اؤن‌یارقی و عیرقچیلیک آراسینداکی فرق
ایراندا ائتنیک‌لرله ظارافات ائتمک بیر چوخ حالدا موناقیشه‌لی اولور. ائتنیک آزلیق‌لارا منسوب اینسان‌لار بو ظارافات‌لاری تحقیر و عیرقچیلیک کیمی دیرلندیریرلر. فارس ائتنیکینه منسوب اینسان‌لار دا بونالارین ساده ظارافات اولدوغونو دئییرلر. ظارافات ائد‌ن شخص‌لره گؤره بو ظارافات‌لارا قارشی حساسلیق گؤسترمک لازیم دئییل و فرقلی ائتنیک‌لرله ظارافات ائتمک دونیانین هر یئرینده گئنیش یاییلیب.
عمومیتتله ظارافات‌لار و یا بعضی اؤن‌یارقی‌لرله عیرقچیلیک آراسینداکی خط هاردادیر؟ مثال اوچون آذربایجاندا بئله بیر سؤز وار: «اوزوندا عقل اولماز». بو اؤن‌یارقی‌یه گؤره اوجا بوی اینسان‌لار داها ساده اینسان‌لار اولورلار. البته کی بو ظارافاتا قارشی چیخانلار دا اولا بیلر، اما کیمسه بو ظارافاتی آیری‌سئچکیلیک و یا عیرقچیلیک اولاراق قیمتلندیرمز. آنجاق ایراندا تورک‌لرین داها ساده اولدوغونو دئمک اکثر حال‌لاردا تورک‌لرین اعتراضینا سبب اولور. و یا لر آز‌لیغینا منسوب اینسان‌لاری گیج یئرینه قویماق لرلار طرفیندن ساده بیر ظارافات اولاراق قیمتلندیریلمیر.
بس اورتاداکی سرحد هاردادیر؟ هانسی سؤز اؤن‌یارقی و هانسی عیرقچیلیک حساب ائدیلیر؟ بو باره‌ده قطعی بیر قرار وئرمک مومکوندورمو؟ نه زامان و هاردا ظارافات و یا ساده بیر اؤن‌یارقی عیرقچیلیک سرحدینی کئچیر و آیری‌سئچکیلیک یارانیر؟
اؤن‌یارقی و آیری‌سئچکیلیک آراسینداکی فرق
بعضی حال‌لاردا عینی معنادا ایشله‌دیلسه ده، اؤن‌یارقی و عیرقچیلیک فرقلی آنلاییش‌لاردیر و آیری-آیری موناسیبت‌لری تمثیل ائدیرلر. عیرقچیلیک قورولوشسال شکیلده بیر قروپا قانون‌لار، قوروم‌لار و سیاسی قرارلار واسیطه‌سیله آیری‌سئچکیلیک تطبیق ائتمک دئمکدیر. بو وضعیت قانون‌لار طرفیندن سرت شکیلده ده تطبیق ائدیله بیلر، کلیشه‌لر یولو ایله بعضی اینانج‌لاری و یا اؤن‌یارقی‌لری دستکله‌مکله ده باش وئره بیلر.
دیگر طرفدن، اؤن‌یارقی بیر فردین و یا قروپون دیگر بیر قروپا و اونون عضولرینه قارشی اساس‌سیز کلیشه‌لر اوزَرینده قورولان منفی موناسیبتیدیر. بو آنلاییش‌لار بیر-بیری ایله باغلی اولسا دا، عیرقچیلیک تکجه اؤن‌یارقی‌دن قایناقلانان دوشونجه‌لری دئییل، هم ده آیری‌سئچکیلیک سیاست‌لری‌نین سیستئماتیک کاراکتئرینی احاطه ائدیر.
