گونئی آذربایجان معاصر تاریخینده آنا دیلی هارداسا مرکزی مؤقع قازانیب. ۱۹۴۵-جی ایلده آذربایجان میللی حکومتینده فیرقه قوروجولارینین دیل حقوق‌لاری باره‌سینده محکم دوردوغو زامان بین‌الخالق آنا دیلی گونو هله سئچیلمه‌میشدی. بو گون تخمیناً ۸۰ ایل سونرا او دیرنیش هله کی سونلانماییب و آذربایجاندا دیل مسئله‌سی بلکه ان اوزوزن سورن تاریخی دیرنیش‌لردن بیریدیر. آمما دیلین و خصوصیله آنا دیلی‌نین ایجتیماعی حیاندا رولو ندیر؟
هر بیر دیل، بیر میللتین کیملیگینی، تاریخینی و مدنیتینی داشییان دیرلی بیر خزینه‌دیر. لاکین قلوباللاشمانین تأثیری ایله بیر چوخ دیل یوخ اولما تهلوکه‌سی ایله اوزله‌شیر. بین‌الخالق آنا دیلی گونو بو تهلوکه‌یه دقت چکمک مقصدیله ۲۱ فئورالدا (ایراندا اسفندین 2-ده) قئید اولونور. بو گونون یارانماسی ۱۹۵۲-جی ایلده بنگلادش-ده باش وئرمیش فاجعه‌لی حادیثه‌لره دایانیر. او دؤورده شرقی پاکیستان (ایندیکی بنگلادش) حکومتی یالنیز اوردو دیلینی رسمی دیل اعلان ائتمک ایسته‌ییردی، بونا قارشی چیخان بنگاللی‌لار ایسه آنا دیل‌لرینین رسمی ایستاتوس قازانماسی اوچون اعتراض ائد‌رک نوماییش تشکیل ائتدیلر. بو حادیثه‌ده بیر نئچه طلبه‌نین حیاتینی ایتیرمه‌سی نتیجه‌سین‌ده ۲۱ فئورال «دیل حرکاتی گونو» اولاراق تاریخه دوشدو. ۱۹۹۹-جو ایلده یونسکو بو گونو بین‌الخالق آنا دیلی گونو اولاراق قبول ائتدی.
بین‌الخالق آنا دیلی گونونون اساس مقصدی دیل موختلیفلیگی‌نین قورونماسی، دیل حقوق‌لارینین مودافیعه‌سی و مدنی ارثین یاشادیلماسیدیر. دونیادا تخمیناً ۷،۰۰۰ دیلین ۴۰%-ی یوخ اولما تهلوکه‌سی ایله اوزله‌شیر و بو، اینسانلیق اوچون بؤیوک ایتکی دئمکدیر. آنا دیلی، اینسانین فیکیرلرینی ایفاده ائتمه‌سینه، تحصیلینده اوغور قازانماسینا و ایجتیماعی اویومونا کؤمک ائدیر. آراشدیرمالار گؤستریر کی، آنا دیلینده تحصیل آلان شاگیردلر داها یاخشی نتیجه‌لر الده ائدیرلر. بو سببدن بیر چوخ اؤلکه چوخ‌دیللی تحصیل سیستئمینی تطبیق ائد‌رک هم آنا دیلی، هم ده بین‌الخالق دیل‌لرین اؤیرنیلمه‌سینی تشویق ائدیر.
دیل وارلیغین ائویدیر
دیل، اینسانین دونیانی باشا دوشمه و اؤزو ایله علاقه‌سینی قورما یولو اولاراق چوخ بؤیوک بیر رول اویناییر. آنا دیلی، ساده‌جه بیر اونسیت واسیطه‌سی دئییل، عینی زاماندا کیملیک، منلیک، معنا آختاریشی و ایجتیماعی علاقه‌لرین قورولماسی باخیمیندان مهم بیر عاملدیر.
