بیر دیل اهلینین باشقا بیر دیلده یازماسی نئجه بیر پروسئسدیر؟ بدیعی یارادیجیلیقدا بو مسئله‌یه نئجه یاناشماق اولار؟ بونون عومومی قایداسی وار، یوخسا هر فئنومئنده ایستیثنا حاللارین اولدوغونو دا نظره آلمالیییق؟
مسئله بیزیم ادبیاتیمیزدا کئچمیشی اولمایان بیر ادبیات دئییل و بو باخیمدان ان چوخ کئچمیشی اولان میلتلردن ساییلیریق. بؤیوک شاعیر نیظامی‌نین مسئله‌سی هله ده، سییاستچیلرین گوندمینده اولان موباحیثه‌لی مؤوضوعدور. ادبیات میللتلرین تشککولونون ان اؤنملی عونصورلریندن ساییلیر. بوتون آوروپا اؤلکه‌لری، غربی رومادان آیریلمامیشدان اؤنجه اؤزلرینی لاتینجا یازماقدان قورتارماغا چالیشمیشلار. آما اونلار داها اؤنجه نییه لاتینجا یازماغا باشلامیشدیلار؟ یعنی ادبیات اینسانین ذاتی و دوغما حیس‌لریندن یارانیرسا- مثلا شئعرین باشلانیشینی آنالارین لایلالارینین و اینسانین کؤورک چاغلارینین سؤزجوکلر دنیزینه و دوزومونه آخماسی‌نین نتیجه‌سی اولاراق بیلیریکسه بو باشقا دیله کئچمه‌نین نه سببی واردیر؟ آخی آرادا بیر دیل اؤیرنمه پروسئسی وار- بو باشقا دیلده یازیلان ادبیاتین صاحیبی کیمدیر؟
بئله دوشونورم کی؛ مسئله‌یه عومومی رای وئرمه‌دن اونون رئال دورومونو عئینی میثاللارلا گؤز اؤنونه گتیرمه‌لی‌ییک. هر یارادیجی‌نین اؤزل شراییطی اولدوغونا اینانسام دا (ایستیثنالارا دوشونه‌رک ده) عومومی قرارلارا گلمه‌یی ایمکانسیز بیلمیرم.
آذربایجاندا میللتلشمه پروسئسی‌نین ایییرمینجی عصرده اؤزل دورومدا اولدوغو حالدا و یئرلی موخاطبین یئرلی ادبیاتا ماراغی آرتدیغی حالدا بو باشقا دیلده یازماق نه آنلام داشییا بیلر؟
«علی و نینو» رومانیندان باشلایاق. رومانین یازیچیسی ایله باغلی موباحیثه‌لر اولسا دا، اونون هانسی دیلده یازیلدیغینی تخمین ائتمک اولور. اثرین ایلک نومونه‌سی آلمان دیلینده نشر اولونوب. بونونلا بئله اثرین اؤنجه آذربایجان تورکجه‌سینده یازیلیب داها سونرا آلمانجا چاپ اولوندوغونو دئینلر ده آز دئییللر. آما رومانین تصویرلری آوروپالی اوخوجونو نظرده توتوب، اونلارا شرقی ایضاح ائتمه‌یه چالیشیر. آذربایجانلی اوخوجویا بو تصویرلرین چوخو واجیب دئییل. اثرین دیلینی یوکسک فایزله آلمانجا حساب ائتمک اولار. اونون مؤلیفی حاقدا اولان موناقیشه‌لره کئچمک ایسته‌میرم. سون زامانلار نوریده آتشی‌نین الده ائتدیکلرینی هامیمیز ایزلسک ده، او تاپینتیلارا هامیمیزین الی چاتمیر. آما متنین تصویر ائتدیکلریندن اثرین آوروپالی اوخوجویا یازیلدیغی بللیدیر و بو بیزی اثری محمد اسد بیه عایید ائتمه‌یه سؤوق ائدیر. یازیچی باکیدا یاشامالییمیش. شرق مدنیتینی (علی‌الخصوص شیعه مدنیتینی) دریندن اؤیرنمه‌لی و اصلا بو آب و هاوایلا تانیش اولمایان آوروپالییا ایضاح ائتمه‌لییمیش.
