میللی اؤزونودانلاغین تاریخچه‌سینه گیریش
کؤچورن: دانسو جبارلی
میرزه فتحعلی‌دن باشلایاراق میرزه جلیل و میرزه علی اکبر صابیرده گوجلنن میللی اؤزونوقیناییش، اؤزونو دانلاق، اؤزونه غضب مدنیتیمیزین عئییبی، اسکیکلیگی ساییلا بیلرمی؟ بو سورو ۱۰-۱۵ ایل اؤنجه منیمله رحمان بدلاوو آراسیندا باش وئرمیش بیر دارتیشمانی یادیما سالدی. پولئمیکا منیم بیر سؤیله‌دیگیمدن باشلادی کی، بیزیم معاریفچی، مودئرنیست-موعاصیرچی یازارلاریمیزین اثرلریندن گؤرونن آذربایجان گئرچک آذربایجان دئییل. رحمان بو دوشونجه ایله راضیلاشماییب اونا قارشی مقاله ده یازدی. ایندی دئیه‌سن، یئنه همین قونویا قاییتماغین واختی چاتیب. آنجاق مسئلهنین موذاکیره‌سینی دولغونلاشدیرماق اوچون اونو بیر آز گئنیش گؤتوروم و دونیادا اونلو مدنیت داشیییجیلارینین اؤز کولتورلرینی رئفلئکسییا ائدنده هانسی تنقیدلره ال آتدیقلارینی بعضی اؤرنکلرده گؤستریم. آنجاق اؤنجه بونو دئییم کی، نیچهنین آلمانلار، بودلئرین فرانسیزلار حاقیندا غضبلی سؤزلرینین یانیندا میرزهعلیصابیرین ساتیراسی تویا گئتمه‌لیدیر.
دونیا مدنیتینده اؤزونو قینامایا اوزاقدان باشلاساق
ادبیاتدا نئقاتیولره شاکری، بایغینلیغی قایناقلاندیران بعضی آرخئ‌تیپیک باشلانغیجلارا باخاق. بئله بیر گوجلو و تاثیرلی دئییم، دیسکورس وار: بوتون آوروپا ادبیاتینین اساسیندا ایودا(İuda) موتیوی دورور. صؤحبت اییسوس خریستوسون آپوستوللاریندان اولوبان اونو ۳۰ سیککه‌یه پونتی پیلاتین عسگرلرینه ساتان ایودادان گئدیر. خریستیان گله‌نه‌یینده او، خاینلیگین و خیانتیندن پئشیمانچیلیغین رمزیدیر. اونا گؤره ده آوروپا ادبیاتینین بوتون تاریخ بویو اساسیندان کئچن لئیتیموتیو کیمی ایودانی گؤستریرلر، چونکی بو ادبیاتین بوتون پارلاق اثرلرینین کؤکونده سوچ و پئشیمانچیلیق دورور. بو موتیوی باشقا تئرمینلرله زیگموند فروید دوستویوسکی ایله باغلی قابارتمیشدی. پسیخوانالیزین بانیسی «دوستویوسکی آتا قاتیلی» آدلانان کیچیک مقاله‌سینده یازارین رومانلارینداکی گوناه و پئشیمانچیلیغین پراووسلاو اساسینی آچماغا چالیشاندا سؤیله‌میشدی کی، روس دیندارلیغیندا بئله ساییلیر کی، اینسان تانری قارشیسیندا گوناه ایشله‌دیب درین پئشیمانچیلیق کئچیرنده، تؤوبه ائدنده اونون روحو تانری ایشیغینا آچیلیر. بو سببدن ده، – فروید یازیردی، – روسلار حساب ائدیرلر کی، تانرینی دریندن بیلیب دویماق خاطیرینه گوناها باتماق لازیمدیر کی، پئشیمان اولاسان (آنجاق من بیلمیرم ندن فروید بونو یالنیز پروواسلاوییا اوچون خاراکتئریک ساییردی؟ کاتولیسیزمده ده تخمینن عئینی ایدیعا وار).
