قومارباز رومانی هله باشا چاتمامیش، ناشیرله داستایووسکی آراسیندا اولان موقاویله آرتیق سونا چاتیردی. (۱۸۶۶-جی ایل نویابرین ایلک گون‌لری). او تلسمه‌لی ایدی، بونون اوچون ده گنج بیر ماکیناچی(تایپیست) خانیمی کؤمکچی اولاراق ایشه گؤتورور. ویجدانلا ایشله‌مه‌یین نتیجه‌سینده کیتاب همین ایل اوکتیابر آیینین سون گون‌لرینده حاضیر اولور.
اونون دیگر میللت‌لر حاقیندا اولان دوشونجه‌لرینی بئله آچیق اورتایا قویماسی یقین کی اثری بیتیرمه‌یه تلسدیگی اوچوندور. داستایووسکی آلمان‌لارا نیفرت ائدیر، سوئیسلی‌لری، اینگیلیس‌لری و فرانسیزلاری سئومیر. دؤورون تورک حمایه‌چی‌لری کیمی تانینان انگلیس، اتریش، واتیکان و فرانسه‌یه (اونلارلا یاخشی خاطیره‌لری اولدوغو حالدا) بؤهتان آتیر. روسیه‌یه آرخا دورمایان اسلاویان‌لاری دا سئومیر. روسیه‌نین قارشیسیندا دوران چک آیدین‌لار و اورتودوکس صرب‌لر ده بو سیرادادیرلار. لهستانلی‌لاری کاتولیک آوروپالی‌لارین اویونجاغی ساییر، اونلارا دا نیفرت ائدیر. بونو «کارامازوو قارداش‌لاری» و «قومارباز» رومان‌لاریندا آچیقجا اورتایا قویور. یهودی‌لری ایسه دؤولت ایچینده گیزلی دؤولت حساب ائدهرک، اونلارا دا بؤهتان آتیر. دئمه‌لی روس ادبیاتی‌نین داهیسی اولان داستایووسکی بیر چوخ باشقا میللت‌لری بئله دَیَرسیز گؤرور.
داستایووسکی‌نین رئالیزم مکتبینه دریندن باغلیلیغنی نظره آلاراق، اونون دیگر میللت‌لر حاقدا دوشونجه‌لرینی، بللی زاماندا معین کسیمین عمومی دوشونجه‌سی کیمی تانیماق مومکوندور. داستایووسکی ایله عینی دؤورده یاشایان یازیچی‌لارین اثرلرینده ده روس توپلوموندا اولان کیملیک پرینسیپ‌لرینین سارسیلماسیندان یارانان قورخونو حیس ائتمک اولور. اونلار آوروپا مدنیتینی روسیه عنعنوی کیملیگی قارشیسیندا تهدید ساییردیلار.
داستایووسکی بیر یئرده بئله یازیر: «توپلوموموز آرتیق هئچ بیر مؤحکم پرینسیپه اساسلانمیر. آنی بیر ووروش نتیجه‌سینده کئچمیشده هئچ نه یوخ ایمیش کیمی یوخ اولوب گئده‌جک.» بیر چوخ روس یازیچیسی یئنیلشمه‌یه دوغرو گئدن روسیه‌نین ائتیک(اخلاق) پرینسیپ‌لرینین یوخ اولماسینی آراشدیرماق یئرینه، آوروپا کیملیگی و مدنیتی ایچینده محو اولماقلاری ایله باغلی قایغیلانیردیلار. عمومیتله داستایووسکی اثرلرینده اولان بوتون دقت چکن و اساس پئرسوناژلار روسیه عنعنوی کیملیگینه اؤزگه‌دیرلر؛ اونلار یئنی یارادیلمیش کؤکسوز اینسان‌لاردیلار. داستایووسکی-یه گؤره بو کؤکسوزلوک غربی آوروپانین مدنی هوجومو و یوز ایللیک مجبوری مودئرنیزمین نتیجه‌سیدیر.
