ریضا براهنی دونیاسینی دییشدی. بیر هفته اول، ۸۶ یاشیندا. ۱۳۱۴-جو ایلین قیشیندا گونشلی تبریزده باشلایان عؤمور یولو ۱۴۰۱-جی ایلین باهاریندا سویوق تورونتودا قیریلدی. آغیر ایتکی‌دیر. امینلیکله دئمک مومکوندور کی، نه ایراندا، نه گونئی آذربایجاندا براهنی میقیاسیندا ادبی شخصیت داها یوخدور و اوزون موددت ده اولمایاجاق.
کیم ایدی براهنی؟ بو سوالا بیر سؤزله جاواب وئرمک چتیندیر، سادالامالی اولورسان: شاعیر، ناثیر، تنقیدچی، ترجومه‌چی، نظریه‌چی، پئداقوق… و بوتون بو ساحه‌لرده اؤز موحیطینده یئنیلیک‌لر ائتمیش، عینی زاماندا اونلاری دونیا سوییه‌سینه یوکسلتمیش بیر پئشه‌کار، اوستا. بونا گؤره ده اونو ایراندا دا، دونیادا دا قبول ائدیر، اونونلا حئسابلاشیردیلار. حتی شخصینی سئومه‌ین‌لر بئله! سئومه‌ین‌لری ایسه آز دئییلدی: معاصر ایران ادبیاتیندا آز-چوخ چکیسی اولان هئچ بیر یازار اونون ایتی قلمینین، جدی علمی قناعت‌لره سؤیکه‌نن آیدین و کسکین تنقیدینین هدفیندن کناردا قالمامیشدی.
***
اما داها اؤنملیسی، یقین کی، براهنی‌نین شخصیتیدیر. او، بدیعی سؤزون، ادبیاتین اجتماعی فونکسییاسینا(کارکرد، ایشلو) خصوصی اهمیت وئرن، اونون جمعیتده‌کی حادیثه و پروسئس‌لره فعال موناسیبت و موداخیله‌سینی پوزولماز پرینسیپ کیمی قبول ائد‌ن کلاسسیک ضیالی تیپینه عایید ایدی. او اینسان‌لاردان ایدی کی، اونلار حاقیندا “بئله‌لری ایندی آزدیر و یا یوخدور” دئییرلر.
جیلیز جثه‌‌‌سینده اصل تبریزلی جسارتی گزدیرن براهنی ادبی فعالیته باشلادیغی ایلک چاغ‌لاردان فعال اجتماعی مؤوقعی ایله ده سئچیلمیشدی، جمعیت حیاتی‌نین ان کؤکلو مسئله‌لرینه دایر موذاکیره‌لرین مرکزینده دایانمیش، بو مؤوضوع‌لاردا دا دورمادان یازمیش و دانیشمیشدی. اودور کی، اونون تقدیماتینا اجتماعی فعال، اینسان حقوق و آزادلیق‌لارینین، میللی حاق‌لارین مدافعه‌چیسی تعیین‌لرینی ده علاوه ائتمک لازیمدیر. براهنی‌نین بو یؤنده‌کی فعالیتی یاشادیغی جمعیتین تاریخینه تنقیدی باخیش و چاغداش دونیانین تجروبه‌سی اساسیندا فورمالاشمیش جدی مفکوره تملینه سؤیکه‌نیردی و بو معنادا او، هم ده بیر موتفکّیر ایدی، ادبیاتدا اولدوغو کیمی، اجتماعی فعالیتده ده بیر نظریه‌چی کیمی چیخیش ائدیردی. تصادفی دئییل کی، آمئریکادا اولدوغو ایل‌لرده مشهور نوام چامسکی ایله، نئجه دئیرلر، صحبتی توتموش، براهنینی “گؤرکملی شخصیت” آدلاندیران چامسکی اونونلا تانیشلیقدان غرور دویدوغونو، اوندان اؤیرندیگینی وورغولامیشدی.