آوروپا ادبیاتیندا ایودا موتیوینی خریستیانلیغین بو گؤستردیگی ایدیعاسی ایله ایچ-ایچه ائدنده منیم گیریش صؤحبتیم مضمونلاشماغا باشلاییر. بو کونتئکستده باشا دوشورم ندن باتی مدنیتینی خاراکتئریزه ائتمک اوچون «سوچ کولتورو» دئییمیندن ایستیفاده اولونور. مسئله‌نی بیر آز دا آچیم. روت بئنئدیکت آدیندا آراشدیریجینین سایه‌سینده کولتورولوگییا «اوتانیش کولتورو» ،«سوچ کولتورو» آنلاییشلاری اساسیندا باتی مدنیتی ایله یاپون مدنیتینین تیپولوژی آیریلیغینی دوشونمه‌یه باشلامیشدی. آراشدیریجی «خریزانتئما و قیلینج» کیتابیندا ایره‌لی سورموشدو کی، یاپونلارین داورانیشینین اؤزولونده بیعابیر اولوب اوتانماقدان قورخو دورور: سوسیال رولونو، سوسیال بویوروقلاری و بورجو (یاپونجا «اون» و یا «قیری») یئرینه یئتیرمه‌مک یاپونو بیآبیر ائدیر، «باشینی یئره سوخوب» اوتاندیریر. باخ، بو حالا دوشمکدن قورخو یاپونو اؤز بورجونو یئرینه یئتیرمه‌یه زورونلاییر (آیدیندیر کی، بیعابیر اولماقدان قورخان آداملاری «اوتانجاق» آدلاندیرماق اولار). بئنئدیکت بو کیمی تیپیک فاکتلارا و دوروملارا گؤره یاپون کولتورونو «اوتانیش کولتورو» آدلاندیریر.
آراشدیریجینین دوشونجه‌سینه گؤره، اخلاقا عمل ائتمه‌یه آمئریکالینی اوتانجاقلیق یوخ، سوچ، گوناه دویغولاری وادار ائدیر. باتیلی گوناها باتماغین عذابیندان چکیندیگی قدر اخلاقی دیرلره عمل ائدیر، اونا گؤرهده «سوچ مدنیتینین» داشیییجیسی اولور.
روت بئنئدیکتین تیپولوژی آچار-آنلاییشلاری سونرالار یاپون مدنیتیندن دیشاریدا دوران بیر چوخ ماتئریاللارا آچار وئردی. اؤرنهیین، اوپپسالا اونیوئرسیتئتینده چالیشان بولقار سوسیولوقو وئسسئلا میشئوا اؤز کیتابیندا یئنی چاغاجان اولان آوروپا کولتورونون تیپولوژیسینی «اوتانیش کولتورو» ایدیعاسیندا آچدی و قیراقدان باخانلارین گؤزو آلتیندا قیزارماق دورومونو اوتانما اوچون اؤنملی سایدی. اونون فیکرینجه، بئله‌جه، ازلدن آوروپالی اؤزونو تانرینین گؤزو قارشیسیندا بیلدیگی اوچون اوتانجاقلیق پسیخولوژیسینی قازانمیشدی (آراشدیریجی یادا سالیر کی، آوروپا کولتورونون تمه‌لینده دوران کیتابلاردان توراتدا دا آدم و حوا آللاهین بویوروقلارینی پوزاندا ایلک اؤنجه اوتانیرلار، یئنی بیلیک آغاجینین مئیوه‌سینی یئینده اونلارین گؤزلری عاییبلارینا آچیلیر و اوتاندیقلاریندان آییبلارینی یارپاقلا اؤرتمه‌یه مجبور اولورلار). میشئوانین یوزومو آوروپا اوتانجاقلیغی ایدیعاسی ایله روت بئنئدیکتین نظریه‌سینه اویغون اولماسا دا هر حالدا گؤستردی کی، ڑسوچ و اوتانیش» اؤنملی کولتورولوژی کونسئپتلر اولا بیلر.