دیل، گئرچه‌یی ایفاده ائتمکله قالمیر، عینی زاماندا اونو فورمالاشدیریر. ساپیر-ورف فرضیه‌سی دیلین دوشونجه‌لریمیزی و دونیانی قاوراییشیمیزی نئجه تأثیر ائتدیگینی ایضاح ائدیر. بو نظریه‌یه گؤره، بیر دیلین تکلیف ائتدیگی آنلاییش‌لار، او دیلی دانیشان اینسان‌لارین گئرچه‌یی نئجه تجروبه ائتدیکلرینی معینلشدیریر. دئمه‌لی دیل یالنیز اونسیت واسیطه‌سی اولماقلا قالمیر، هم ده اینسان‌لارین دوشونجه سیستم‌لرینین اساسینی تشکیل ائدیر. ویگوتسکی‌نین ایجتیماعی-کولتورل نظرییه‌سی ده دیلین، فردلرین کوقنئتیو (شناختی) و دویغوسال اینکیشافیندا واجیب بیر رول اوینادیغینی بیلدیریر. بو زمینه‌ده، آنا دیلی اینسانین دونیانی قاوراییش و باشا دوشمه طرزینی فورمالاشدیریر.
دیل، اینسانین کیملیک قورولماسیندا دا اساس رول اویناییر. امیل بنونیست دیلین کیملیک یاراتماقدا بؤیوک رولو اولدوغونو قئید ائدیر. او، اینسان‌لارین یالنیز باشقالارینا کیم اولدوقلارینی سؤیله‌مک اوچون دئییل، عینی زاماندا ایجتیماعی علاقه‌لرینی و عایدیت حیسینی ده دیل واسیطه‌سیله قوردوغونو وورغولاییر. باشقا سؤزله، دیل اینسانین تکجه اؤزونو ایفاده ائتمه‌سی دئییل، هم ده توپلوملا باغ‌لارینی محکملندیرمه‌سی اوچون واجیبدیر.
فرانتس فانون کیمی پست‌کولونیال (پسااستعماری) دوشونورلر، دیلین مدنی آسیمیلاسیونون بیر آلتی کیمی نئجه ایستیفاده اولونا بیله‌جه‌یینی موذاکیره ائدیرلر. دیلین زورلا دییشدیریلمه‌سی و یا ایتیریلمه‌سی، اینسان‌لاردا کیملیک بحران‌لارینا و ایجتیماعی آیریلیق‌لارا سبب اولا بیلر. خصوصیله، کؤچکون‌لر و آزلیق قروپ‌لاری آراسیندا آنا دیلین ایتیریلمه‌سی، کیملیک‌لرینی ایتیرمه‌لرینه و توپلومدان تجرید اولمالارینا یول آچیر.
فلسفی باخیمدان دیل، آنلامین یارادیلماسی‌نین اساس قایناغیدیر. مارتین هایدیگره گؤره، «دیل وارلیغین ائویدیر»، یعنی دیل، آنلامین و وارلیغین اورتایا چیخماسینی تامین ائدیر. دیل، هم داخیلی دونیامیزی، هم ده خاریجی رئاللیغی آنلاماغیمیزا کؤمک ائد‌ن گوجلو بیر واسیطه‌دیر. بو چرچیوه‌ده، آنا دیل اینسانین دونیایا و اؤز وارلیغینا دایر دوشونجه و باشا دوشمه پروسئسینی تشکیل ائدیر.
دیل و دویغولاریمیز
دیل، اینسانین دوشونجه طرزینی و دویغوسال وضعیتینی فورمالاشدیران اساس فاکتورلاردان بیریدیر. پسیخولوژی جهتدن دیل، اؤزونو ایفاده ائتمه قابیلیتی ایله بیرباشا علاقه‌لیدیر و اینسانین کیملیگینی قوروماغا کؤمک ائدیر. ویگوتسکی‌نین اینکیشاف نظریه‌سینه گؤره، دیل دوشونجه‌نین فورمالاشماسیندا اساس واسیطه‌دیر و اینسانین ذهنی اینکیشافی ایله سیخ علاقه‌داردیر. بیالی‌استوکون آراشدیرمالاری دا گؤستریر کی، چوخ‌دیللی اینسان‌لار اؤز کیملیک‌لرینی قوروماقدا داها چوخ گووَ‌ن حیس ائدیرلر، چونکی اونلار موختلیف دیل‌لرده ایفاده اولونموش کولتورلری تمثیل ائدیرلر. بو، اونلارین داخیلی گوون‌لرینی آرتیریر و داها گئنیش ایجتیماعی شبکه‌لره داخیل اولمالارینا ایمکان وئریر.