***
بیر سؤزله، براهنی عرفان و حیکمت عالمینه دالیب، یاخود صرف ائستئتیک آختاریش‌لارا اویوب اجتماعی بورجونو، وظیفه‌سینی اونودان قلم آدام‌لاریندان دئییلدی. تصادفی دئییل کی، براهنی‌نین تاسیسچی‌لریندن بیری اولدوغو، ۱۳۴۷-جی ایلده یارادیلمیش ایران یازیچی‌لار بیرلیگی (کانون نویسندگان ایران) اون‌ایللیک‌لر بویو ایران حاکمیت‌لرینین چکیندیگی، نظارتده ساخلاماغا و سوسدورماغا چالیشدیغی بیر تشکیلات اولدو. یازیچی‌نین اؤزو هم شاه رئژیمی، هم ده ایسلام حکومتی دؤورونده حبس ائدیلمیش، بیر سیرا اثرلرینین نشرینه قاداغا قویولموشدور. ریاست صاحیب‌لری، غزالی‌نین تعبیرینجه دئسک، براهنی‌نین سؤزونه تاب گتیره بیلمیردیلر. اما او، ایلک حبسدن سونرا موهاجیرت ائتدیگی آمئریکادا دا سؤزونو دئییردی. ۱۳۵۴-جو ایلده اونون “ظل‌الله” (“الله‌ین کؤلگه‌سی”) آدلی حبسخانا شعرلری ایندیانا اونیوئرسیته‌سینین نشریاتیندا چاپ اولوندو. بیر ایل سونرا اونون ایراندا رئپرئسسییالاردان(باسقی، سرکوب) بحث ائد‌ن “تاجلی آدام‌یئین‌لر(تاجدار آدمخوار)” کیتابی نیویورکدا ایشیق اوزو گؤردو. کیتابا مشهور آمئریکا یازیچیسی ادگار لورنس دوکتوروو مقدمه یازمیشدی. همین دؤورده ساواک طرفیندن اوکئانین او تایینا گؤندریلمیش خصوصی قروپون آرادان گؤتورمه‌لی اولدوغو اون نفرین آراسیندا براهنی‌نین ده آدی واردی. ۱۹۹۰-جی ایل‌لرین ایکینجی یاریسیندا دا یازیچی رئال تئرور تهلوکه‌سی قارشیسیندا ایرانی همیشه‌لیک ترک ائتمه‌لی اولموشدو. اما یئنه ده فعالیتی‌نین بو ایستیقامتیندن اوزاقلاشمادی. کانادا پئن کلوبونون عضوو و بیر مدت رهبری اولدو. عینی زاماندا عمرونون سونونا قدر سورگونده گونئی آذربایجان پئن تشکیلاتی‌نین فخری صدری کیمی فعالیت گؤستردی.
***
براهنی شخصیتی‌نین داها بیر جهتی کیمی اونون حدسیز ساده‌لیگی، اؤزونه‌مخصوص ادب و تواضع‌کارلیغی قئید اولونمالیدیر. بونون جانلی شاهیدییم. عنعنوی ایفاده ایله دئسم، بؤیوک یازیچی ایله گؤروشمک و صؤحبتلشمک خوشبختلیگی منه ده نصیب اولوب. ایل‌لر اؤنجه باکیدا اولارکن براهنی‌نین بیر قروپ یازارلا گؤروشونه من ده گئتمیشدیم. بیر آز ایش‌لریمدن دانیشاندان، سؤزآراسی وئردیگی سوال‌لاری جاوابلاندیراندان سونرا الینی سینه‌سینه قویوب: “گرک بیز سیزین گؤروشونوزه گلیدیک” – دئدی. “استغفوروللاه، اوستاد!” – سؤیله‌دیم. بونو دئیرکن، او، البته، غیرصمیمی دئییلدی، گونئیلی‌لر دئمیشکن، “تعاروف ائتمیردی”، چونکی دایم اؤیرنمک، اوخوماق اونون حیات دئویز(اساس بیر فیکرین و مسلکین قیسا شکیلده ایفاده‌سی)-ی ایدی. اؤزو بیر مقاله‌سینده یازیر: “بوتون عمرونو شاگیردلیک ائتمه‌ین، قیرخ ایل اوّلکی بیلیک‌لری ایله کیفایتله‌نن معلم سوندا اؤزونون ان ضعیف شاگیردیندن ده آز بیله‌جک. هایدیگئرین سؤزودور: یاخشی معلم او کسدیر کی، یاخشی اؤیره‌نیر”. اوغلو آرسلان دا آتاسی حاقیندا بئله دئییر: “هئچ واخت هانسی‌سا ایدئولوگییانی، فیکری، حتی معین بیر ایشی اؤولادلارینا دیکته ائتمه‌ییب. آتامیز اولماق یئرینه، دوستوموز اولوب”.
