسل عیرق تئوریلری هیتلرله برابر بیولوژیست‌لر طرفیندن تاریخه گؤمولوب و بو سؤیلم اؤزو-اؤزلویوندن نفی اولونوبدور. بو اساسدا «آریایی» و «ایرانی» عیرق سؤیله‌مینی نفی ائتمک اوچون عینی شئیین «تورک» وئرسیاسی ایله مشغول اولماق لازیم دئییل، چونکی بو سؤیلم اساسیندان پروبلملی‌دیر.
دیل مسئله‌سی و رئاکسیا مرکزلی سؤیلم
رئاکسیا مرکزلی سؤیله‌مین تضادلارینی و تهلوکه‌لرینی آچیقلاماق اوچون بو یازی‌نین قونوسو اولان دیل مسئله‌سیندن ده بیر میثال چکه بیله‌ریک. ایرانی میلّتچیلیک ایللر بویو قاباغا آپاردیغی آسیمیلاسیون سیاستینی، باشقا دیللری یوخ ائتمک اوچون قوردوغو دانیشگاهلاری، قوروملاری و بودجه‌لری یوخ ساییب، فارسجانین سانکی ذاتا و طبیعی اولاراق «گوجلو» بیر دیل اولدوغو اوچون اؤزو-اؤزلویونده قودرتلی و حاکیم دیل اولدوغونو دئییب. سانکی فارسجانین دیلچیلیک آچیسیندان کلمه، قرامر، ادبیات و سایره‌سی گوجلو اولدوغوندان حاکیم دیل اولوب و باشقا دیللر دیلچیلیک باخیمیندان ضعیف اولدوقلاری اوچون ازیلمیش و «محلی» دیل اولماغا محکوم اولوبلار. دیلچیلیک بیلیمی ایله آشینا اولان هرکس بیلیر کی، «گوجلو و گوجسوز دیللر» دئییه بیر سیرالاما یوخودور. هر هانسی بیر دیل سیاسی-ایجتماعی و ایقتیصادی باخیمدان دستکلنسه و داها چوخ ایشلنیلسه، گون کئچدیکجه گوجله‌نه‌جک. سیاسی-ایجتیماعی بیلیم‌لرله آشینا اولان هرکس چوخ آچیق بیلیر کی، بیر دیلین حاکیم دیل اولماسی اوچون اونو دستکله‌ین قوروملار، رقیب دیللری یوخ ائتمک جهدینده اولان بیر آسیمیلاسیون سیستمی و بودجه لازم‌دیر. بونلار اولدوقجا، هر هانسی بیر دیل اونون فعل و کلمه ساییسی‌نین چوخ یا دا آز اولماسینا باخمایاراق حاکیم دیل اولا بیلر و یا عینی شکیلده آرادان آپاریلا بیلر. سون زامانلاردا آذربایجان میلّی حرکتینده‌کی رئاکسیا مرکزلی سؤیلم، بو فاکتلاری اورتایا قویماق یئرینه فارسی نفی ائتمک اوچون فارسین دیلی‌نین «گوجسوز» اولدوغونو باشا سالماغا جهد ائدیب و یا تورکون دیلی‌نین ذاتاً «گوجلو» اولدوغونو فارسلارا آچیقلاماغا چالیشیب. آذربایجان تورکجه‌سی‌نین «ضعیف» دیل اولدوغونو اورتایا آتان فارسلارا قارشی سندسیز شکیلده «فارسجانین عرب دیلی‌نین 33-جو لهجه‌سی» اولدوغونو دیله گتیریب. حال بو کی، موستقیل و سووئرن بیر سؤیلم، مرکزین یاراتدیغی بو باتلاق یاریشینا کئچمک یئرینه، دیلچیلیک باخیمیندان گوجلو دیل، پیس دیل، خوش دیل و یا گوجسوز دیل دئیه بیر شئی اولمادیغینی بیلمه‌لی و اصلینده بیر دیلین گوجلو اولدوغو اوچون یوخ، سیاسی-ایجتیماعی شرایط و حاقّ-حوقوق مسئله‌سی اوچون اؤنملی اولدوغونو خالقا آچیقلامالیدیر. بئله بیر آچیقلاییجی و گلیشمیش سؤیلم اولوشدورولسا، میلّی حرکت منسوبلاری محض او زامان، اورتاق بیر یاخلاشیم اطرافیندا دیللری ایله باغلی تأثیرلی و داواملی‌لیغی اولان بیر آددیم آتمیش اولاجاقلار و بیله‌جکلر کی، هر هانسی بیر دیل اوندان ایستیفاده ائتدیکجه گوجلنیب سیاسی-ایجتیماعی گوج صاحیبی اولار. او زامان داها فارسین یانلیش سؤیلمینی نفی ائتمک اوچون فارس دیلینده یازماغی دایاندیرار و فارسا عینی یانلیش سؤیلمله جاواب وئرمه‌یین نه قدر عبث اولدوغونو باشا دوشرلر.
عئینی یاخلاشیم تاریخچیلی‌ییمیزده ده وار. تاریخچیلی‌ییمیز بئله، اؤزوموزو آراشدیرماق و کئچمیشدن بوگونوموزه درس چیخارماق اوچون یوخ، فارسین بیزی داندیغی کیمی اونو دانماق اوستونه قورولوب. یعنی ایرانی میلّتچیلی‌یین فورمونا اعتیراض ائتمک یئرینه، اونون تورکی وئرسیاسینا دؤنوشوب.
