بو گون بیز بو یازیدا سیزلرله بیرلیکده چتین بیر یولا باشلایاجاغیق. بو یول بیزی، سؤمورگهچیلیگین اساسلارینی باشا دوشمه‌یه آپاراجاق. سؤمورگهچیلیک، موستملکه‌چیلیک، و یا کولونیالیزم استثمارین اؤزل بیر فورماسیدیر. بو، وارلی و گوجلو بیر خالقین باشقا بیر اؤلکه و یا اراضییه حؤکمرانلیغی و نظارتیدیر. بیر میللتین دیگر خالقلار و یا اراضیلر اوزرینده اؤز گوجونو و حاکیميتینی گئنیشلندیردیگی بیر گوج دینامیکاسیدیر. مشهور سؤمورگه‌چی اؤلکه‌لردن بعضیلری بریتانیا ایمپئرییاسی، فرانسا و اسپانیادیر. بو یازی و اونون سؤمورگهچیلیک آنلاییشی فرانتز فانون، میشئل فوکو، آنجئلا داویس، آنیا لومبا و گلئن جوولت‌هارد کیمی اینتئلئکتواللارین فیکیرلرینه اساسلانیر.
سؤمورگهچیلیک اصلینده مودرن بیر فئنومئن دئییل. دونیا تاریخی، بیر جمعيیتین قونشو اراضیلری بیر‌لشدیره‌رک گئنیشلنمه‌سی و اهالیسینی یئنی فتح ائدیلمیش اراضیلرده یئرلشیب مسکونلاشدیرما نمونه‌لری ایله دولودور. لاکین ۱۶-جی عصردن اعتبارا، سؤمورگهچیلیک یئنی بیر فورما آلدی. تکنولوژینین و ناویقاسیانین گلیشمه‌سی سایه‌سینده حتی دونیانین اوجقار یئرلرینده بئله بیر اراضییه نظارت ائتمک و اورانی اله کئچیرمک مومکون اولدو. اروپالی کؤچکونلر آمریکا، استرالیا، آفریقا و آسیانین بعضی حیصه‌‌‌لری ده داخیل اولماقلا، دونیانین قالان حیصه‌‌‌سی اوزرینده زوراکیلیقلا صاحبلیک و سیاسی حؤکمرانلیق پروسئسینه باشلادیلار.
سؤمورگهچیلیک و ایمپئریالیزم اینسانلار طرفیندن بعضا سینونیم کیمی استفاده اولونور آما بونلار ایکی فرقلی فئنومئندیر. هم سؤمورگهچیلیک، هم ده ایمپئریالیزم فتح فورمالاریدیر و بو سؤموگه‌چیلره اقتصادی و سیاسی فایدالار گتیریر. منجه سؤمورگهچیلیگین نه اولدوغو و نئجه ایشله‌دیگینی یازماقدان اول، بو ایکیسینی آییرد ائتمه‌لی‌ییک. ایمپئریالیزم کومپلئکس و مورکب بیر مسئله‌‌دیر. اونون باشا دوشولمه‌سی اوچون آیریجا بؤیوک بیر یازییا احتیاج وار. آنجاق، ایمپئریالیزمله سؤمورگهچیلیک آراسینداکی اساس فرقلردن بیری آسمیلاسیوندور. ایمپئریالیزمین ان مشهور نمونه‌لریندن بیری اولان اورتادوغوداکی آمریکا ایمپئریالیزمینه مثال اولاراق باخا بیلریک.