عیرقچیلیگین دونیا اوزَرینده دهشت‌لره و فاجعه‌لره سبب اولماسی ایکینجی دونیا ساواشیندا باش وئرسه ده، هله ده تاریخ درس‌لرینه اونودولماییب و دونیا گونده‌مینده تئز تئز راستلانیر. مثال اوچون آمئریکادا عیرقچیلیک و آیری‌سئچکیلیک مسئله‌سی باره‌سینده هله ده جدی شکیلده دانیشیلیر. قارادریلی آمئریکالی‌لارین تخمیناً ۹۰ فایزی عیرقچیلیگین گؤرمزدن گلینمه‌سینی بؤیوک بیر پروبلئم کیمی قبول ائدیرلر. آغ‌دریلی آمئریکالی‌لار آراسیندا ایسه بو رقم ۴۵فایزدیر.
اؤن‌یارقی ایله عیرقچیلیک آراسینداکی فرقی آنلاماق فردی غرض‌لر و سیستئماتیک برابرسیزلیک‌لر آراسینداکی علاقه‌نی ایضاح ائتمه‌یه کؤمک ائدیر و عیرقچیلیکله داها تأثیرلی موباریزه آپارماق اوچون ایستراتژی‌لر حاضیرلاماغا ایمکان یارادیر.
اؤن‌یارقی ندیر؟
«مریام وبستر» سؤزلویو اؤن‌یارقی‌نی «یئترلی بیلگی و اساسلی سبب اولمادان فورمالاشان منفی فیکیر و یا میل» کیمی تعریف ائدیر. بو، سوسیولوق‌لارین اؤن‌یارقی‌نی باشا دوشمه طرزینه ده اویغوندور. ساده دیلله دئسک، اؤن‌یارقی اینسانین شخصی تجروبه‌سینه اساسلانمادان وئردیگی اؤنجه‌دن فورمالاشمیش موحاکیمه‌دیر. مثلاً، سوسیولوژیک باخیمدان «آخماق ساریشین» کلیشه‌سی و بو کلیشه‌نی دستکله‌ین ظارافات‌لار بیر اؤن‌یارقی فورماسی ساییلیر.
مارشال قوردون سوسیولوگییا سؤزلویونه گؤره «اؤن‌یارقی» عادتا بیر قروپا و یا فردلره قارشی منفی موناسیبت‌لری ایفاده ائد‌ن، رئاللیق قارشیسیندا یوخلانیلمامیش و کلیشه‌لرله فورمالاشان بیر آنلاییشدیر. گوردون آلپورت-ا گؤره، اؤن‌یارقی دییشمز عمومیلشدیرمه‌لره اساسلانان آنتی‌پاتی فورماسیدیر. روانکاوی نظرییه‌لر اؤن‌یارقی‌نی آوتوریتار(اقتدارگرا) شخصیتله علاقه‌لندیررکن، سوسیال پسیخولوگییا بو آنلاییشی ۲۰-جی عصرده ائتنیک آزلیق‌لارا قارشی دوشمنچیلیک و آنتی‌سئمیتیزمین (یهودستیزی‌نین) یوکسه‌لیشی ایله داها چوخ آراشدیرماغا باشلامیشدیر.
اؤن‌یارقی فردی فرق‌لری نظره آلماماق، حدیندن آرتیق عمومیلشدیرمه آپارماق و عدالت ایله دؤزوملولوک نرم‌لارینی پوزماق کیمی خصوصیت‌لره مالیکدیر. زیگموند باومن، اؤن‌یارقی‌نین معنوی ایکیلی ایستاندارد یاراتدیغینی و خاریجی قروپ‌لارا قارشی قددارلیغی مشروعلاشدیردیغینی قئید ائدیر. داخیلی قروپ و خاریجی قروپ آیریلیغی، فردلرین اؤز کیملیک‌لرینی قارشی‌دورما اوزَریندن فورمالاشدیرماسینا سبب اولور.
مظفر و کارولین شریف‌ین تجروبه‌لری گؤستریر کی، قروپ‌لارین بیر-بیرینه دوشمن اولماسی اؤیرنیلمکدن چوخ، یارادیلیر. اؤن‌یارقی دوشمنی پیسله‌یه‌رک عدالت و دؤزوملولوک نرم‌لارینی ضعیفله‌ده بیلر؛ بو، آیریسئچکیلیکدن کوتله‌وی قیرغینا قدر موختلیف فورمالاردا اؤزونو گؤستره بیلر.