کیملیگیمیز قارشیسیندا «یاد» کیملیک‌لر
اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لرین مدنیتی طرفیندن آسمیلاسیونا اوغراماق، اینکیشاف ائتمکده اولان اؤلکه‌لرین اورتاق قورخوسودور. آنجاق اوچ اساس سببه گؤره بو قورخو چار(تزار) روسیه‌سی، سووئت ایتیفاقی و ائله‌جه ده ایندیکی موستقیل روسیه‌ده هله ده قالماقدادیر. بیرینجی سبب اؤزلرینی ایران، مصر و تورکیه کیمی گئری قالمیش، گوجسوز حساب ائده بیلمدیکلری اوچون ایطاعتکارلیغی و گئریلیگی قبول ائده بیلمیرلر. ایکینجی سبب اولان غربی آوروپا ایله اورتاق خریستیان مدنیتینه مالیک اولماقلاری آسمیلاسیون یول‌لارینی هامارلاشدیریر. سونونجو و ان واجیب سبب ایسه گوج و مؤقع‌لرینی گؤستره‌جک، رئاللیغی عکس ائتدیرن، هئچ بیر دقیق آختاریش و یاخود تدقیقات آپارا بیلمه‌مه‌لریدیر.
اؤزوندن اوّلکی نسلی اؤز تاریخی میسییالارینی(گؤرو، وظیفه) یئرینه یئتیره بیلمه‌دیکلری اوچون موحاکیمه ائتمک، روس جمعیتینه خاص عنعنه حالینا گلیب. بیرینجی پتر اؤزوندن اوّلکی حؤکمدارلاری روسیه‌نین اینکیشافینا کؤمک اولمادیقلاری اوچون گوناهلاندیریردی. گویا اوزاق کئچمیشده روسیه دونیانین ان اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌سی ایدی و پارلاق کئچمیشی اولان روسیه بو گونکو گونونه لاییق دئییل. بو دوشونجه دونیا میقیاسیندا اؤز مؤوقعینی آنلاماماق دئمکدیر. پوتین و یلتسین-ین سووئت دؤورونو گوناهلاندیردیقلاری کیمی سووئت حاکمیتینده اولانلار دا اؤزلریندن اوّل حاکمیتده اولموش چار روسیه‌سینی گئری قالماقلاریندا گوناهکار گؤروردولر. بو گئریده قالمیشلیق حیسی، روس‌لارین دلیجه‌سینه حرکت ائتمه‌لرینه گتیریب چیخاریر. غربین اونلاری روسلوقدان چیخاراجاغی ایله باغلی فیکیرلر اونلارین دیل‌لرینده ازبر اولموشدو.
میللی کیملیک سیاستی دیگر میللت‌لره قارشی نیفرتین اوزه‌رینده اینشا ائدیلسه، بو کیملیک بوتون سونراکی نسیل‌لره اوغورسوز میراث کیمی ضرر وئریب، پوپولیست سیاستچی‌لرین الینده پروپاگاندا یئمی اولاراق ایستیفاده اولونار.
داستایووسکی ده اؤزوندن اوّلکی نسیل‌لری ناراضیلیقلا یادا سالیر. آتالار دا اوغول‌لارینی سئومیرلر. «کارامازوو قارداش‌لاری» اثرینده فیودور اؤولادلاری‌نین هئچ بیرینی سئومیر. او یالنیز ایچینده‌کی چیرکین ایستکلری دویورماغا چالیشیر. بونا اساساً فیودور، گله‌جک نسیل‌لرین احتیاج‌لارینا قایغیسیز قالان چارلیق حاکیمیتی‌نین سیمووولو دئییل‌می؟
«جینایت و جزا» رومانیندا غضبلی، ایمانسیز و دایم کئفلی اولان مارمئلادوو، حیاتا باغلیلیغینی ایکینجی قادینی کاترینایا وورغونلوغو، قیزی سونیایا سئوگیسی ایله آچیقلاماغا چالیشسا دا، اوخوجو اصلینده اونون تنبللیگی‌نین، لاقئید داورانیش‌لارینین و چیرکین ایشلرینین قیزی سونیانین و سونیانین آنالیغی کاترینانین حیاتینی محو ائتدیگینی باشا دوشور.