اونلار سیاسی، اقتصادی، مدنی و مئدیا تأثیرلرینی بؤیوک سويیه‌‌ده گئنیشلندیره‌رک، آمریکا بیرلشمیش ایالتلرینین حدودلاریندان کنارا چیخیبلار. آمریکا اراضیسینی حرفی معنادا گئنیشلندیرمسه ده، ماراقلارینی قوروماق اوچون اورتادوغویا حربی قوه‌لر گؤندریب. گؤرولن بو ایشلری، آمریکا ایمپئریالیزمینه عراق و افغانستاندان میلیاردلارلا دلار قازاندیریب. لاکین بونون اوچون، آمریکا اورانین یئرلی اهالیسینی آسمیله ائتمه‌یه و اونلاری «آمریکالی» تطبیق ائتمه‌یه چالیشمادی، ساده‌جه اونلارا فایدا وئرن ژئوسیاسی دؤولتی ساخلادی. دوزدور بورادا آمریکا آرزوسو و یا آمریکالی‌لیق تبلیغ ائدیلمیردی. آما بو باش وئرنلر ده آمریکالی اولماغین غرورونو آرتیردی. لاکین بوتون دونیا مئدیا واسطه‌‌‌سیله بو یالانا اینانیر. اورتادوغودا، «آزادلیق» اوغروندا دؤیوشن آمریکا عسکرلری‌نین قهرمانلارینا حصر اولونموش ان آزی 20 فیلم و یا سریال سایا بیله‌رم. قیساجا دئسک آمریکا مدنيتی و دیلی‌نین، افغان و یا عراق خالقی اوزرینده مجبوری آسمیلاسیونو یوخ ایدی. آسمیلاسیون ایمپئریالیزمین بیر حیصه‌‌‌سی اولماسا دا، سؤمورگهچیلیگین مهم بیر آلتیدیر.
آسمیلاسیون سؤمورگهچیلیگین اساس عامللریندن بیریدیر چونکی سؤمورگهچیلیک و یا کولونیالیزم، جغرافی بیر بؤلگه‌نین نظارتی‌نین، بؤلگه‌نین یئرلی ساکینلریندن اوغورلانماسیدیر. بو، معین عیرقلرین و مدنيتلرین، دیگرلریندن آشاغی اولدوغونو دوشونن «ائتنوسئنتریزم» ( قوم‌مداری یا قوم‌محوری) پرنسیپی اوزرینده قورولوب. بونا گؤره ده اوستون اولدوقلارینی دوشونن عیرقلر، سؤمورگه‌چیلیگه حاق صاحبی اولدوقلارینی ادعا ائدیرلر. سؤمورگهچیلیگین مختلف فورمالاری وار، لاکین ان چوخ تانینانی کؤچکون سؤمورگه‌چیلیگی‌دیر. مثلا، انگلیس‌لر و فرانسیزلار قوزئی آمریکانی سؤمورمه‌سی، مسکونلاشان سؤمورگهچیلیک ایدی.
بوتون دونیادا سؤمورگهچیلیک اروپا طرفیندن گئنیشلندیکجه، زوراکیلیغا حاق قازاندیرماق ضرورتی یاراندی. ساده‌جه بیر چوخ یئرلی، قارا و آغ اولمایان جمعيتلرین رئسورسلاری اوغورلانمیردی، اونلار، هم ده بؤیوک بیر شدت ایله اوز-اوزه قالیردیلار. آغ اولمایان جمعيتلر تکجه فیزیکی و سیاسی زوراکیلیقلا دئییل، مدنی سوی‌قیریم و دیل سوی‌قیریم ایله ده اوزله‌شیبلر. بو اوغورلوق و زوراکیلیغا حاق قازاندیرماق اوچون اروپا آوروسئنتریزمینی (اروپا محوری) بهانه کیمی ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادی. باتی سیویلیزاسییاسینا (تمدن) اساسلانان دونیاگؤروشو و یا اونو باتیلی اولمایان جمعيتلره اوستون توتان غرضلی باخیشا «آوروسئنتریزیم» دئییلیر. اؤزونو آیدین و گلیشمیش قبول ائدن باتیلی‌لار، بو قدر ائله‌دیگی غیر انسانی ایشلره بهانه آختاریردی. اونلار ایستیثمار ائتدیکلری یئرلی اینسانلاری گئریده قالمیش، گلیشمه‌میش و اهلی‌لشدیریلمه‌یه احتیاجی اولان بیر توپلوم کیمی گؤسترمه‌یه باشلادیلار. بونو قوزئی آمریکاداکی سؤمورگهچیلیک و یئرلی اهالی‌نین اسمیلاسیونو نمونه‌سی ایله داها یاخشی باشا دوشه بیلریک.