۱۹۱۸-جی ایلده باکیدا ایلک موستقیل شرق جومهوریتی یاراندی و «علی و نینو» رومانی بو ایللرین نیسگیللی، نوستالژی روایتیدیر. بو نوستالژی صاحیبی اولان ادبیاتچی قوربان سعید، هانسی یاشدا اولسا بئله بو دؤولتین رسمی دیلینه اعتیناسیز قالا بیلمزدی. آما او، رومانی سورگونده اولارکن یازیر. بورادا سورگونون ایختییاری و یا مجبوری اولدوغونون فرقینه وارمیرام. سووئت آذربایجانیندا سووئت دوشونجه‌سینه اینانمایانلارین نئجه یئرلی ادبی – ضیالی فعالیتلره قاتیلا بیله‌جکلری حاقدا آچیقلاما لازیمسیزدیر و محمد اسد بی کیچیک یاشلاریندا باکیدان چیخسا دا، حتّی موساوات دؤولتینده آذربایجان تورکجه‌سینی موکمل بیلسه ده (بیلمه‌سه ده)، آلمان فضاسیندا اوخوجو چتینلیگی چکیب، آلمانجا یازماغی طبیعیدیر. آما مسئله‌نین باشقا بیر یؤنو ده وار. بو دا، دونیا میقیاسیندا تانینان اثرین آلمان ادبیاتی کیمی تقدیم اولونماماغیدیر. حاقلی اولاراق ادبیاتین صاحیبلیگینی، اونون یازیلدیغی دیلدن آسیلی بیلسک ده، بونا ایستیثنالارین دا اولدوغونو نظره آلمالیییق. «علی و نینو»نون یازیلدیغی دیلدن باشقا هئچ نه‌یی آلمان ادبیاتینا عایید دئییل و عئینی حالدا دیلیندن باشقا هر شئیی آذربایجانا عاییددیر.
آوروپادا «بانین» آدی ایله تانینان «اوموالبانو اسدوللایئوا»نی دا، بو مسئله‌یه یاخین حساب ائتمک اولار.
بانینین اؤزونه‌مخصوص حیات پروبلئملری اولسا دا آذربایجان تورکجه‌سینده یازمایان آذربایجانلی یازیچیلار سیراسیندادیر. دوغولارکن آناسینی ایتیریب، میلیونچو اسدوللایئولر عاییله‌سینده زادگان یاشاییش طرزینی کئچیرسه ده، موساوات حؤکومتیندن سونرا سووئت ایقتیداریندان قاچماغا مجبور اولان عاییله‌سی ایله فرانسایا کؤچور.
فرانسادا زنگین‌لی‌یینی ایتیرمیش عاییله یئنی شراییطه اویغونلاشماغا باشلاییر. بانینین سونرالار یازدیغی «پاریس گونلری» کیتابیندا شرقلی بیر قادینین غربی نئجه کشف ائتمه‌سی حاقیندا داها گئنیش معلومات وئریلیر.
آنالیغی ایله یولا گئتمه‌دیگینه گؤره، عاییله‌دن آیریلیر و مانکئنلیکدن توتما، ساتیجیلیق، کاتیبه‌لیک و ترجومه‌چیلیک ائتسه ده فرانسالی دوستلارینین مصلحتی ایله باشینا گلنلری یازماغا باشلاییر. «قافقاز گونلری» کیتابینی آذربایجان قایغیلاری فضاسیندا یازیر و شؤهرته چاتیر. اونون باشقا یازیلاریندا دا، آذربایجان پروبلئملرینی گؤرمک اولور. بو اثرلرین ده، دیلینی نظره آلماساق اثرلرده‌کی هر شئیی تخمینن آذربایجانا عایید ائتمک اولار. سون ایللرده قاراباغدا باش وئرن فاجیعه لر حاقیندا بانینین تبلیغی فعالیتلری اونون نه درجه‌ده آذربایجانا باغلی اولدوغونو بیر داها گؤز اؤنونه گتیریر. او آذربایجانین ۱۹۱۸-۱۹۲۰ ایللرینده یاراتدیغی جومهوریتی، اؤز ایچینده دیری ساخلایان آذربایجانلیلار نسلیندندیر.
«قافقاز گونلری» کیتابیندان سونرا اونون «پاریس گونلری» (۱۹۴۷)، «ائرنست یونگئرله گؤروشلر» (۱۹۵۱)، «من آفیونو سئچدیم» (۱۹۵۹)، «سونرا» (۱۹۶۱)، «خاریجی فرانسا» (۱۹۶۸)، «سونونجو اومیدین زووو» (۱۹۷۱)، «ائرنست یونگئرین پورترئتی» (۱۹۷۱)، «ائرنست یونگئر موختلیف صیفتلرده» (۱۹۸۹) و «مارییا منه نه دانیشدی» (۱۹۹۱) رومانلاری گئنیش اوخوجو کوتله‌سی قازانیر. بونلارین چوخوندان قافقاز فضاسینی آلماق اولور و چوخلاریندان دا آوروپانی تجروبه ائدن بیر قافقازلی‌نین فضاسینی.