اویدورما کیملیک‌لر آراسیندا دوستاقلیق
داستایووسکی‌نین ایلک اثرلریندن بیری اولان «اوخشار» رومانی‌نین اساس موضوعسو کیملیک‌دیر. بعضی ناغیل قهرمان‌لاری اؤز اوخشارلاری ایله تانیملانیرلار. بو «اوخشار» اونلارین بئیین‌لرینین محصولودور، هارا گئتسه‌لر کؤلگه کیمی اونلارین دالینجا سورونور. آنجاق بو اوخشارلار قهرمانین ایراده‌سینه اطاعت ائتمیرلر، حتی اونلارین ایراده‌سینی یؤنلندیرمه‌یی ده باجاریرلار. بو اوخشار پئرسوناژا گؤره اؤزگه‌لشمک و کیملیک بحرانی‌نین یاشانماسی‌نین گؤستریجی‌سیدیر. بئله کی قهرمان‌لار اؤزلرینی تانیماماقلا تانینیرلار. بو کؤلگه و یاخود اویدورما کیملیک‌لر بعضا طالع یازاجاق قدر اؤنملی، آلیناجاق قراری معینلشدیره‌جک قدر تأثیرلی اولورلار.
روس کیملیک قوروجولارینین یاراتدیغی اورتودوکس روس کیملیگی، اونلاری کاتولیک آوروپا کیملیگینه قارشی قویوب. اوّلجه‌دن تعیین ائدیلمیش کیملیک گله‌جکده آلیناجاق قرارلارا دا تأثیر ائده‌‌جک. ایراندا دا بونا اوخشار بیر وضعیت وار؛ ایرانین کیملیک قوروجولاری بو کیملیگی عرب و بعضا ده تورک کیملیگینه قارشی قویاراق قوروبلار. اونا گؤره ده ایران تلویزیون‌لاریندا عادی بیر عرب فوتبول کومانداسی ایله بیر ایران فوتبول کومانداسی‌نین اویونو فینال اویونو قدر واجیبلیگی وورغولاناراق قاباردیلیر.
داستایووسکی «ایدیوت(ابله)» رومانینی روسیه تورپاق‌لارینا گیرن قاطارلا باشلاییر. میشکین اوزون مدت سوئیسده یاشادیغینا باخمایاراق، روس اورتودوکس کیلسه‌سینه صاف اورکله صادیق قالمیشدیر. «کارامازوو قارداش‌لاری» رومانینداکی آلیوشایا بنزه‌ین کنیاز میشکین، اونسیتجیل‌دیر. تکلیکدن قاچیر، باشقالاری ایله دایما تماس حالیندادیر. قارماقاریشیق، گؤزله‌نیلمز ماجرالارلا راستلاشیر، اما بونا باخمایاراق دوشونجه‌سینده، داورانیشیندا، پسیخولوگییاسیندا هئچ بیر دییشیکلیک باش وئرمیر. آوروپانین سؤزده پوزغون مدنیتی قارشیسیندا بئله‌جه دایانان میشکین، داستایووسکی‌نین ایده‌آلی‌دیر. او روس اولمایانین قارشیسینا روس اورتودوکسلوغونون ائتنیک کیملیگی ایله قاریشدیغی، وطنپرورلیگین دین ایله، عیرفان ایله بیرلشدیگی کیملیک ایله چیخیر. گونوموزده ایسلام جمعیتی و وطنپرورلیک کیمی اساس‌لارلا خریستیان غربین قارشیسیندا دایانماغا چالیشان تورکیه ده، بونون باشقا بیر نومونه‌سیدیر.