بونونلا یاناشی، دیلین پسیخولوژی فونکسییاسی، اینسان‌لارین اؤز دویغولارینی داها یاخشی ایداره ائتمه‌لرینی تامین ائدیر. ایوان مارکووانین آپاردیغی تدقیقات‌لار دا گؤستریر کی، آنا دیلینده دوشونجه و ایفاده اینسان‌لارین اؤز دویغولارینی داها دوزگون و راحت شکیلده پایلاشمالارینا کؤمک ائدیر، بئله‌لیکله، پسیخولوژی ساغلاملیق‌لارینی قورویورلار.
دیگر طرفدن، دیل مانع‌لری اینسان‌لارین ایجتیماعی و دویغوسال تجروبه‌لرینه منفی شکیلده ده تأثیر ائده بیلر. مثلاً، کالین بیکرین آپاردیغی تدقیقات‌لارا اساساً، دیل چتینلیک‌لری یاشایان اینسان‌لار داها چوخ استرس و تجرید حیسی یاشاییرلار. اؤز آنا دیلینده راحت دانیشا بیلمه‌مک، بیر اینسانین توپلومدا و یا ایش یئرینده اؤزونو ایفاده ائتمه‌سینی چتینلشدیره بیلر، نتیجه‌ده بو، پسیخولوژی اولاراق منفی تأثیر گؤستریر. آراشدیرمالار گؤستریر کی، آنا دیلینی بیلمه‌ین و یا آز بیلن شخص‌لرده دئپرسیون و ایجتیماعی ایزولاسیون حال‌لاری داها چوخ راست گلینیر.
دیل و توپلوم آراسینداکی باغ
دیل، یالنیز اونسیت واسیطه‌سی دئییل، هم ده توپلومون قورولوشونو، کولتورونو و ایجتیماعی علاقه‌لرینی فورمالاشدیران مهم بیر عاملدیر. آنا دیلی، ایجتیماعی موناسیبت‌لری تشکیل ائتمک، کیملیک‌لری گوجلندیرمک و فردلرین توپلومدا‌کی مؤقع‌لرینی معین ائتمک باخیمیندان اساس رول اویناییر.
آنا دیلی‌نین توپلومدا‌کی رولو، فردین کیملیگی‌نین فورمالاشماسیندا بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. پی‌یر بوردیونون دیل و ایجتیماعی گوج نظرییه‌سی، دیلین یالنیز بیر اونسیت واسیطه‌سی اولمادیغینی، هم ده ایجتیماعی مؤقع‌لری و گوجو عکس ائتدیرن بیر «ایجتیماعی سرمایه» اولدوغونو وورغولاییر. دیل، اینسان‌لار آراسینداکی ایجتیماعی مسافه‌لری تعیین ائدیر و اینسان‌لارین توپلومدا‌کی مؤقع‌لرینی معینلشدیریر. اروینگ گافمن ایسه ایجتیماعی رول‌لارین و شخصیتین دیل واسیطه‌سیله قورولدوغونو بیلدیریر. آنا دیلینده دانیشماق، بیر اینسانی اؤز توپلومونون بیر حیصه‌سی ائدیر، اونا عایید اولما حیسی وئریر و بئله‌لیکله، ایجتیماعی کیملیک فورمالاشیر. دیل واسیطه‌سیله، اینسان‌لار هم ایجتیماعی موحیط‌لرینی آنلاماغا، هم ده بو موحیطده‌کی موناسیبت‌لری و قارشیلیقلی علاقه‌لری قورماغا چالیشیرلار.