صؤحبت بانینین قافقازدا یاشاسایدی بیر آذربایجان تورکجه‌سینده یازان یازیچییا چئوریله‌جه‌ییندن گئتمیر. هر یازیچینین حیاتینین اؤزونه مخصوصلوغو وار و بو شخصی حیاتین اونون یازیچی اولوب اولماماغیندا اساس رولو وار. مسئله آذربایجانلی یازیچینین اؤز اثرلرینده آذربایجانلی اولدوغونو نئجه عکس ائتدیرمه‌سینده‌دیر. بانین فرانسیزجا یازسا دا، بیر آذربایجانلی اولاراق دونیا ایله دانیشیر و فرانسیزلارلا یاناشی اونون یازیلارینا باشقا بیر میلت صاحیب دورا بیلرسه او دا آذربایجان میللتیدیر.
آذربایجانین غربدن ساوایی شرق اؤلکه‌لرینه بخش ائتدیگی ادبی گوجلری ده آز دئییل. مقصود شیخ‌زاده آذربایجان تورکجه‌سینده یازسا دا اساس یارادیجیلیغی اؤزبک تورکجه‌سینده اولوب. مقصود شیخ‌زاده‌نین اؤزبکجه یازماسی قوربان سعید و بانینین جینسیندن اولماسا دا یاشادیغی موحیطین دیل ایشغالی باخیمیندان اونلارلا بیر سیرادادیر. مقصود شیخ‌زاده ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ۱۰-۱۲ یاشلاریندا ایدی و آتاسی ادبیات هوسکاری ایدی. بو هوسکارلیق اوندا میللی دوشونجه‌لر یارادیر و او ائله آز یاشلاریندان میللی شعرلر یازماغا باشلاییر. همین شعرلر سونرالار اونون سورگون ائدیلمه‌سینه و بیر عؤمور محرومیت چکمه‌سینه سبب اولور. اونون ایلک شعرینی نریمان نریمانوو بیه‌نیب «کومونیست» قزئتینده درج ائتسه ده، او باکیدا پئداقوژی تحصیل آلارکن آذربایجانین بؤیوک ادبیاتچیلاری عبدالله شایق و حسین جاویدین شاگیردی اولوب. سونرالار اؤزبکجه یازدیغی «میرزه اولوغ بی» پیئسیندن سؤز آچارکن، حسین جاویدین تاثیریندن دانیشیر. سونرالار دربندده یاشادیغی ایللرده میللیتچیلیگی تبلیغ ائتمه‌سی ایتیهامی ایله سورگون اولونور. اونا تورکلویون اودلو، آلوولو مودافیعه‌چیلرینین یاشادیغی کیریم و قافقازا گئتمک قاداغان اولونور. آتاسی اونو اؤزبکیستانین پایتاختی داشکنده گؤندریر. او، اؤزبکیستاندا «اوچونجو کیتاب» ،«جومهوریت» ،«جلال‌الدین مئنگوبئردی» کیمی اثرلری اؤزبک تورکجه‌سینده نشر ائدیر. ۱۹۵۲-جی ایلده ایسه یئنیدن توتولوب محکمه قراری ایله سیبیره ۲۵ ایللیک سورگون اولونور. لاکین ۱۹۵۴-جو ایلده استالینین اؤلومو ایله سربست بوراخیلیر. بو سربستلیک اونا یئنی بیر زیندان کیمی اولور بئله‌کی دوستلاری و تانیشلاری اوندان احتیاطلانیب، اوزاق گزیرلر. خروششووون تاریخی نیطقیندن سونرا ایشلر دوزه‌لیر و اونا یئنیدن ایشلرینین نشری ایمکانی یارانیر. «داشکندنامه» اثری بو فضادا یارانیر. مقصود شیخ‌زاده عؤمرونون سونونادک (۱۹۶۷) وطن حسرتینده یاشاسا دا، اثرلرینین اساس حیصه‌سینی اؤزبکجه یازیب و موعاصیر اؤزبک ادبیاتینین قوروجولاریندان ساییلیر. آذربایجانلیلار اؤزبک تورکجه‌سینده (جیغاتایجا) یازمالارینین کئچمیشی اولوب و ادبیات تاریخی «مسیحی تبریزی» کیمی سیمالارین یارانماسینا آز شاهید اولماییب. آما بو ییرمینجی عصرده ایستیثنادیر و بو عصرده اؤزبکجه یازماق آذربایجانلیلارین نورماسی دئییل. اؤزبکیستان و آذربایجانین اورتاق میراثلارینا گؤره هر ایکی میللت مقصود شیخ‌زاده‌نین اثرلرینه صاحیب دورا بیلرلر. آما اونون یازدیقلاریندا آذربایجان میللی جومهوریتینین عشقی و آمالینین حوضورو دانیلمازدیر. او دا بو تاریخی حسرتی اؤزو ایله یاشادان یازیچیلار سیراسیندادیر و اؤزبکجه یازدیغی اثرلرده ده، تام بیر آذربایجان یازیچیسی ساییلا بیلر.
