ایکی‌دیللی‌لیک: زنگینلیک یوخسا ایتکی؟
نظری جهت‌لر، اوستونلوک‌لر و پروبلم‌لر
تهراندا دوغولموش تورک منشأ‌لی آلپر ائوده عایله‌سی ایله تورک دیلینده دانیشیر، مکتبده ایسه فارس دیلینده تحصیل آلیر. او، تعطیل گون‌لری عایله‌سی ایله بیرلیکده عمیسی ائوینه گئتدیگینده و یا دوست‌لاری ایله فوتبال اوینادیغیندا ایکی دیلی بیر-بیرینه قاریشدیرمادان سربست شکیلده ایستیفاده ائدیر. بعضا جمله‌لرینده تورک و فارس سؤزلرینی قاریشدیریر، لاکین بو، اونون اوچون هئچ بیر پروبلم یاراتمیر.
اصلینده تام دا پروبلئمسیز اولدوغونو ادعا ائتمک دوزگون اولماز. آلپر درسه باشلایاندا فارسجا بیلمیردی و بو اونون فارس اوشاق‌لارلا رقابت ائتمه‌سینی چتینلشدیریردی. عینی زاماندا فارس دیللی اوشاق‌لار ایلک زامان‌لاردا اونون تورکجه لهجه‌سینه گؤره اونا گولوردولر. اما اگر ایلک زامان‌لارداکی چتینلیک‌لری نظره آلمازساق، ایندی اونون بئینی اوتوماتیک اولاراق هانسی دیلده دانیشمالی اولدوغونو معینلشدیریر. آلپرین حئکایه‌سی ایکیدیللیلیگین گونده‌لیک حیاتداکی رئال بیر نومونه‌سیدیر. بس، ایکی‌دیللی‌لیک ندیر و اونون فردلره و جمعیت‌لره تأثیری نئجه‌دیر؟
ایکیدیللیلیگین تعریفی و نوع‌لری
ایکی‌دیللی‌لیک (bilinguism) فردین ایکی دیلی آکتیو شکیلده بیلمه‌سی و ایستیفاده ائتمه‌سیدیر. بو فئنومئن هم فردی، هم ده ایجتیماعی سوییه‌ده فرقلی فورمالاردا موشاهیده ائدیلیر. سینکرون (عینی واختدا) ایکی‌دیللی‌لیکده اوشاق دوغولدوغو آندان اعتباراً ایکی دیلی پارالل شکیلده اؤیره‌نیر. مثلاً، آنا تورک، آتا ایسه فارس دیلینده دانیشیر و اوشاق هر ایکی دیلی عینی واختدا منیمسه‌ییر. آردیجیل ایکی‌دیللی‌لیکده ایسه اوشاق اوّلجه بیرینجی دیلی اؤیره‌نیر، داها سونرا ایسه ایکینجی دیلی منیمسه‌ییر. مثلاً آلپرین نومونه‌سینده بئله ایدی. او عایله‌سی ایله یالنیز تورکجه دانیشان بیر اوشاق ایکن مکتبه گئدنده فارس دیلینی اؤیر‌نمه‌یه باشلادی. اؤیرنیلمه متودونا گؤره ده ایکی‌دیللی‌لیک ایکی کاتگورییه آیریلیر. طبیعی ایکی‌دیللی‌لیکده فرد دیلی گونده‌لیک حیاتین ایچینده، خصوصی تحصیل آلمادان منیمسه‌ییر. صنعی ایکی‌دیللی‌لیکده ایسه دیل سیستئملی شکیلده مکتب و یا کورس‌لار واسیطه‌سیله اؤیره‌نیلیر.
ایکی‌دیللی‌لیک ساحه‌سینده بیر نئچه نظری یاناشما مؤوجوددور. دیل قارشیلیقلی آسیلیلیق هیپوتئزی(فرضیه وابستگی متقابل زبانی) (کامینز، ۱۹۷۹) کانادالی پداقوق و دیلچی جیم کامینزه عاییددیر. کامینزه گؤره، بیرینجی دیلده قازاندیغیمیز باجاریق‌لار ایکینجی دیله ترانسفئر ائدیله بیلر. مثلاً، بیرینجی دیلینده یازماغی یاخشی بیلن اوشاق، ایکینجی دیلینده ده بو باجاریقدان ایستیفاده ائده بیلر. او هم ده ادعا ائدیر کی ایکی‌دیللی بیر فردین هر ایکی دیلی معین بیر سوییه‌ده بیلمه‌سی اونون آکادئمیک و فیکری اینکیشافینا مثبت تأثیر گؤستریر. اگر فرد هر ایکی دیلی ضعیف بیلیرسه، بو، اونون تحصیل اوغورلارینا منفی تأثیر ائده بیلر.