داستایووسکی «کارامازوو قارداش‌لاری» اثرینده کاتولیک کیلسه‌سی‌نین عیسی پیغمبره قارشی ائتدیگی خاینلیگی ایوانین دیلیندن دئییر. او اورتودوکس صداقتینی، اورتودوکس صمیمیتینی پیغمبرین اصیل روحو ساییر، دینی تمثیل ائد‌ن دین خادیم‌لرینین مسیحین مهربان روحو ایله ضیدّیتده اولدوغونو ادعا ائدیر.
اؤلچوب بیچن عقلین قیراغا قویولماسی
داستایووسکی اثرلرینده سئوگی، دویغو و شفقتی روس‌لارین ائتنیک اورژیناللیغی کیمی تقدیم ائدیر. بونون قارشیلیغیندا ایسه اؤلچوب-بیچمک، عقللیجه داورانیش، غرب دوشونجه طرزینین سیموولو ساییلیر. اونا گؤره ده او، هانسیسا روس قیزینین وارلی ائلچیسی‌نین ائولیلیک تکلیفینی رد ائتمه‌سینی سئویندیریجی حال حساب ائدیر. «ایدیوت(ابله)» رومانیندا ناستاسیا و «کارامازوو قارداش‌لاری» اثرینده قروشئنکا صرف داستایووسکی‌نین ایسته‌یینه گؤره ائلچی‌لرینین یومشاق، عقللی داورانیشیندان نیفرت ائدیر، قومارباز، آغلی باشیندا اولمایان کیشی‌لری بینیر. اونلار یالنیز یارادیجی‌لاری اولان داستایووسکی‌نین هئگئمونلوغوندان قورتولدوقدان سونرا، وارلی کیشی‌لرله ائوله‌نیرلر. داستایووسکی‌نین ائلچی‌لرینین و قهرمان‌لارینین عالیجنابلیق ایله قیراغا چکیلدیکلرینه باخمایاراق، بو آوروپانین قبول ائتمه‌دیگی خالقین آلچالدیجی یارالاری توخدامیر. بو یارالار داستایووسکی قهرمان‌لارینین و روس سیاستچی‌لرینین گؤردوکلری عقلسیز ایش‌لرده اؤزونو بروزه وئریر.
چار روسیه‌سینین دؤیوش هوجوم‌لاری، کمونیست پارتیسی‌نین اؤلوم و اصلاح امک دوشرگه‌لری، پوتینین قالماقال یاراتمالارینی همین اؤلچوب-بیچیجی دوشونجه دوشمنلیگی ایله، گؤزله‌نیلمز گئری قالمیشلیق قارشیسیندا عکس هوجوم عملیات اولاراق گؤره بیله‌ریک‌می؟
گوج و غرورون ثبوتو
داستایووسکی‌نین قهرمان‌لارینین اوّلجه‌دن اودوزدوقلاری دوئله گیرمکلری، روس‌لارین اؤز وضعیت‌لری حاقیندا اطرافلی و عینی زاماندا رئاللیغا اساسلانان تدقیقات‌لارین اولمادیغینین بیر نومونه‌سیدیر. بئله بیر یاناشما طرزی، اؤلچوب-بیچن عقلدن اوزاقدیر.
داستایووسکی‌نین ده بیندیگی «جینایت و جزا» رومانی‌نین قهرمانی راسکولنیکوو، تمیز نیتی، بینیلن حیس‌لری اولدوغو حالدا، دایاز دوشونجه‌سی نتیجه‌سینده جینایت تؤره‌دیر. بو جینایت روسیه تاریخی بویونجا رئپرودوکسییا(بازتولید) ائدیلمکده‌دیر.
او آرا دوزلدن قارینی اؤلدورمک، سونرا دا اونون پول‌لارینی یوخسول‌لارا وئرمک، اونلارا یاردیم ائتمک ایسته‌ییردی. آنجاق جینایت واختی قارینین سادلؤوح اؤگئی باجیسی ائوه گیریر. راسکولنیکوو اونو دا اؤلدورمه‌یه مجبور قالیر.