اوزاقلاردان یاخینلارا قاییتساق، آذربایجانلیلارین قونشو اؤلکه‌لرین دیللرینده یازماقلاری آز اولمامیشدیر. اونلار سیاسی، تاریخی، مدنی شراییطدن آسیلی اولاراق عربجه، فارسجا، روسجا و ایستانبول تورکجه‌سینده ده، یازمیشلار. عربجه‌نین تاثیری کلاسیک بیر عنعنه کیمی ایییرمینجی عصرین باشلانغیجیندان آزالدیغی اوچون بو دیلده یازماق آزالیب یوخ اولماق حددینه چاتیر. بعضاً مذهبی ییغینجاقلاردا هله ده، عربجه شعر یازانلار اولسا دا، بو جیدی بیر یارادیجیلیق ساییلمیر. سون زامانلاردا عربجه شعر یازانلاردان علامه محمد تقی جعفری کیمیلرینی گؤسترمک اولار. بورادا جیدی یارادیجیلیق قایغیسی یوخدور مؤلیفین عربجه‌نی نئجه بیلمه‌سینی ثوبوت ائتمک اوچون عربجه شعر یازیر.
سووئتلر بیرلیگینده روسجا یازما تبلیغ اولدوغونا گؤره یازیچیلارین چوخو ایکی دیلده یازیردیلار. بو اونلارین ایجتیماعی تهلوکه‌سیزلیگی ایدی. اؤز دیللرینده یازسالار دا، اونون ترجومه‌سینی موسکوادا نشر ائتدیرمه‌یی فخر حساب ائدیردیلر. اثرلرینی موسکوادا نشر ائتدیرمک یازیچیلارین چوخونون تانینماسینا سبب اولور. بونا میثال کیمی قیرغیز یازیچیسی چینگیز آیتماتووو گؤستره بیلریک. او بوتون عؤمرو بویونجا روسجا یازیب لاکین اونون اثرلرینین دیلیندن باشقا هئچ نه‌یی روسلارا عایید دئییل
بو، اؤز وطنینده دیل موحیطینین باشقالاشماسی اوجباتیندان، باشقا بیر دیلده یازماغا جان آتماقدیر و فیزیکی سورگونلوک اولماسا دا معنوی سورگون شراییطیدیر. سووئتلر واختی آذربایجاندا ایسه یئرلی دیل ایله یاناشی روسجا یازماق دا، چوخ گوجلو اولوب. بونلاردان دئتئکتیو ژانریندا یازان چینگیز عابدوللایئوی گؤسترمک اولار. سووئتلر واختی ایشغالچی رئژیم روسجا یازماغی عادی حالا چئویردیگینه گؤره بو یازیچیلارین سایی چوخدور و اونلاری سادالاماق بو یازینین حؤوصله‌سینده دئییل.
ایراندا ایسه تاریخی، سیاسی سببلره گؤره فارسجا یازماق بیر کلاسیک عنعنه کیمی قورونسا دا، مشروطه اینقیلابیندان سونرا موعاصیر دوشونجه‌لرین و اونونلا یاناشی موعاصیر ادبی ژانرلارین گلمه‌سی ایله یئرلی دیله ماراق چوخالمیشدیر. روشدیه‌نین «آنا دیلی» و «وطن دیلی» کیتابلاریندان باشلایاراق، مطبوعات و مؤعجوز کیمی شاعیرلرین چوخالماسی ایله یاناشی ملا نصرالدین مکتبی‌نین ایستی قارشیلاندیغینی و بوتونلوکده آذربایجان تورکجه‌سینه ماراغین آرتدیغینی گؤرمک اولور.