بعضا ایکی دیللی اینسان‌لارین دانیشیق‌لاریندا هر ایکی دیلدن ایزلر گؤرونر. دئمه‌لی ایکی‌دیللی اینسان‌لار ایکی دیلی بیر-بیرینه قاریشدیرمادان ایستیفاده ائده بیلسه‌لر ده، بعضا ایکی دیلی قاریشدیراراق دانیشیرلار. بو فئنومئن کد کئچیدی (code-switching) آدلانیر. کد کئچیدی دیلین ضعیف بیلینمه‌سیندن دئییل، فردین اونسیت پروسئسینی داها راحت و تاثیرلی حالا گتیرمک ایسته‌ییندن ایره‌لی گلیر.
ایکیدیللیلیگین اوستونلوک‌لری
ایکی‌دیللی‌لیک یالنیز اونسیت باجاریق‌لارینی آرتیرمیر، هم ده کوقنیتیو (شناختی) فونکسییالارا (ایشلولره) مثبت تأثیر گؤستریر. سون اون‌ایللیک‌لرده آپاریلان تدقیقات‌لار گؤستریر کی، ایکی دیلی آکتیو ایستیفاده ائد‌ن اینسان‌لار تک‌دیللی‌لره نیسبتا داها گوجلو یادداشا، چئویک دوشونمه باجاریق‌لارینا و پروبلئم حل ائتمه قابیلیتینه مالیکدیرلر.
کانادالی پسیخولوق الن بیالیستوک و همکارلاری (۲۰۰۷)، ایکی‌دیللی و تک‌دیللی یاشلی‌لار اوزَرینده بیر آراشدیرما آپاردیلار. نتیجه‌لر گؤستردی کی، ایکی‌دیللی اینسان‌لار ایجراائدیجی فونکسییالار باخیمیندان اوستون پرفورمانس گؤستریر و آلزایمر خسته‌لیگی‌نین باشلانماسی اورتا حسابلا ۴-۵ ایل گئجیکیر.
ادسوپ، لاوین، تامپسون و اونگرلایدر (۲۰۱۰) طرفیندن آپاریلان آراشدیرما فرقلی اؤلکه‌لرده و موختلیف تدقیقاتچی‌لار طرفیندن آپاریلمیش ۶۳ آراشدیرمانین نتیجه‌لرینی بیر آرایا گتیره‌رک عمومی بیر آنالیز تقدیم ائدیر. نتیجه‌یه گؤره ایکی‌دیللی‌لر داها یاخشی پروبلئم‌لری حل ائده بیلیر، داها گوجلو انتزاعی دوشونمه قابیلیتینه مالیکدیلر و چوخ‌تاپشیریقلی‌لیقدا (مولتی‌تسکینگ) داها باجاریقلیدیرلار.
کاستا، هرناندز و سباستین گالس (۲۰۰۸) طرفیندن آپاریلان آراشدیرما اسپانیادا، پومپئو فابرا اونیوئرسیته‌سینده آپاریلمیشدیر. بو آراشدیرمادا تدقیقاتچی‌لار ایکی‌دیللی و تک‌دیللی شخص‌لره دقت طلب ائد‌ن تاپشیریق‌لار وئردیلر. نتیجه‌ده، ایکی‌دیللی شخص‌لرین دقتی داها یاخشی ایداره ائتدیگی و لازیمسیز اطلاعاتی سوزگجدن کئچیرمکده داها اوغورلو اولدوغو آشکارلاندی.
مورالس، کالو و بیالیستوک (۲۰۱۳) طرفیندن آپاریلان آراشدیرما کانادادا، یورک اونیوئرسیته‌سینده گئرچکله‌شیب. بو آراشدیرمادا اوشاق‌لارین چالیشمایادداشی (working memory، حافظه کاری ) تست ائدیلدی. معلوم اولدو کی، ایکی‌دیللی اوشاق‌لار عینی زاماندا بیر نئچه ایطلاعاتی داها یاخشی اعمال ائده بیلیرلر و اونلارین یادداش پرفورمانسی تک‌دیللی اوشاق‌لاردان داها یوکسکدیر.