بونونلا بئله، ریضا براهنی‌نین شخصیتینده غریبه بیر اؤزگووَن آیدین سئزیلیردی. اونو یاخیندان تانییان‌لارین وورغولادیغی کیمی، فیکرینی، مؤوقعینی آچیق-آیدین و چکینمه‌دن بیان ائدیر، بونون مومکون نتیجه‌سیندن احتیاطلانمیردی. یوخسول و چوخ‌اوشاقلی عائله‌ده بؤیوین ادیبین اوشاقلیقدا آلدیغی تراوما، گومان کی، یالنیز آنا دیلی ایله باغلی اولموشدو. بو باره‌ده بیر قدر سونرا.
***
براهنی تبریز اونیوئرسیته‌سینی اینگیلیس دیلی و ادبیاتی ایختیصاصی اوزره بیتیردیکدن سونرا تحصیلینی تورکیه‌ده داوام ائتدیرمیش، ایستانبول اونیوئرسیته‌سیندن عینی ایختیصاص اوزره دوکتورلوق درجه‌سی آلمیشدی. اینگیلیس دیلی ایله یاناشی، فرانسیزجانی دا موکمل بیلمه‌سی او زامانکی ایران ادبی موحیطینده اونا بؤیوک اوستونلوک قازاندیریردی. طبیعی کی، بو اوستونلوک ساده‌جه دیل بیلمکله دئییل، دونیا ادبیاتینا و چاغداش علمی-نظری فیکره بلدلیکله شرطلنیردی.
براهنی‌نین ادبیاتا گلدیگی ۱۳۴۰-جی ایل‌لر (ایلک شئیرلر کیتابی ۱۳۴۱-جی ایلده چیخمیشدی) ایراندا دا ادبی جانلانما ایله علامتدار ایدی. همین دؤورده پوئزییادا احمد شاملو، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، مهدی اخوان ثالث، نادر نادرپور…، نثرده غلامحسین ساعدی، صادق چوبک، جلال آل احمد، هوشنگ گلشیری، بهرام صادقی… کیمی صنعتکارلاردان عبارت بوتؤو بیر مودئرنیست پلئیا(یئنی عصرده بو آد فرانسا شعرینی دیریلتمک ایسته‌ین بیر قروپ شاعیره وئریلن آددیر)-دا فورمالاشمیشدی، ادبی پروسئسده اینتئنسیو(متمرکز، شدید) یئنیلیک آختاریشی گئدیردی. عنعنوی معیارلارلا بو پروسئسین نظری و تنقیدی تحلیلی مومکونسوز ایدی، اونون اویغون علمی-مئتودولوژی پرینسیپ‌لرله دیرلندیرمه‌یه، پرسپکتیوه یؤنه‌لیک بدیعی-ائستئتیک معنالاندیرمایا احتیاجی واردی و بو وظیفه‌نی ریضا براهنی اؤز اوزَرینه گؤتوردو. اونون چوخ‌سایلی مقاله و چیخیش‌لاری، نهایت، ۱۳۴۷-جی ایلده ایشیق اوزو گؤرن ایری‌حجملی “میسده قیزیل(طلا در مس)” کیتابی ایراندا آوروپا تیپلی ادبی تنقیدین اساسینی قویدو(بو کیتاب ایلک دفعه ۱۳۴۴-جو ایلده چاپ ائدیلیب و ۱۳۴۷-جی ایلده جیددی دییشیکلیک‌اراه یئنیدن چاپ اولوب)، براهنییه ایسه “ایران ادبی تنقیدینین آتاسی” لقبینی قازاندیردی. “میسده قیزیل” او قدر فوندامئنتال (اساسی، تمللی) و جدی نظری ماتئریال‌لارا سؤیکه‌نن کیتابدیر کی، اوستوندن یاریم عصردن چوخ واخت کئچمه‌سینه باخمایاراق، موعاصیر ایران ادبیاتینی اؤیره‌نن‌لر بو اثره موراجیعت ائتمه‌دن کئچینه بیلمیرلر.