بندهنیزده بیر واختلار «اوتانیش کولتورو» و «سوچ کولتورونون» گؤستریجیلریندن آلینان بؤلگو اساسیندا آذربایجان مدنیتینی دوشونمه‌یه چالیشمیشدی. بو زامان آذربایجان تورکونون بعضی جومله‌لرینه سیاحت ائتمکله اوتانیشین اولوسون پسیخولوگییاسیندا نه قدر درین کؤک سالدیغینی آچمیشدی.
ایفشاچی تنقید معاریفچیلیک پارادیقماسی کیمی
بو سؤیله‌دیکلریمدن سونرا چتین دئییل گؤرمک کی، میرزه فتحعلی‌دن باشلایاراق صابیرهجن داوام ائدن معاریفچی ادبیاتین کؤکونده سوچلاندیریب اوتاندیرما پارادیقماسی دورور. ادبیاتدا «کیم، نه‌لره قارشی» پرینسیپی چوخ اؤنملی متن دوزلدیجی عامیلدیر. یالنیز مدداحچی، آپولوقئتیک تئکستلر اونسوز کئچینه بیلیرلر. بو نییسه قارشی چیخماق تپگیسی تنقیدین ده کؤکونده دورور. فیلوسوفلار دئیردی کی، طبیعت بوشلوغو سئومیر، اونا گؤره ده هارا بوشالیرسا، اورانی نیلهسه توتور. ایندیکی کوانت فیزیکاسی باخیمیندان بو دئییم کؤهنلسه ده اینجه‌صنعت اوچون دییرینی ساخلاییر: صنعت توپلومدا هارا بوشالیرسا، اورانی توتور. اخلاق فایداسینی ایتیریب زییانا چئوریلنده اونون یئرینه باشقا اخلاقی تکلیف ائدیر، عنعنه وی صنعت بایاغیلاشیرسا، یئرینه باشقا ائستئتیکانی سونور، دین جانسیزلاشیرسا، یئرینه ایصلاحاتچی دینی «نامیزد» گؤستریر. نه‌یینسه یئرینی بوشالدیب اورانی توتماغا یؤنلدن تنقید پافوسو ۱۹-جو یوزیلده آوروپادا او قدر گوجلو اولموشدو کی، حتّی آدیندا بو سؤز اولان «تنقیدی رئالیزم» جریانی یارانمیشدی. هوگونو، بالزاکی، دیککئنسی، زولیانی اوخویاندا آوروپانین اونلو شهرلری چیرکاب دالانلاریندا، یوخسوللوغون دهشتینده آچیلیر. اونلار ایودا خیانتلرینین و پئشیمانچیلیقلارینین صحنهلری کیمی وئریلیر. بئله‌جه، آوروپا، تخمینن، میرزه جلیلین، میرزه علی اکبر صابیرین گؤروکدوردویو آذربایجانا تای گؤرونور. آنجاق منی بو قاوراییشدان سئومه‌دیگیم لئنین آییلتدی. بیردن گؤردوم کی، اونون روس اینسانینا آوروپانی اؤرنک گؤسترن یازیلاریندا بو آوروپا دیککئنسین آوروپاسی دئییل، چوخ سلیقه‌لی، اویقار (سیویلیزاسییون) دونیادیر. بو اویغونسوزلوقدان نتیجه چیخارماق اولاردی کی، بالزاک، دیککئنس و باشقالاری بیزی آلدادیرلار، یئنی رئالیزم، گئرچکلیگی دوغرو گؤسترمه‌یه خیانت ائدیرلر. من ایسه باشقا عقلی نتیجه‌یه اوستونلوک وئردیم: اونلار سئچدیکلری تنقیدی ژانرین دیلینده دونیانی گؤستردیکلری اوچون آوروپا بئله آلینیردی. آنجاق اونلارین گؤستردیگی آوروپا ایله یاناشی باشقا آوروپا دا واردی، بونو ایقتیصادی آراشدیرمالار، هگل و غربین سوسیال-سیاسی اوغورلاری گؤستریردی. دئمه‌لی، مدنیتده پلورالیزم توپلومون گئرچک اوزونو ایستئرئوسکاپیک اولاراق گؤرمه‌یه ایمکان وئریردی.