راسکولنیکوو سووئت ایتیفاقی حاکیم‌لری کیمی یوخسول‌لارا یاردیم ائتمک ایسته‌دیگینی ادعا ائتسه ده، اصلینده گوجونو، آزادلیغینی اثبات ائدهرک، اوغورسوز اولدوغو دونیادان اینتیقام آلیردی. اونون فیکریجه ناپلون محض بونا گؤره اوغورلو اولدو کی قایغی‌لاری یولوندا گوناهسیز اینسان‌لارین گؤز یاشینا باخمادی، اونلاری گولله‌له‌یه‌رک اؤلدوردو.
ائله روس رهبرلرینین یوخسول‌لاری قوروماق بهانه‌سی ایله دونیانین فرقلی بؤلگه‌لرینده اولماقلاری، اصلینده گوجو اثبات ائتمک اوچون دئییل‌می؟
راسکولنیکوو هانسیسا بیر قارینی اؤلدورمه‌یین گوج اثباتی اولماقدان چوخ، گوجسوزلویون نومونه‌سی اولدوغونو چوخ تئز باشا دوشور. روحی وضعیتی، اونو ۱۹۱۷ و ۱۹۹۰-جی ایلده‌کی روسیه کیمی ییخیلماق سرحددینه‌دک سوروکله‌ییر. رومانین سونوندا راسکولنیکوو قارینی دئییل، اصلینده اؤزونو اؤلدوردویونو اعتراف ائدیر.
بلکه «کارمازوو قارداش‌لاری» رومانینی، روسیه‌نین کیلیک دوزلتمه پروسئسی‌نین خلاصه‌سی کیمی اله آلماق مومکوندور. فیودور یازیچی‌نین نیفرت ائتدیگی آتادیر. رومانین سونوندا دوستاق اولاجاق دمیتری، آریستوکرات، بیر آز دا رومانتیکدیر. ایوان ایسه راسکولنیکوو کیمی روسیه‌نین سیموولودور. او بونو خریستیانلیق و سوسیالیزمه اینامی ایله، هم ده آوروپایا اولان نیفرتی داشییاراق نوماییش ائتدیریر. آنجاق دوشونجه‌لرینده مؤحکم دئییل. «ایدیوت» رومانی‌نین شاهزاده میشکینی اولان آلیوشا، کندلی‌لرین، مؤمن‌لرین دسته‌یینی آلاراق چیخیش ائدیر. آتاسینین بیج اوغلو سمئردیاکوو دا روس سیاستچی‌لرینین سیموولودور. فاحیشه آنادان دوغولان، جیسما، روحا اسکیک‌لری اولان، پرینسیپسیز دوروشو ایله آتا ائوینده قوللوقچو کیمی ایشله‌ییر.
اثرین سونوندا سمئردیاکوو، دمیترییه قارشی حیس ائتدیگی قیسقانجلیق نتیجه‌سینده آتاسینی اؤلدورور. اتهام‌لاری دا اونا قارشی یؤنلندیره‌رک، دمیترینی حبسه گؤندریر.
اینقیلابا قالخمیش بیر قروپون هدفی کئچمیش حاکیم‌لری وظیفه‌لریندن سالماق، مؤوجود رقیب قروپو ایسه حبس ائتدیرمکدیر. بئله باخیلسا آتانین قتلی، قارداشین دا حبسه گؤندریلمه‌سی اینقیلاب پلانینی سیمووللاشدیریر.