البته، براهنی‌نین تنقید ساحه‌سینده‌کی فعالیتی یالنیز یازماقلا بیتمیردی، او، جانلی ادبی موذاکیره و موباحیثه‌لرین دایمی ایشتیراکچیسی کیمی ده پروسئسه یؤن وئریردی. او واخت‌لار تهراندا قلم آدام‌لارینین توپلاشدیغی “نادیری” کافه‌سینه گئدنلردن بیری ده براهنی ایدی. بونونلا باغلی مهدی اخوان لنگرودی یازیر: “نادیری” کافه‌سینه دوکتور ریضا براهنی ده گلردی. اونون ایشتیراکی همیشه مجلیسی قیزیشدیریردی. همین دؤورده اونون تنقیدلری شاعیرلری سیلکه‌له‌یر، حرکته گتیرردی. بعضی‌لری بونا گؤره کین ساخلایار، بعضی‌لری نیسبتا اینصافلی اولاردی. هر حالدا، دوشمنی چوخ ایدی. چونکی او واخت‌لار ایراندا تنقید یوخ ایدی. هئچ کسین هئچ کسله ایشی اولمازدی. کیم ایسته‌ییردیسه، شعر یازیر، کیتاب چاپ ائتدیریردی. کیتاب‌لارا اؤن سؤز یازانلار دا مؤلفی ائله گؤیه قالدیراردیلار کی، اوخوجو شعری و یا حئکایه‌نی موطالیعه ائد‌نده گؤزویومولو هر شئیی قبول ائدیردی. براهنی بو وضعیتی دییشدیردی”.
***
براهنی تکجه ادبی تنقیدده وضعیتی دییشدیرمه‌دی. عینی ایشی نثرده، سونرالار ایسه پوئزییادا گؤردو. سانکی تانری بخش ائتدیگی نادیر ایستعدادلا ایران ادبیاتینی تام شکیلده یئنیلشدیرمک، گونجلله‌مک و دونیا ایستانداردلارینا اویغونلاشدیرماق میسییاسینی(وظیفه‌سینی) اونون اوزَرینه قویموشدو. اونون “اؤلولرین صداسی(آواز کشتگان)”، “یوردومون سیرلری(رازهای سرزمین من)”، “آزاده خانیم و یازیچیسی(آزاده خانم و نویسنده‌اش)”، “ایلیاس نیو-یورکدا(الیاس در نیویورک)”، “آیاز بی‌ین جهنم گون‌لری(روزگار دوزخی آقای ایار)” و دیگر رومان‌لاری ایراندا مودئرنیست و پست‌مودئرنیست نثرین پارلاق نمونه‌لری کیمی بین‌الخالق سوییه‌ده دقتی جلب ائتمیشدیر.
شعر یارادیجیلیغینا دا آرا وئرمه‌ین (۱۵-دن چوخ شعر کیتابی چیخیب) ادیب سونرالار ایراندا “یئنی شعرین” بانیسی نیما یوشیجین یولوندان ایمتیناع ائتمیش و فاکتیکی اولاراق، ایراندا پست‌مودئرن پوئزییانین بونؤوره‌سینی قویموشدور. ۱۳۷۴-جی ایلده نشر اولونان “کپنک‌لره خیطاب(خطاب به پروانه‌ها)” شعرلر کیتابیندا عینی زاماندا ادیبین “نه اوچون من داها نیماچی شاعیر دئییلم؟(چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم)” آدلی دولغون تراکتاتی(ریساله‌سی) یئر آلیب. بورادا براهنی شعره دایر یئنی نظریه‌سینی ایره‌‌لی سوروب و دیله اساسلانان بو نظریه‌سینی “زبانیت” آدلاندیریب. ایکی ایل سونرا همین نظریه‌نین شرحینه حصر اولونان بیر مقاله‌سینده او، ادبیات و زامان پروبلئمینه ده توخوناراق یازیردی: “جدی ادبیات اؤز دؤورونه اویوشمور، اونا تابع اولمور. یوخسا حافیظین شاه شوجا دؤورونده یازدیغی آتشین غزل‌لردن یئرده سویوق کولدن باشقا بیر شئی قالمازدی، مؤولانا بو گون آمئریکادا تیراژ باخیمیندان شکسپیرین آرخاسینی یئره وورماق عوضینه، کونیادا ایتیب-باتاردی، “یئددی گؤزل” نظامی گنجوی‌نین اویودوغو یئردن کنارا چیخا بیلمزدی”.