ایکی آذربایجان
آذربایجان معاریفچیلرینین، مودئرنلشمه ایدئولوقلارینین سئچدیگی «ایچ اوزونو آچما»، ایفشا ائتمه، تنقید پارادیقماسی یازارلاری قوربانعلی بیلری، شرفسیز موللالاری گؤسترمه‌یه سوروکله‌ییردی. ژانر بئله ایدی. اونون «اویون قایداسی» هانسی تئکستلر و هانسی نارراتیولر (سؤیلملر) مسئلهسینه اؤز دیکته‌سینی ائدیردی.
بیزیم معاریفچیلر، دئموکراتلار اؤز وظیفه‌لرینی ویجدانلا یئرینه یئتیریردیلر و اونا گؤره ده اونلاری بؤهتانچی، میلتی آشاغیلایان سایماق دوز اولماز. سادهجه، بیزده او بیری آذربایجانی گؤسترن تئکستلر آز اولدوغوندان بیرینجی قوروپ متنلر گؤزوموزون قاباغینی پرده کیمی توتموشدور.
ایندینین اؤزونده ده من سووئتلردن اؤنجه‌کی آذربایجانی «موللا نصرالدین» درگیسینده‌کی کاریکاتورالار کوللاژیندا گتیریرم. آنجاق قونویا دولایی یاناشاندا، بعضی سورولارا جاواب آختاراندا او بیری آذربایجانی دویماغا باشلاییرام. سؤیله‌دیگیمی اؤرنکلرده آچیم. احمد بی آغااوغلو پاریسده اوخویاندان سونرا رئنان اونو سوربوندا ساخلاماق ایسته‌میشدی. او ایسه هئچ باکییا دا یوخ، شوشایا قاییتمیشدی. او واختلار ایندیکی ویزا مسئلهسی یوخ ایدی کی، قاییتماغا مجبور اولسون. اگر شوشا، باکی «موللا نصرالدین» درگیسینده‌کی آذربایجان اولسایدی، آغااوغلو اورا قاییداردیمی؟!
باکیدا ائرمنی و باشقا گلمه کاپیتالیستلرین گئرچک رقیبی زین‌العابدین تاغییئو کیمی میلیونچولاریمیز ایدی. روس ایمپئرییاسیندا قانونچوللوق هر حالدا ایندیکی آوروپاداکی قدر دئییلدی کی، بیزیم نئفت میلیونچولاریمیزین آرخاسیندا آزمان داغ کیمی دورسون. سؤزسوز، یابانچی کاپیتالیستلر اونلاری نئفت سئکتوروندان سیخیشدیرماغا چالیشیردیلار. اونلارین آرخاسیندا «موللا نصرالدین»ده‌کی آذربایجان اولسایدی، بیزیم میلیونچولارین موقاویمت گوجومو قالاردی؟!
او دؤنملرده باشقا آذربایجانین اولماسینی بیز «علی و نینو» رومانیندان گؤروروک. ۱۹۰۵-جی ایلده ائرمنی-موسلمان داواسیندا آذریلرین جاوابیندان گؤروروک. ائرمنی-تورک قیرغینی دوشنده ایگیدلیگی ایله مشهور اولان تاتاوغلو قارا اؤز آداملاری ایله ائرمنیلره قان اوددوروردو. ائرمنیلر اونو اؤلدورمه‌یه اورک ائتمه‌دیکلریندن روس عسگرلرینی اله آلیب اونلارین واسیطه‌سی ایله اؤلدورموشدولر.