سوسیولوگییا، دیلین ایجتیماعی اویوم و خاریجی قروپ‌لارا عایدیت حیسی یاراتماغین واجیبلیگینی ده وورغولاییر. ایستوارت هال کولتور نظرییه‌سینده قئید ائتدیگی کیمی، دیل، کولتورلرین ایجتیماعی موبادیله‌سی و قارشیلیقلی علاقه‌لری اوچون اساس بیر واسیطه‌دیر. همچینین، دیلین قورونماسی و اینکیشافی، فردلرین اؤز کیملیک‌لرینی قورویاراق توپلوما انتقره (ادغام) ائتمه‌لرینی تامین ائدیر. آنا دیلی‌نین قورونماسی، عینی زاماندا کولتورلرین داواملیلیغینی و ایجتیماعی هارمونی‌نین تامینینی گوجلندیریر. خصوصیله کؤچ وضعیت‌لرینده، آنا دیلی‌نین ایتیریلمه‌سی و یا دییشدیریلمه‌سی، شخص‌لرین توپلوما داخیل اولما و قبول ائدیلمه پروسئسینده جدی چتینلیک‌لر یارادیر.
دیل هم ده ایجتیماعی حرکات‌لارین تظاهرودور. آنتونیو گرامشی‌نین هژمونی نظرییه‌سینه اساساً، دیل گوج و ایجتیماعی نظارت واسیطه‌سی اولاراق ایستیفاده اولونور. دیل، هم ده ایجتیماعی دییشیکلیک‌لری تشویق ائتمک اوچون بیر واسیطه‌دیر. موختلیف ایجتیماعی قروپ‌لار، دیل‌لرینی قوروماق و یایماق اوچون موباریزه آپاریر، بو دا بعضا ایجتیماعی حرکات‌لارین فورمالاشماسینا سبب اولور. ادوارد سعیدین پست‌کولونیال نظرییه‌سی، دیلین کولونیالیزم و مدنی هژمونی‌نین بیر آلتی اولدوغونو گؤستریر. آنا دیلی‌نین قورونماسی، همچینین یئرلی کولتورلرین و توپلومسال قورولوشون گوجلندیریلمه‌سی باخیمیندان واجیبدیر.
دیل، ایجتیماعی برابرلیگین تامین ائدیلمه‌سی اوچون ده مهم بیر واسیطه‌دیر. بوردیونون ایجتیماعی دیل نظرییه‌سی، فرقلی ایجتیماعی صینیف‌لر آراسیندا دیلین نئجه بؤلوندویونو و بو بؤلونمه‌نین برابرسیزلیک یاراتدیغینی اورتایا قویور. توپلومدا دیلین ائلیت‌لر طرفیندن نورماللاشدیریلماسی، معین قروپ‌لارین دیگریندن اوستون اولماسینا سبب اولا بیلر. آنا دیلی‌نین تصدیقلنمه‌سی و تحصیل سیستئمینده برابر شکیلده ایستیفاده اولونماسی، ایجتیماعی عدالتین تامین ائدیلمه‌سی اوچون واجیبدیر. آنا دیلینده تحصیل آلماق، فردلرین ایجتیماعی مؤقع‌لرینی یاخشیلاشدیریر و توپلوما داها یاخشی اویوم ساغلامالارینا کؤمک ائدیر.
آنا دیلی‌نین ایقتیصادی اهمیتی
آنا دیلی، بیر توپلومون ایقتیصادی اینکیشافی و اینسان‌لارین ایش حیاتیندا موفقیتی اوچون اهمیتلی بیر رول اویناییر. ایقتیصادی باخیمدان، دیل، امک بازارینا داخیل اولما، ایجتیماعی حرکت و موختلیف ایقتیصادی ایمکان‌لارا چاتماق باخیمیندان واجیبدیر. دیل بیلیک‌لری، اینسان‌لارین داها یاخشی ایش تاپماق، داها یوکسک معاش‌لار آلماق و داها گئنیش ایجتیماعی شبکه‌لره داخیل اولماق اوچون مهم بیر عامل رولونو اویناییر. ایقتیصادیاتین هر ساحه‌سینده، خصوصیله بین‌الخالق تیجارت و امک موبادیله‌سینده، دیلین اهمیتی بؤیوکدور.