اروپا سؤمورگه‌چیلیگی، کیمین اینسان کیمی قبول اولونا بیله‌جه‌یینی و بشریتین نه اولدوغونا قرار وئریردی. ۱۷-جی عصرده فرانسیز و انگلیس ایشغالچیلاری کانادایا گلدیلر، بورادا بو تورپاغین بعضی یئرلی ساکینلری حتی اونلارا ائولرینی بئله آچدیلار. اونلار تورپاغی بؤلوشمک و دینج یاشاماق اوچون، بعضا قادین اولان قبیله باشچیلاری ایله بعضی موقاویله‌لر ایمضالاییردیلار. دیگر یئرلرده، یئرلی‌لرین حیاتلاری داها آز ده‌يرلی گؤروندویو اوچون تامامیله قیرغین سالیندی. ائولر اودا وئریلدی و قادینلارا تجاووز ائدیلدی. یئرلی ساکینلر، باتیلی‌لارین الی ایله هئچ واخت بیلمه‌دیکلری ماده‌‌لرله تانیش اولدولار و حتی بعضی قبیله‌لره مجبوری نارکوتیک وئریلدی.
اوشاقلارا نه اولدو سوروشسانیز، مسیحی‌لرین کؤمه‌گی ایله اوشاقلاری شکنجه مکتبلرینه گؤندرمه‌یه باشالدیلار. بو یاشاییش مکتبلری، « Residential Schools »، کانادا حؤکومتی طرفیندن قورولان و کلیسالار طرفیندن ایداره اولونان گئنیش مکتب سیستمینه دئییلیر. اونلار یئرلی اوشاقلاری آورو-کانادا و مسیحی یاشاییش طرزینی اؤیرتمک و اونلاری آغ کانادا جمعيتینه آسمیله ائتمک مقصدی داشیییردیلار. بو میسییا زوراکیلیقلا یئرینه یئتیریلدی. بو سیستم، اوشاقلاری اوزون مدت عایله‌‌‌لریندن زورلا آییردی و اونلارا اؤز ایرثینی و مدنيتینی تانیماغی و یا اؤز دیللرینده دانیشماغی قاداغان ائتدی. بو سرت قایدالار پوزولسا، اوشاقلار جدی شکیلده جزالاندیریلیردی. یاشاییش مکتبلری‌نین کئچمیش طلبه‌‌‌لری، « Residential Schools » ایشچیلری‌نین الی ایله دهشتلی سو استیفاده‌لردن دانیشیرلار: فیزیکی، جینسی، اعاطفی و پسیخولوژی. بو مکتبلرده آکادئمیک درسلر یوخ ایدی. حؤکومتین و کلیسانین یئرلی مدنیتلری و اونلارین یاشاییش طرزلرینی کؤکدن سیلمک جهدی بو مکتبلرین سیستمیک بیر سوی‌قیریما چئویریردی. اروپالی‌لار بونو یئرلی خالقلاری «سیویل‌لشدیرمک» کیمی اساسلاندیریردیلار.
سؤمورگهچیلیگین گتیردیگی آسمیلاسیونو، تاریخین سیلینمه‌سی ایله ده گؤرمک اولار. کانادانین سؤمورگه‌لشمه‌سیندن سونرا یئرلی خالقلارین تاریخی سیلیندی. یوللار، شهرلر و حتی اجماعلار کیمی یئرلرین آدلاری ديیشدیریلدی. فرقلی مدنيتلره و دیللره منصوب اولان یئرلی اجماعلار آراسینداکی فرقلر یوخ ائدیلدی و بیر کیمی گؤستریلمه‌یه باشلاندی. مختلف قروپلاری هوموگئن (یکدست/همگون) حساب ائده‌رک، بو اجماعلارین درینلیگینی و مورکب‌لیگینی یوخ حسابلادیلار. مدنی تدبیرلری قاداغان ائدن قانونلار قبول ائتدیلر. بو اینسانلاری نسیل آیریلیغینا مجبور ائتدیلر. ۲۰۲۱-جی ایلین مای آییندا، کانادانین بریتانیا کلمبیا ایالتده‌کی باغلانمیش یاشاییش مکتبینده، هئچ بیر یئرده قئید ائدیلمه‌میش ۲۰۱۵ شاگیرد قبری تاپیلدی. ۲۰۱۵ اؤلدورولن اوشاق. بو، ان سون تاپیلان مزارلیقلاردان بیریدیر، آما کانادادا اوشاق مزارلاری اولان بیر چوخ مکتب تاپیلیب. بوندان علاوه، مدنيتین، تاریخین و دیلین سؤمورگه‌چی طرفیندن سیلینمه‌سی تکجه قوزئی آمریکادا حیاتا کئچیریلمه‌ییب. عینی اصوللاری بیز هندوستانین سؤمورگه‌لشمه‌سینده ده گؤره بیلریک. هئچ بیر زامان بوتون بیر اؤلکه اولمایان و چوخ فرقلی دیللر و مدنییتلره صاحب اولان بو جغرافیا، بریتانیا ایستیثماری آلتیندا بیر یئره ییغیشماغا مجبور اولوب.