مئچللی و هکارلاری (۲۰۰۴) طرفیندن آپاریلان آراشدیرما بؤیوک بریتانیادا، لندن‌ده‌کی کینگز کالجی اونیوئرسیته‌سینده حیاتا کئچیریلیب. بو تدقیقات بئیین اسکن‌لری (MRI) اوزَرینده آپاریلیب و معلوم اولوب کی، ایکی‌دیللی اینسان‌لارین بئینی‌نین پیش‌پیشانی قشری و بوز مادده‌سی تک‌دیللی‌لره نیسبتا داها سیخدیر.
بو آراشدیرمالار گؤستریر کی، ایکی‌دیللی‌لیک اینسان بئینی‌نین موختلیف ساحه‌لرینه مثبت تأثیر گؤستریر. ایکی‌دیللی‌لر داها گوجلو ایجرا ائدیجی فونکسییالارا مالیکدیرلر، پروبلئم‌لری داها یاخشی حل ائدیرلر، دقتی داها یاخشی ایداره ائدیرلر، یادداش‌لاری داها گوجلودور و بئیین قورولوش‌لاریندا مثبت دییشیکلیک‌لر موشاهیده اولونور.
ایکی‌دیللی‌لیک فردلره داها گئنیش ایش ایمکان‌لاری دا تقدیم ائدیر. مثلاً، بیر فرد هم انگلیس، هم ده اسپانیا دیلینی بیلیرسه، بین‌الخالق شیرکت‌لرده ایشله‌مک شانسی داها یوکسکدیر. هم ده ایکی‌دیللی اینسان‌لار فرقلی کولتورلری داها یاخشی آنلاییر و داها گئنیش سوسیال دایره‌لره صاحیب اولورلار.
ایکیدیللیلیگین منفی جهت‌لری
آلپرین ده یاشادیق‌لاریندا گؤردویوموز کیمی ایکیدیللیلیگین بعضا منفی تأثیرلری ده اولا بیلر. ایران بو باخیمدان اهمیتلی نومونه‌دیر. ایران، موختلیف ائتنیک و کولتورلردن عبارت بیر اؤلکه اولاراق، فرقلی دیل‌لرین و کولتورلرین مؤوجود اولدوغو چوخ‌دیللی بیر موحیطه مالیکدیر. فارس دیلی‌نین رسمی دیل اولاراق قبول ائدیلمه‌سی ایله یاناشی، اؤلکه‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینده تورک، کورد، عرب، لر دیلی، بلوچ دیلی و دیگر یئرلی دیل‌لر دانیشیلماقدادیر. ایکی‌دیللی‌لیک، ایجتیماعی و مدنی زنگینلیک تکلیف ائتدیگی حالدا، بعضی منفی جهت‌لری ده مؤوجوددور.
داها اوّل ده دئییلدیگی کیمی ایران توپلومو موختلیف دیل‌لرین دانیشیلدیغی آمما رسمی دیلین (فارس دیلی) داها اوستون توتولدوغو و گئنیش ایستیفاده اولوندوغو بیر توپلومدور. بو وضعیت، ایکی‌دیللی فردلر اوچون دیل آیری‌سئچکیلیگینه سبب اولور. یئرلی دیل‌لر دانیشان شخص‌لر، خصوصاً کورد، تورک و عرب ایجماع‌لاریندا، ایش یئرلرینده و تحصیل ساحه‌سینده فارس دیلینی مکمل بیلمه‌مه‌لری سببیندن ایجتیماعی و پئشه‌کار حیاتدا آیری‌سئچکیلییه معروض قالیرلار. فارس دیلینی یاخشی بیلمه‌ین اینسان‌لار، تحصیل و ایش ایمکان‌لاریندا سیخینتی‌لار یاشایا بیلر، چونکی دؤولت و اؤزل بخشده رسمی دیلین ایستیفاده‌سی داها چوخ اوستونلوک تشکیل ائدیر. مثلاً آذربایجان تورک‌لری تحصیل و ایش ساحه‌لرینده داها آز شانسلی ساییلیرلار. بو دا بیر چوخ اینسانین ایشسیزلیگیه و سوسیال تجریده اوغراماسینا سبب اولور.