سمئردیاکووون هر شئیی اؤلچوب-بیچه‌رک تؤرتدیگی جینایت، اوره‌یینده دمیترییه قارشی دویدوغو نیفرت حیسیندن دئییل، گوجونو گؤسترمک اوچوندور. خصوصیله ایوانا جینایت اصولونو قلبه پلانی کیمی باشا سالماسی، اونو گوجسوز گؤرونوشدن قورتاریر، محکه‌مه ایجلاسیندان اول اینتیحاری، دمیتری‌نین گوناهسیزلیق سندلرینی محو ائدیر. واختیندا باش وئرن بو اینتیحار ایراده، قوچاقلیق گؤستریجی‌سیندن علاوه، ایوانین محکه‌مه نیطقینی ساییقلاما سوییه‌سینه ائندیرمه‌یی باجاریر. اونون سؤزلرینه کیمسه اینانمیر، اوتانیلاجاق وضعیتده محکمه‌دن چؤله آتیلیر. بلکه سمئردیاکووون دا آرزو ائتدیگی بو نتیجه، آز سایدا اولان رئالیست روس آیدین‌لارینی گؤزله‌ین بیر سوندور.
آغری‌کسیجی‌لر
راسکولنیکوو طلبه ایدی، اما اونیوئرسیته‌ده اؤیردیلن‌لری اینسان جمعیتی‌نین وضعیتینه اؤزگه حساب ائدیر، تحصیلی بوراخماقلا حقیقی درمان یولو آختاریردی. بو روس گنجینین رئاللیقدان اوزاقلاشماسینین ایلک آددیمیدیر.
باجیسی آودوتیا، وارلی و کوبود ائلچیسینه “هه” دئمکله عایله‌سینه یاردیم ائتمیش اولاجاقدی. راسکولنیکووون ایسه الیندن نسه گلمیر، بو دا اونو دلی ائدیردی.
روس‌لار عادتا موحاریبه‌نی گئری قالماقلارینین و تحقیر اولونماقلارینین درمانی کیمی قبول ائدیرلر. نتیجه‌ده یئنی روس کیملیک قوروجولاری ایکی یول آراسیندا قالیرلار: ایکینجی دونیا قوطبو رهبرلیگینی اونوداراق آوروپا جمعیتی‌نین سرحدلرینه گیرمکله یئنی کیملیک قازانارلار. یا مؤوجود وضعیت‌لری و اولماق ایسته‌دیکلری حد آراسیندا اولان اوزاقلیقدان یارانان موحاریبه احتیراصیندان اوزاق دوراجاقلار، یا دا ایستالین کیمی، چار کیمی اخلاق پرینسیپ‌لرینین پوزولماسیندان، اجتماعی-اقتصادی پروبلئم‌لر کیمی داخیلی مسئله‌لرین چوخالماسیندان قورتولماق اوچون، نئچه ایلدن بیر قونشو اؤلکه‌لرین بیرینه قانلی موحاریبه‌لر اعلان ائده‌جکلر. بو قانلی ساواشدا تؤره‌دیلمیش جینایت روس گوجونو، روس مؤوقعیینی دونیایا بیلدیره‌جک، آشاغیلانمیش توپلومو غرورلاندیراجاق، سوسیال غرور دوشکون‌لرینین آتا قتلینی اؤنله‌یه‌جکدیر.
بوریس یلتسین چئچئن‌لرله موحاریبه ائدهرک، روس جمعیتی‌نین آوروپایا قاتیلماغین لازیم اولمادیغینی بیلدیردی. پوتین ایسه گرجستان و اکراین ایله باش وئرن موحاریبه‌لرده کمونیست و چار بابالارینین داوامچیسی اولدوغونو گؤستردی. ناراضی روس اینسان‌لارینین آغری‌لارینی کسمک اوچون، اوغورسوزلوق‌لارا سبب کیمی کئچمیشده‌کی رهبرلیگی گؤستریرلر. روس‌لارین غربه قارشی اولان دوشمنچیلیک‌لری کیملیک‌لرینین بیر پارچاسینا چئوریلیب. بو دوشمنچیلیک اونلارین آرتیق تاماه‌لارینی دویوزدورور، یارالارینا آغری‌کسیجی کیمی تأثیر ائدیر.
چئویرن: ذکریا صفایی
قایناق: رادیو زمانه