مشهور قاچاق دلی علی ائرمنی-موسلمان داواسیندا کندلردن توپلادیغی ۲۰۰۰ سیلاحلی گنجله گنجه‌یه گیریب دوشمنله ووروشموشدو.
باشقا بیر ایلگینج اولای. «دیفاعی» قورومو بیلال آدیندا بیر قاراباغلینی گئنئرال کالاسچاپواوو اؤلدورمک اوچون تیفلیسه گؤندرمیشدی. کالاسچاپواوو قاراباغدا دیویزییا کوماندیری اولموشدو و دیویزییادا قوللوق ائدن ائرمنیلره مولکی پالتار گئیدیریب تورکلری قیرماغا گؤندرمیشدی.
دیفاعی قورومونا منسوب اولدوغونا گؤره میرزه محمد آدیندا گنج توتولور، آنجاق ثوبوت اولمادیغی اوچون ایران سینیرلارینا سورگون ائدیلیر. گنجه دوستلاری قویمورلار کی، گؤز ببگی کیمی سئودیکلری میرزه محمدین عاییلهسی کورلوق چکسین. اونون سورگونده اولدوغو ۵ ایل عرضینده هامیسی عاییلهیه کؤمک ائدیر.
سووئتلردن قاباق باشقا آذربایجانین اولماسینی مملکتیمیزده‌کی قاچاقچیلیق حرکاتی دا گؤستریر. چار رئژیمینه قارشی بو قدر قاچاق نه گورجوستاندا، نه ائرمنیلرده اولموشدو. باشقا آذربایجانا جومهوریت حؤکومتینین قرارلاری، پروقراملاری و آتدیغی آددیملار دا تانیق وئریر. بیز اگر ائرمنیستانداکی، گورجوستانداکی میللی دئموکراتیک حؤکومتلرله آذربایجان جومهوریتینین آتدیغی آددیملاری، قانون‌وئریجیلیک آکتلارینی توتوشدورساق، آذربایجانی گئریده یوخ، بلکه ده ایره‌لیده گؤرهریک (بو قونو یاخشی دیسسئرتاسییا مؤوضوعسودور). فارسلار بیز تورکلره نه قدر تحقیرآمیز لقبلر وئرسه ده بیر فاکت گؤز قاباغیندادیر. بیزده‌کی علی بی حسین‌زاده‌لر، اوزئییر بیلر، رسولزاده‌لر، میرزه جلیللر سویه‌سینده و ساییندا اونلاردا دوشونر اولمامیشدی.
و.وئلیچکو گؤرون «قافقاز» کیتابیندا آذریلر حاقیندا نه یازیر:
اونلار جانلارینا-قانلارینا گؤره مغرور، اردملی اینسانلاردیرلار. ایگیدلیکلری، عالیجنابلیقلاری ایله سئچیلیرلر. معنویاتجا، ذکاجا یوکسلمه‌یه هوسلیدیرلر. دؤولتچیلیک ایدیعاسینا، حاکیمیته سایغی گؤستریرلر. اونلاردا یاخشی تاریخی یادداش وار و ایگیدلییه سایغیلاری بؤیوکدور. اونلار دیندار و دوز آداملاردیر. دوستلوغا صادیقدیرلر، سؤزلری اوستونده دورور، آدلاری اوستونده اسیرلر.
بو خاراکتئریستیکا ایله «موللا نصرالدین» درگیسینده‌کی آذریلر آراسینداکی فرق شاشیردیجیدیر، سانکی باشقا-باشقا میلتلردن دانیشیلیر.