رئاکسیا سؤیلمی او قدر یایغینلاشیبدیر کی، حرکت آرتیق اؤز وضعیّتینی بئله مرکزین گؤزویله آنالیز ائدیر. نتیجه اعتباری ایله آذربایجان تورکجه‌سی‌نین وضعیّتی‌نین نییه پیس اولدوغونو دانیشاندا، آغلینا گلن ایلک حلّ یولو «دیلیمیزین ضعیف اولماسی، یئنی کلمه یاراتماق و دیلچیلیک باخیمیندان اونو گوجلندیرمک» اولور. سانکی دیلیمیزده اولان عربجه، فارسجا، و روسجا کلمه‌لری تمیزله‌ییب اؤزتورکجه کلمه‌لر قویساق، خالق و آیدینلار بیردن-بیره بو دیله ماراقلا باخاجاق و بو دیلده یازماغا باشلایاجاق. بو یانلیش روایت بیزی مسأله‌نین کؤکوندن و اساسیندان جایدیرماقدادیر. پروبلم نه آذربایجان تورکجه‌سی‌نین دیلچیلیک قورولوشوندا، نه ده لوغت‌لرینده‌دیر. دیللر «تمیزلندیکجه» اینکیشاف و یا تنزّول ائتمیرلر. دیللر اونلاردان ایستیفاده ائتمه ضرورتی یاراندیقجا ایجتیماعی-سیاسی اهمیّت قازانیرلار. بیر دیلین دانیشانلاری او دیلده یازیب یاراتدیقجا دیللری‌نین اینکیشاف ائتمه‌سینه یول آچیرلار.
سؤیلم اینقلابی و اؤنوموزده‌کی یوللار
فارس دیلینه قارشی رئاکسیا مرکزلی سؤیلم، بیزده بیر سیرا مورکّب پروبلم‌لر یارادیبدیر:
- فارسجانین حاکمیّتینی تصدیقله‌ییب و داها دا گوجلندیریبدیر، چونکی فارس دیلی‌نین حاکمیّتینه قارشی اولانلاری بئله بو دیلده یازماغا مجبور بوراخیب.
- آذربایجان تورکجه‌سینده یازیب یاراتما احتیاجینی آرادان قالدیریبدیر، چونکی رئاکسیا مرکزلی سؤیلم اوچون اَن بؤیوک هدف فارسی و آسمیله اولان موخاطبی باشا سالماق و یا اونا اؤزونو ایثبات ائتمکدیر. فارسلار دا بیزیم دیلی باشا دوشمدیکلری اوچون بونو فارسجادان باشقا بیر دیلده ائده بیلمز.
- آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایجتیماعی-سیاسی دَ‌یرینی سادجه کولتورل بیر آلانا سیغیشدیریب اورایا حبس ائدیبدیر.
تام دا بو سیرالادیقلاریمدان دولایی، بیزه دیل اینقیلابی یوخ، سؤیلم اینقیلابی لازم‌دیر. حیاتی اولان، دیلیمیزده ایصلاحات آپارماق دئییل، سیاسی-ایجتماعی مسأله‌لریمیزه و حیاتا هانسی پنجره‌دن باخدیغیمیز قونوسوندا بیر اینقیلاب یاراتماقدیر. بونون اوچون رئاکسیا مرکزلی سؤیلمدن قورتولوب، اؤز دیلیمیزی موستقیل شکیلده د‌َیرنلدیرمک لازم‌دیر. بو د‌َیرنلدیرمه بونلاردان عیبارتدیر:
- آذربایجان تورکجه‌سینی بیر موباریزه دیلی کیمی باشا دوشوب اونون اهمیّتینی و اونا اولان احتیاجی سووئرن شکیلده خالقا آچیقلاماق!
- بو دیلده یازماماغین فاجعه‌لی نتیجه‌لرینی باشا سالماق!
- بیر دیلین یازیلیب اینکیشاف ائتدیکجه نئجه بیر ایجتیماعی-سیاسی گوجه مالیک اولا بیله‌جه‌یینی ایضاح ائتمک!
بونلارین اساسی اولدوغونو، تورکجه‌نین میلّی حاقلارین و ایجتماعی-سیاسی و اقتصادی منافعین تأمین‌ینده‌کی رولونو باشا دوشن آذربایجانلی آیدینلارین، قلم اهلی‌نین و فعاللارین اوزه‌رینه بؤیوک بیر مسئولیت دوشدویونو وورغولاماغی اؤزومه بورج حساب ائدیرم. چونکی، آذربایجان تورکجه‌سی اؤلکه‌نین رسمی دیلی ائدیلسه و اونون تدریسی اوچون مکتبلر آچیلسا بئله، بو دیلین ایستیفاده‌سینده ضرورت یاراتمادیقجا اونو قورویوب ساخلایا بیلمه‌یه‌جه‌ییک. دیلیمیزی تسلیم ائدرسک، دیل ده اؤزو ایله اقتصادی، سیاسی، ایجتماعی و حتی جغرافیایا باغلی منافعیمیزی تسلیم ائده‌جک. نه قدر کی، بیزیم سؤیلم‌یمیز فارس دیلینی و یا دیگرلرینی اینکار ائتمهیه دایانیر، بیز بیر دیلی اینکیشاف ائتدیرن ایجتیماعی-سیاسی اساسلاری و فورصتلری قاچیرماغا دوام ائده‌جه‌ییک. اونا گؤره ده بیزیم دیل و میلّی حاقلاریمیز اوغروندا موباریزه ده باخیش و سؤیلم اینقیلابینا احتیاجیمیز اولدوغونو دوشونمکده‌یم!
[1] Google Translate
[2] سورانی و کورمانجی، کورد دیلی‌نین ایکی آیری قولودور.
[3] Meta