بیز عادتا اؤن‌یارقی‌نی دیگر بیر قروپا قارشی منفی موناسیبت کیمی قبول ائدیریک. لاکین اؤن‌یارقی هم منفی، هم ده مثبت اولا بیلر (مثلاً، بعضی اینسان‌لار دیگر ائتنیک قروپ‌لارین عضولری حاقیندا مثبت کلیشه‌لره مالیک اولدوقدا). بعضی اؤن‌یارقی‌لر عیرقچیلیکله علاقه‌لیدیر و عیرقچی نتیجه‌لره گتیریب چیخاریر، لاکین بوتون اؤن‌یارقی‌لر عیرقچی دئییل. بو سببدن، اؤن‌یارقی ایله عیرقچیلیک آراسینداکی فرقی آنلاماق واجیبدیر.
اؤن‌یارقی‌یه بیر نومونه
توتاق کی اوغوز آدلی بیر شخص اوجا بوی اولدوغونو و اوجا بوی‌لوغونا گؤره اونو ساده‌لوح گؤردوکلرینی دئییر. اما اوغوزون اوزلشدیگی اؤن‌یارقی ایله عیرقچی ایفاده‌لره معروض قالان اینسان‌لارین تجروبه‌سی عینی‌دیرمی؟ خئیر و بونو باشا دوشمه‌ییمیزه سوسیولوگییا کؤمک ائدیر.
بیر اینسانا «آخماق ساریشین» دئمک، همین شخصین ناراحاتلیق، قیجیقلانما و حتی عصب حیس ائتمه‌سینه سبب اولا بیلر. آنجاق ساچ رنگی‌نین اینسانین توپلومدا تحصیل آلماق، معین بیر محله‌ده ائو آلماق، ایش تاپماق و یا پلیس طرفیندن ساخلانیلماق احتیمالینا تأثیر ائتدیگینه دایر هئچ بیر آراشدیرما یوخدور. بو جور اؤن‌یارقی داها چوخ ظارافات فورماسیندا اوزه چیخیر و معین منفی تأثیرلری اولسا دا، عیرقچیلیک قدر سیستئماتیک و داغیدیجی نتیجه‌لره مالیک دئییل.
عیرقچیلیک ندیر؟
توتاق کی بیر اتنیکجه عرب اولان وطنداش تهراندا بیر دؤولت ایشینه گیرمک ایسته‌ییر. ایراندا خوزستان ویلایتی نفت قویولاری ایله زنگین ویلایتدیر، عینی زاماندا اساساً عرب‌لرین یاشادیغی یئردیر. اما عرب‌لر سیستئملی آیری‌سئچکیلیک نتیجه‌سینده بو سرمایه و ایمکاندان فایدالانا بیلمیرلر. اونلار یاخشی ایش‌لره قبول اولونمورلار، آلدیقلاری هر نفسده قوخوسونو دویدوقلاری نفتدن ان آز فایدانی اونلار گؤرورلر. خوزستان ویلایتی‌نین شهرلری اؤلکه‌نین ان پیس وضعیتده اولان شهرلری سیراسیندادیلار. دئمه‌لی اؤز دوغولدوغو ویلایتده ایشه گؤتورولمه‌ین عربین تهراندا دا شانسی بیر فارسا نظر‌ن چوخ آز اولاجاق، بو ایسه ساده‌جه عربین عرب اولدوغونا گؤره اولار. دئمه‌لی اورتادا سیستئملی بیر آیری‌سئچکیلیک وار.