تاریخی قایناقلار بیلدیریر کی، ۱۸۴۲-جی ایلده تکجه خزر ویلایتینده ۶۰۵ مکتب واردی و اونلاردا ۵۷۴۲ اوشاق اوخویوردو. آذربایجاندا تکجه صابیرین ایفشا ائتدیگی موللالار ایش باشیندا دئییلدی. علی بی حسین‌زاده‌نین باباسی قافقاز شیخ الایسلامی شیخ احمد سلیانی علمه، معاریفه بؤیوک رغبت گؤستریر، ائوینده ضیالیلارین توپلانتیسینی کئچیریردی. آذربایجاندا بئله موللالار، آخوندلار دا آز دئییلدی. علی بی یازیر کی، باباسی ۳۰ ایل اؤنجه اؤزوموزده موللا و آخوندلاری یئتیشدیره‌جک مکتبین پرویئکتینی حاضیرلامیشدی. آنجاق چار حاکیمیتی اونو قبول ائتمه‌میشدی.
بس بیزده نه چاتیشمیر؟
دئدیم کی، آذربایجان معاریفچیلری، ایصلاحاتچیلاری یازدیقلاری اثرلرینین ژانرینین دیکته‌سی ایله میللی یارامازلاری، آلچاقلاری و میللی خاصیتده‌کی بیآبیرچیلیقلاری گؤسترمه‌لییدیلر. بونا گؤره اونلاری قیناماق دوز دئییل. دوز اولسا، اوندا گرک آلمانلار نیچهنی، فرانسیزلار بالزاکی، بودلئری، اینگیلیسلر دیککئنسی قیناسینلار. بیر ده ادبیات اؤزونو یاخشیلاری اؤیمه‌یه حصر ائتمگی سئومیر. بللی فاکتدیر کی، یازارلار یارامازلیق، آلچاقلیق ضیدیتینه توتولموش پئرسوناژلاری داها گوجلو و بدیعی بیچیمده گؤستریرلر. ادبیاتین ایودا موتیوینی سئومه‌سی ده بوندادیر.
مدنیتده ژانرین ائتگیسی آلتیندا دونیانین تحریف اولونماسینی مئدیا، پوبلیسیستیک یازیلار، سوسیولوژی و باشقا آراشدیرمالار کومپئنساسییا ائدیر. ۱۹-جو یوزایلده و ۲۰-جی یوزایلین سووئت اؤنجه‌سی دؤنمینده بو یؤنده ایشلر آز گؤرولموشدو و بونا گؤره نه میرزه جلیلین، نه صابیرین سوچو وار.
سؤزسوز، اونلارین اثرلرینده‌کی آذربایجان بیزیم گؤزوموزو حتّی ایندی ده ائله توتوب کی، او دؤنمده‌کی او بیری آذربایجانی گؤره بیلمیریک و، بیر ده دئییم، بونا گؤره میرزه جلیلی، صابیری سوچلاماق اینصافسیزلیق اولار. سووئت ایدئولوگییاسی اونلاردان ایستیفاده ائده‌رک یئنی نسلی ایناندیریردی کی، باخین، آذربایجان نه گونده ایدی و بیز اونو دوزلتدیک. سووئتلرین میرزه جلیل و صابیردن بئله ایستیفاده ائتمه‌سینه گؤره ده اونلارین سوچو یوخدور.
بو یئرده بیر فورمولامی وئریم: ائله آداملار وار کی، اونلارا باخاندا آذربایجانا نیفرت ائدیرسن، ائله‌لری ده وار کی، اونلارا باخاندا آذربایجانی سئویرسن. گلین، آذربایجانی سئودیرن آداملاردان اولاق! «موللا نصرالدین» درگیسی‌نین کاریکاتور آداملاری آذربایجانا نیفرت یارادان کسلر ایدی. آنجاق، آخی، میرزه فتحعلی‌یه، میرزه جلیله، صابیره، «موللا نصرالدین» درگیسینه باخاندا اونلارین تیمثالیندا آذربایجانی سئومه‌یه بیلمیرسن!
قایناق: بیلگه سایتی