ایکی‌دیللی‌لیک کیملیک بحرانینا دا سبب اولا بیلر. ایکی‌دیللی شخص‌لر، خصوصیله اوّلجه یئرلی دیلینی اؤیره‌نن و سونرا ایکینجی دیلی مکتب و توپلومدا منیمسه‌ین اینسان‌لار، زامانلا کیملیک قاریشیقلیغی و یا ایجتیماعی تجرید حیسی یاشاییرلار. بو اینسان‌لار هم شخصی، هم ده کولتورلری ایله باغلی چتینلیک‌لر یاشایا بیلرلر. ایکی‌دیللی‌لیک، بعضا ایجتیماعی شخصیتین فورمالاشماسی پراسئسینده چتینلیک‌لر یارادا بیلر. شخص هانسی دیلی ایستیفاده ائده‌جه‌یینی سئچمک مجبوریتینده قالا بیلر. میثال اوچون تورک و کورد دیل‌لری ایله بؤیوین بیر اوشاق، رسمی دیل اولان فارس دیلینه اویغونلاشماغا چالیشارکن، هر ایکی دیلین دوزگون ایستیفاده ائدیلمه‌مه‌سی، اونون کیملیک قاریشیقلیغینا سبب اولا بیلر. عینی زاماندا، فارس دیلینی مکمل دانیشمایان بیری، هم اؤز عایله‌سینده، هم ده توپلومون گئنیش کسیمینده تجرید ائدیلمیش حیس ائده بیلر.
همچینین ایکی‌دیللی‌لیک، بعضی اوشاق‌لاردا دیلین گئج اینکیشاف ائتمه‌سی ایله نتیجه‌له‌نه بیلر. بو، خصوصاً ایکی دیلین پارالل اؤیرنیلمه‌سی و بیری ایله علاقه ساخلانیلماسی‌نین دیگرینه تأثیر ائتمه‌سی نتیجه‌سینده باش وئریر. بو چتینلیک‌لر، اوشاق‌لارین مکتبه باشلاماسیندان سونرا دا داوام ائده بیلر، چونکی اونلار فارس دیلینده درس آلاجاق، لاکین یئرلی دیل‌لرینده اؤزلرینی ایفاده ائتمه‌یه داوام ائد‌جکلر. بو، تحصیل مدتینده غیربرابر شانس‌لارا و دیل باجاریق‌لاریندا گئریلیک‌لره یول آچار.
ایکی‌دیللی‌لیک، چوخ واخت یئرلی دیلین کولتورل ایزوله اولماسی و کولتورون ضعیفله‌مه‌سی ایله ده نتیجه‌له‌نه بیلر. بو وضعیت ایجتیماعی علاقه‌لر و کولتور‌لرآراسی آنلاییش چاتیشمازلیغی، عینی زاماندا توپلومدا‌کی دیگر دیل قروپ‌لارینا قارشی کلیشه‌لرین یارانماسینا سبب اولا بیلر. بو وضعیتین نتیجه‌سی اولاراق، ایکی‌دیللی فردلر «ایکیسی‌نین آراسیندا» حیس ائده بیلرلر، یعنی هم یئرلی کولتورلرینه، هم ده رسمی مدنیته اویغونلاشماغا چالیشارکن، تام اولاراق هئچ بیرینه عایید اولا بیلمزلر.
گله‌جه‌یین سسی: ایکی‌دیللی‌لیک قاچینیلمازدیر
ایکی‌دیللی‌لیک هم فردلر، هم ده توپلوم اوچون چوخلو اوستونلوک‌لر گتیریر. او، شناختی و آکادمیک اینکیشافی گوجلندیریر، مدنی علاقه‌لری آرتیریر و بئینین ساغلام قالماسینا کؤمک ائدیر. بونونلا بئله، بعضی پروبلئم‌لر، خصوصیله ده آنا دیلین ضعیفله‌مه‌سی و ایجتیماعی تضییق‌لر، ایکیدیللیلیگین دقتله ایداره اولونماسینی طلب ائدیر. دوغرو تحصیل سیاست‌لری و فردی یاناشمالارلا بو پروبلم‌لر مینیموما ائندیریله بیلر و ایکی‌دیللی‌لیک توپلوم اوچون داها فایدالی حالا گتیریله بیلر.
ایکی‌دیللی‌لیک گله‌جه‌یین قاچینیلماز بیر رئاللیغیدیر. قلوباللاشان دونیادا اینسان‌لار فرقلی دیل‌لرده اونسیت قورماق مجبوریتینده قالیرلار. بو سببدن، ایکیدیللیلیگین فا‌یدالاریندان ماکسیمم ایستیفاده ائتمک و پروبلم‌لرینی مینیموما ائندیرمک اوچون اونون ماهیتینی دریندن آنلاماق واجیبدیر.