***
ریضا براهنی‌نین اثرلری نفوذلو درگی و توپلولاردا دونیا ادبیاتی‌نین مارکز، نابوکوو، اوکتاویو پاز، بورخئس، شیمبورسکا کیمی اونلو سیمالارینین اثرلری ایله بیرگه نشر اولونوب، “نیویورک تایمز”، “واشینگتن پست”، “موند”، “فیقارو”، “تایم” کیمی مطبوعات ارگان‌لاریندا حاقیندا یازی‌لار درج ائدیلیب. ادبی فعالیتینه و اینسان حاق‌لاری ساحه‌سینده موباریزه‌سینه گؤره چوخلو بین‌الخالق موکافات‌لارا لاییق گؤرولوب، نوبل اؤدولونه نامیزدلیگی ایره‌‌لی سورولوب.
اثرلری اینگیلیس، فرانسیز، آلمان، روس، عرب، تورک، ایسپان، ایسوئچ و باشقا دیل‌لره ترجومه ائدیلیب. یارادیجیلیغیندان بعضی نومونه‌لر آذربایجان دیلینه ترجومه اولونسا دا، شوبهه‌سیز، اونون ارثینین داها احاطه‌لی، سیستملی و موکمل ترجومه‌سینه ضرورت وار. بونو هم ده بؤیوک ادیبین آنا دیلینه تعصوب‌کش موناسیبتی، اونون حقوقو اوغروندا آردیجیل موباریزه‌سی طلب ائدیر.
***
براهنی‌نین اوشاقلیق ایل‌لری ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی دؤورونه تصادف ائدیب، او، گونئی آذربایجاندا سید جعفر پیشه‌وری‌نین باشچیلیغی ایله میللی حکومتین قورولماسی و فعالیتی‌نین جانلی شاهیدی اولوب. و بیر ایل آنا دیلینده تحصیلین شیرینلیگینی دادیب. میللی حکومت دئوریلدیکدن سونرا یئنیدن فارسجا تحصیله مجبور ائدیلیب، لاکین بونونلا باریشا بیلمه‌ییب، تورکجه حاضیرلادیغی دیوار قزئتینی مکتبین دیوارینا یاپیشدیریب و بونون جزاسینی چکیب. اؤزو موصاحیبه‌لریندن بیرینده دئییر:
“ناظیم گلیب بونو گؤردو. من اؤزوم ده پنجره‌دن اونا باخیردیم. سونرا گئدیب زنگی ووردو و بیزیم هامیمیزی مکتبین حیطینده‌کی حووضون اطرافیندا سیرایا دوزدو. ناظیم سوروشدو کی، بونو کیم تورکجه یازیب. من ده یاواشجا قورخا-قورخا دئدیم کی، آغا، من یازمیشام. دئدی، گل قاباغا. من قاباغا گئتدیم. او، دیوار قزئتینی قوپاردیب الینده توتموشدو. قزئتی یئره آتیب منیم بوینومدان یاپیشدی و بوینومو آشاغی ایه‌‌رک دئدی کی، ایندی بو قزئتی یالا. آخیری من اؤز یازدیقلاریمی یالادیم.