فیکریمجه، ایرانداکی عصیانلارلا سسلرین موختلیفلیگینی ائشیتدیکجه، سؤمورگهچیلیگین نه اولدوغونو و ایران خالقی اوچون نه دئمک اولدوغونو اؤیرنمک تامامیله ضروری اولاراق قالیر. گلین، گونئی آذربایجان چارچوبوندا سؤمورگه‌چیلیگی موذاکیره ائدک. مرکزی حؤکومتین تاریخینه نظر سالدیقدا، آچیق-آشکار سؤمورگهچیلیک سیاستینی گؤرمک اولار. موناقیشه ائدیلدیگی کیمی، سؤمورگهچیلیگین فتح ائدیلمیش اراضی اوزرینده نظارتینی ساخلاماق اوچون مختلف یؤنلری وار. بو یازیدا من آنجاق مرکزی حؤکومتین گونئی آذربایجاندا گؤردویوموز سو استفاده‌نین آسمیلاسیون یؤنونه دقت یئتیره‌جه‌یم.
کانادا و ایرانداکی مجبوری آسمیلاسیون پروسئسی آراسیندا چوخلو پارالئللر گؤرورم. ۱۳۲۴-جو ایلده قورولموش تبریز مرکزلی آذربایجان میللی حؤکومتی ایشغالچی فارس عسکرلری طرفیندن دئوریلدیکدن سونرا، آذربایجان سرحدلری اوستونده جدی ایستیثمار باشلادی. تاریخچی طوغرول آتابای‌ین قئید ائتدیگی کیمی، پهلوی‌لر «تک دیل، تک میللت» شوعاری ایله هوموگئن (همگون) بیر میللت یاراتماغا چالیشدیلار. بو، اروپالی‌لارین کانادا و هندوستاندا ایستیفاده ائتدیکلری عینی مقصد و تاکتیک‌دیر. آما منجه، پهلوی حؤکومتلری‌نین انگلیس و فرانسا ایله سیخ موناسیبتلرینی نظره آلساق، بو، تعجب‌لو اولمامالیدیر. مختلف ائتنیک و دیللردن عبارت اولان ایران‌دا، فارسلاشما پروسئسی باشلادی. کاناداداکی یئرلی اهالی‌نین تجروبه‌لرینه بنزر شکیلده، اوشاقلارا آنا دیللرینده دانیشماق و اؤز مدنيتلرینی یاشاتماق قاداغان ائدیلدی. بو، بیر چوخ نسیللری سارسیدان مجبوری بیر تجروبه ایدی. بونو براهنی‌نین تصویر ائتدیگی تراومادان دا گؤرمک اولار. بیزیم ده تاریخیمیزی سیلیب‌لر. بیزیم ده یوللاریمیزین، کوچه‌لریمیزین و شهرلریمیزین آدلارین ديیشدیریبلر. بیزیم ده دیلیمیزه و کولتوروموزه آشاغی گؤزله باخیلیب، اونا «محلی دیل» دامغاسی وورولوب. هندوستانلی‌لارا غیر اینسانی باخدیقلاری کیمی، بیزه ده ائششکدن پیسپیسایا قدر آدلار قویولوب. هندوستاندا یارادیلان داخیلی موحاریبه‌‌‌لر کیمی، بیزیم ده اراضیلریمیزده سرحدلری یئنیدن چکیب، بیر بیرینه مهریبان اولمایان میللتلر آراسیندا اود یارادیبلار.