عیرقچیلیک اوزره متخصص‌لر هاوارد وینانت و مایکل اومی، عیرقچیلیگی «عیرق اساسلی حاکمیت ایستروکتورلارینی یارادان و یا یئنیدن ایستحصال ائد‌ن بیر تصویر و یا تقدیمات فورماسی» کیمی معین ائدیرلر. باشقا سؤزله، عیرقچیلیک، عیرقی اساس گؤتوره‌رک حاکمیتین غیربرابر پایلانماسینا سبب اولور. بونا گؤره عیرقچی ایفاده‌لر ایشلتمک ساده‌جه اؤن‌یارقی‌نی گؤسترمیر، هم ده عیرقچی سیستئم‌لری مؤحکملندیریر و یئنیدن ایستئحصال ائدیر. مثلاً، «عرب سوسمارخور» سؤزو تاریخ بویونجا و بو گون ده ایراندا عرب‌لره قارشی سیستئملی برابرسیزلیگی قوروماق اوچون ایستیفاده اولونوب. بو تئرمین ساده‌جه اؤن‌یارقی‌لی دئییل، عینی زاماندا عیرقچی ساییلیر.
سیستئملی عیرقچیلیگین نتیجه‌لری
عیرقچی داورانیش‌لار و اینانج‌لار – حتی شعورآلتی و یا یاریم‌شعورلو اولدوقدا بئله – توپلومدا‌کی قورولوشسال برابرسیزلیک‌لری داها دا درینلشدیریر. مثال اوچون آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده عیرقچی اؤن‌یارقی‌لر آشاغیداکی کیمی بیر چوخ سیستئماتیک پروبلئم‌لرده اؤزونو گؤستریر:
- قارادریلی کیشی‌لرین و اوغلان اوشاق‌لارینین (و گئتدیکجه داها چوخ قارادریلی قادین‌لارین) پلیس طرفیندن حدیندن آرتیق نظارته معروض قالماسی، ساخلانیلماسی و حبس اولونماسی، ایشه قبول پروسئس‌لرینده عیرقچی آیریسئچکیلیگین تطبیق اولونماسی، قارادریلی اینسان‌لارا قارشی تؤره‌دیلن جینایت‌لرین مئدیا و پلیس طرفیندن یئترینجه ایشیقلاندیریلماماسی،
- قارادریلی اینسان‌لارین اوستونلوک تشکیل ائتدیگی محله و شهرلره ایقتیصادی سرمایه‌گذاری‌لرین آز اولماسی.
فرقلی کولتورلرده فرقلی اؤن‌یارقی‌لر وار و بو اؤن‌یارقی‌لره بوتون توپلوم‌لار عینی رئاکسییانی وئرمیرلر. بعضی کولتورلرده ظارافات ائتمک چوخ یاییلمیش اولسا دا باشقاسیندا چوخ دا یاخشی قارشیلانمایا بیلر. اما دئمک اولار کی بوتون کولتورلرده فرقلی شکیل‌لرده اؤن‌یارقی‌لر وار. بیلمه‌لی‌ییک کی اؤن‌یارقی‌نین بیر چوخ نوعو توپلوم اوچون پروبلئم یارادا بیلر، لاکین بوتون اؤن‌یارقی‌لر عینی نتیجه‌لره گتیریب چیخارمیر. جینسیت، عیرق، میللیت و دین کیمی معیارلارا اساسلانان اؤن‌یارقی‌لر عادتا سیستئملی برابرسیزلیک‌لر دوغوردوغو اوچون دیگرلریندن چوخ فرقلیدیر.
ایران داخیلینده فرقلی ائتنیک‌لر یاشاسا دا ساده‌جه فارس ائتنیکی‌نین دیلی و کولتورو رسمی کولتور اولاراق قبول ائدیلیب و دیگر کولتورلر یاد موناسیبته معروض قالیبلار. بو اؤلکه سوییه‌سینده سیستئملی آیریسئچکیلیکله نتیجه‌له‌نیب. نتیجه‌ده ائتنیک و عیرق اساسلی ظارافات‌لار و اؤن‌یارقی‌لر عینی زاماندا بو توتالیتار گوجون خیدمتینده‌دیر. دئمه‌لی حاکم کولتور و ائتنیک کیملیک بو کیمی ظارافات‌لاری و اؤن‌یارقی‌لری اؤز حاکمیتینی قوروماق و مؤحکملندیرمک اوچون ایستیفاده ائدیر. بو ایسه عیرقچیلیک دئمکدیر و اوندان قورونماق اینسانا هاوا و سو کیمی واجیبدیر.