فارسجا ایله توتوشدوراندا موعاصیر ژانرلاردا خوصوصیله پیئس و نثرده آذربایجان تورکجه‌سی داها قدیم و کئچمیشه صاحیب اولدوغوندان دوشونورم. سیاسی سببلردن آسیلی اولاراق بو دیلین طبیعی اینکیشافینین قارشیسی آلینماسایدی، بیز ایندی اولدوغوندان داها اطرافلی و پارلاق ادبیاتا صاحیب اولا بیلردیک. آما آذربایجان تورکجه‌سینده یازانلارین سیخینتیلی شراییطینه گؤره فارسجادا بیر آذربایجان ادبیاتی یارانماغا باشلادی. بو ایش اوندا اولا بیلردی کی بو دیلده یازانلاری سورگون شراییطینه سالیب اونلاردان ایجتیماعی ایمکانلار آلینسین. پناهی ماکویی، فتحی خوشگینابی، حمید محمدزاده، محمدرضا عافیت و باشقالاری فیزیکی سورگونده یاشاسالار دا، گنجعلی صباحی و حبیب ساهیر کیمیلر معنوی سورگونده یاشاییرلار. اونلار آذربایجانین جیدی ادبیاتینی یاراتسالار دا، اصلینده موهاجیرت ادبیاتی یارادیرلار. بونا موهاجیرت ادبیاتی دئمک یازیچیلارین شراییطینه و یا اونلارین وطنده اولوب اولماماغینا گؤره یوخ، یئرلی دیلین فعال یؤنونون سورگونده یاشاماسینا گؤره‌دیر. بیزیم گونئی آذربایجانین جیدی ادبیاتی سورگون شراییطینده اولدوغوندان دئشیک-دئشیک و نسیللر آراسیندا ایجتیماعی ایمکانلارین آزلیغیندان رابیطه‌سیزدیر.
بو حالدا رسمی فضادا، یازیچیلیق پروسئسی اوخوجو باخیمیندان و ایجتیماعی ایمکانلار باخیمیندان فارسجا یازماق مجبوریتینده قالسا دا، دیلین ایچینده یئرلی بیر آذربایجان ادبیاتی یارادیر. ژیل دلوز فرانس کافکانی آراشدیرارکن «آزلیقلار ادبیاتی» تئرمینیندن سؤز آچیرسا، بیز آزلیق حالینا دوشن چوخلوقلارعئینی شراییطی یاشامیشیق. صمد بهرنگی، غلامحسین ساعدی و رضا براهنی‌نین یازدیقلاری یازیلیش دیلیندن باشقا بوتونلوکله آذربایجانا عاییددیر. اوللر بیر موذاکیره‌ده ائلچین افندییئوین «اؤلوم حؤکمو» رومانینی، ریضا براهنی‌نین «رازهای سرزمین من» (یوردومون سیرلری) اثری ایله توتوشدوراندا بو اثری آذربایجان وارلیغینی تانیتدیران ان اؤنملی اثرلردن بیلمیشدیم. دیل باخیمیندان بو رومان دا «علی و نینو» تیپیندندیر.
مسله بونلارلا بیتمیر، موساوات حؤکومتیندن سونرا چوخلو یازیچیلاریمیز تورکییه‌ده یاشاییب تورکییه تورکجه‌سینده یازماغی سئچدیلر. اونلار یاخین کؤکلره گؤره اورادا تورکییه‌لشدیلر و محض بو یاخینلیقلارا گؤره اونلارین آذربایجان وارلیقلی یازیلارینی آییرد ائتمک چتینلشیر. اونلارین قالان نسیللریندن اؤزلرینی آذربایجانلی بیلنلر چوخ آزدیلار و بو مؤوضوعدا گئنیش تدقیقاتلارا احتییاج وار.
آما یازیمیزین بیرینجی سواللارینا قاییداق. نییه آذربایجان میلتی دونیا میللتلرینه بو قدر ادبی گوج بخش ائدیب و ائدیر؟ منجه اؤزونو تانیتماغا چالیشان میلتلر دونیانین اونلارین دیلینی، مدنی اؤزللیکلرینی، گؤرمزدن گلمه‌سینه قارشی اولاراق بئله ائدیرلر. اونلار آذربایجانلینی دونیایا تانیتدیرماق ایسته‌ییرلر. اونلار دونیا ایله دانیشیب، آذربایجان وارلیقلی ایکینجی بیر ادبیات یارادیرلار. آنجاق بو ادبیات کئیفیتجه اوستون اولسا دا، همیشه آذربایجان تورکجه‌سینده یارانان ادبیاتین حاشیه‌سینده دورور.