بو احوالات هئچ واخت یادیمدان چیخمادی. قارشیلاشدیغیم بو تحقیری هئچ واخت اونوتمادیم. عینی زاماندا همیشه دوشونموشم کی، آنا دیلی گلیب منیم قانیمین بیر حیصه‌سی، بدنیمین بیر پارچاسی اولوب، چونکی من آنا دیلینده یازماق عوضینه، بو دیلی یئمیشم. سونرالار بو، باشقا فورمالاردا اؤزونو گؤستردی. مثلاً، رومان‌لاریمدا. منیم رومان‌لاریمداکی بوتون صورت‌لر آذربایجانلیدیر، یاخود تهراندا یاشایان آذربایجانلی‌لاردیر”.
چوخ سونرالار، آرتیق فارس دیلینین بؤیوک یازاری کیمی تانیندیغی زامان (۱۳۵۱-جی ایلده) براهنی ائله همین فارس دیلینده “حاکیم مدنیت و محکوم مدنیت(فرهنگ حاکم و فرهنگ محکوم)” آدلی بیر مقاله یازدی، بونون اوستونده حبسه دوشدو و یازیدا ایشلتدیگی تورکجه بیر سؤزه گؤره ساواک-ین یوکسک روتبه‌لی مأمورو اونو پیشه‌وری اولماق ایسته‌یینده ایتهام ائتدی.
یئنه موصاحیبه‌لرینین بیرینده دئییر: “منیم “گوناه‌لاریمدان” بیری همیشه بو اولوب کی، سن نییه آذربایجان دیلینی مودافیعه ائله‌ییرسن. و بئله مؤوقع توتانلارا بعضا “عیرقچی” ده دئییرلر. حالبوکی بیز حاقّی مودافیعه ائدیریک. بو، بیر طبیعی حاقدیر و بوندان کئچمک اولماز. اگر من بو حاقدان کئچسیدیم، ایندی فارس‌لار منی باشلارینین اوستونده گزدیرردیلر”.
ریضا براهنی اثرلرینی فارسجا یازدی، حاکم مدنیتین دیلینده محکوم مدنیتین دردلرینی، آغری‌لارینی ایفاده ائتدی، عینی زاماندا همین مدنیتین، تورک تفکّورو و روحونون گوجونو گؤستردی. بو، اصلینده حاکم مدنیته میدان اوخوماقدیر. بؤیوک سلف‌لری خاقانی‌نین، نیظامی‌نین، صائبین و نهایت، شهریارین ائتدیگی کیمی!
***
براهنی‌نین ان گؤزل، عینی زاماندا ان کدرلی شعرلریندن بیری ۱۳۷۰-جی ایلده یازدیغی “گلمه‌دی” (نیامد) شعریدیر. مؤلفین حیات یولونو نظره آلدیقدا شعر داها دا کدرلی تأثیر باغیشلاییر. شعرین قهرمانی گونشین گلیشینی تئزلشدیرمک اوچون چالیشیر، الیندن گلن هر شئیی ائدیر، “قورد کیمی اولاییر”، “زمانه اونو ایت کیمی قاپیدان قووسا دا، باجادان ایچه‌ری گیریر”…، اما گونش گلمیر کی گلمیر. یوخودا هیچقیرسا دا، آغلایا بیلمیر، نه دوست یانیندا، نه یاد حضوروندا، نه ده اؤز خلوتینده آغلامیر. و گونشی گؤزله‌یه-گؤزله‌یه قالیر.
اما داها اول یازدیغی “اسماعیل” پوئماسیندا اثرین اتحاف اولوندوغو قلم دوستو اسماعیل شاهرودی-یه موراجیعتله، براهنی یازمیشدی:
آند اولسون قیزارمیش گؤزلرینه، عزیز ایسماعیل،
بیر گون گونش سنین اؤلدویون گونده‌کیندن
داها یاخشی پارلایاجاق.
آند اولسون واختیله قیرمیزی اولموش آغ ساچ‌لارینا،
بیر گون گونش، بیر گون گونش، بیر گون گونش
سنین اؤلدویون گونده‌کیندن
داها یاخشی پارلایاجاق!
ایندی بو سطیرلری بؤیوک اوستادین اؤز روحونا دا موراجیعتله سؤیله‌مک اولار. روحو شاد اولسون!
قایناق: ادبیات قزئتی