ایقتیصادی امکداشلیق و اینکیشاف تشکیلاتی (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) طرفیندن آپاریلان آراشدیرمالار گؤستریر کی، تحصیل و دیلین گوجلو علاقه‌سی، ایقتیصادی موفقیتله بیرباشا باغلیدیر. تحصیل سیستئمینده آنا دیلینده مکمل تحصیل آلان شخص‌لر، امک بازارینا داخیل اولدوقدا داها یوکسک معاش‌لار الده ائدیر و داها یاخشی ایش ایمکان‌لارینا صاحب اولورلار. مثلاً، بو تشکیلات ۲۰۱۶ آراشدیرماسیندا قئید اولونوب کی، آنا دیلینده تحصیل آلان شخص‌لر، دیگر دیل‌لرده تحصیل آلمیش اینسان‌لارا نیسبتا داها یوکسک امک حاقی قازانیرلار. بو، خصوصیله اینکیشاف ائتمکده اولان اؤلکه‌لرده مهم رول اویناییر، چونکی آنا دیلینده تحصیل آلانلار داها گوجلو بیر بیلیک و باجاریق پایگاهینا صاحیب اولورلار.
آنا دیلی‌نین قورونماسی، ایجتیماعی حرکتلیلیگین و ایقتیصادی یوکسه‌لیشین تامین اولونماسیندا اؤنملیدیر. سوسیولینگویستیک (ایجتیماعی دیلچیلیک) ساحه‌سینده ائدیلن تدقیقات‌لار، ایجتیماعی صینیف‌لر آراسیندا دیلین اهمیتینی وورغولاییر. نئچه‌دیللی توپلوم‌لاردا، آنا دیلی‌نین رولو داها دا آیدین اولور. بعضی آراشدیرمالار گؤستریر کی، نئچه‌دیللی اینسان‌لارین بین‌الخالق امک بازاریندا داها چوخ ایقتیصادی ایمکان‌لارا صاحب اولدوقلاری بیر رئاللیقدیر. مثلاً، کانادا کیمی چوخ‌دیللی اؤلکه‌لرده، انگلیس و فرا‌نسه دیل‌لرینی آنا دیلی کیمی دانیشان شخص‌لرین امک بازاریندا داها چوخ اوستونلوک‌لری اولدوغو معلومدور. بو، اونلارین هم داخیلی، هم ده بین‌الخالق تیجارت و امک موبادیله‌سینده داها یاخشی ایشتیراک ائتمه‌لرینی تامین ائدیر.
دیل، ایقتیصادی برابرلیگین تامین ائدیلمه‌سینده ده اؤنملی بیر واسیطه‌دیر. آراشدیرمالار موختلیف دیل قابیلیت‌لرینه صاحیب فردلرین، عینی تحصیل و ایش ایمکان‌لارینا مالیک اولمادیغینی گؤستریر. بو، ایقتیصادی برابرسیزلیک یاراتماقلا یاناشی، ایجتیماعی ثابتلیگی ده پوزور. آنا دیلی اؤیره‌نمه‌ین و یا آنا دیلی ایله باغلی چتینلیک‌لر یاشایان اینسان‌لار، داها آز معاش‌لار آلیر و ضعیف ایجتیماعی تهلوکه‌سیزلیک شبکه‌لرینه صاحب اولورلار. بو، اینکیشاف ائتمکده اولان اؤلکه‌لرده خصوصیله نظره چارپیر. دونیا بانکی‌نین حساباتینا گؤره، بو جور دیل پروبلم‌لری، گلیر برابرسیزلیکلرینی آرتیریر و اهالی‌نین ایقتیصادی اینکیشافینی انگلله‌ییر.
ایقتیصادی جهتدن، آنا دیلی‌نین رولو یالنیز شخصی ایش حیاتینا تأثیر ائتمکله کیفایتلنمیر، هم ده بیر توپلومون ایقتیصادی اینکیشافینی فورمالاشدیران واجیب بیر فاکتوردور. آنا دیلینده تحصیل و دیل باجاریق‌لاری، امک بازاریندا داها یاخشی ایمکان‌لارا، داها یوکسک معاش‌لارا و داها چوخ ایجتیماعی حرکتلیلییه سبب اولور. عینی زاماندا، دیلین قورونماسی و اینکیشافی، ایجتیماعی برابرلیگی آرتیرماق و ایقتیصادی اینکیشافی سرعتلندیرمک اوچون واجیبدیر. بو سببدن، هر بیر اؤلکه، آنا دیلی‌نین ایقتیصادی اینکیشاف و برابرلیک باخیمیندان واجیب رولونو نظره آلمالی و بو ایستیقامتده تدبیرلر گؤرمه‌لیدیر.