باتی‌دان آلینان و بیره بیر گؤردویوموز سؤمورگه یوللاریندان بیری ده، یئرلی‌لرین یاشادیقلاری چئوره‌نی بیله‌رکدن خاراب ائدیب، اونلاری کؤچه مجبور ائتمکدیر. کانادانین عمومی اراضیسی‌نین دئمک اولار کی، دوققوز فایزی شیرین سو ایله اؤرتولودور. ایچمه‌لی سو باخیمیندان، کانادا دونیانین ان زنگین اؤلکه‌سیدیر. اصلینده، اقلیم ديیشیکلیگی ایله باغلی آراشدیرمالار گؤستریر کی، بیر چوخ اؤلکه‌لر سو قیتلیغیندان اذيت چکسه ده، کانادا بو اؤلکه‌لردن بیری اولمایاجاق. لاکین یئرلی اهالی‌نین جمعلشدیگی اراضیلره نظر سالدیقدا، جدی سو پروبلئملری‌نین اولدوغونو گؤروروک. بو پروبلئملر تورنتو، مونترال و یا ونکوور کیمی بؤیوک شهرلرده یوخ، خصوصا یالنیز یئرلی اجماعلارین یاشادیغی اراضیلرده وار. کاناداداکی اصل کانادالی‌لارین سویا چیخیشی یوخدور و اونلار پالچیقلی، ایچیلمز سو ایله یاشاماغا مجبوردورلار. کانادا حؤکومتی دونیانین ان زنگین و تکنولوژی جهتدن گلیشمیش اؤلکه‌لریندن بیریدیر. دئمه‌لی، بو، گلیشمه مسئله‌‌سی دئییل، سهله‌کارلیقدیر و ائهمالدیر.
بو سؤمورگهچیلیک تاکتیکی‌نین گونئی آذربایجاندا تطبیق اولوندوغونو دوشونه بیلرسینیزمی؟ منجه، بونونلا اورمو گؤلو آراسیندا پارالئللری گؤرمه‌مک اوچون قصدا کور اولماق لازیمدیر. اونلارلا سدلر گؤله سو آخینی‌نین قارشیسینی آلیر. ۲۰ ایلدن آرتیقدیر کی، آذربایجانلی‌لار گؤلون بو یانلیش ایداره اولونماسی ایله باغلی اعتراض ائدیرلر. اونلار اوغور قازانا بیلمه‌دیلر، چونکی بو گون گؤلون یوخ اولدوغونو گؤروروک. اورمو گؤلونون یوخ اولماسی ایله بیز اکینچیلیک ائده بیلمه‌یه‌جه‌ییک، سوسوز قالاجاغیق، جانلی‌لارین نسلی‌نین کسیله‌جه‌یی و آذربایجاندان بؤیوک بیر کؤچون اولاجاغینی گؤره‌جه‌ییک. بوندان باشقا، تورپاغین وئریملی اولماماسی و دوز کولکلری‌نین گتیردیگی خسته‌لیکلر سببیندن بو بؤلگه‌ده یاشاماق مومکون اولمایاجاق. نفس آلماق چتین اولاجاق. نفسسیز حیات ایسه یوخدور.
سؤمورگهچیلیک (استعمار) درین بیر قویودور و آسمیلاسیون سؤمورگهچیلیگین (استعمارین) زهرلی قوللاریندان یالنیز بیریدیر. سؤمورگهچیلیک عینی زاماندا بوتون بیر خالقی قصدا ظلم آلتیندا ساخلاماق اوچون اجرا اورقانلاریندان، مئدیادان، اینستیتوسیونال عیرقچیلیکدن (قورامسال عیرقچیلیک) و دیگر اصوللاردان ایستیفاده ائدیر. نؤوبتی یازیلاریمدا سؤمورگهچیلیگین باشقا بیر قولونو و اونون ایران و گونئی آذربایجانین زهرلی علاقه‌‌‌لری چارچوبوندا نئجه ایشله‌دیگینی موذاکیره ائده‌جه‌ییک. بو یازیدان اؤیرنمک لازیم اولان بیر شئی وارسا، بو ایکی طرف آراسیندا بو علاقه‌‌‌نین قصدا قورولماسیدیر. بعضی اینسانلارین داها یاخشی شرایطده یاشاماسی تصادفی دئییل. بیر مدنيتین اوستون ساییلماسی تصادفی دئییل. و بونا اویغون اولاراق بو سیستمده هئچ بیر دوزه‌لیش یوخدور. یگانه سئچیم اونو سؤکمک و یئنیدن قورماقدیر.
