ایران حاکیمیتی طرفیندن کئچمیشده حایاتا کئچیریلمیش یانلیش سیاستلر نتیجه‌سینده اورمو گؤلونون قوروماسینا قارشی گونئی آذربایجان خالقینین کئچیردیگی ایلک مدنی اعتیراضلاردان سککیز ایل کئچیر. سون سککیز ایل عرضینده ایران خکومتی اورمو گؤلونون بیر داها جانلاندیریلماسی اوچون هر طرفلی و احاطه‌لی بیر پروقرام تقدیم ائتمکدنسه، اعتیراضلارین داوام ائتمه‌سی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون آلدادیجی سؤزلر او جومله‌دن اورمو گؤلونون برپاسی اوچون دؤولت بودجه‌سیندن آییرمالار ائده‌جه‌یینی و یا گؤله دیگر سو حوزه‌‌لریندن کاناللار چکه‌جه‌یینی تبلیغ ائتمیشدیر.
بیر آز درین دوشوندوکده ، آیدین گؤرریک کی، اسلام اینقیلابیندان سونراکی ایران حکومتلری طرفیندن اورمو گؤلونون یئنیدن جانلاندیریلماسی مسئله‌سی هئچ بیر زامان اؤنملی ساییلمامیشدیر. بو حکومت‌لرهمیشه مرکزه بیرباشا منفی تاثیر گؤسترمه‌‌ین، مقیاسیندان آسیلی اولمایاراق کیچیک و بؤیوک پروبلئم‌لره بودجه‌‌دن آییرمالار ائتمه‌‌ییب لر. بئله اولدوغو حالدا، بو حکومتلرین نییه ایندییه قدر بو بؤحرانی حل ائتمک اوچون هئچ بیر اهمیتلی آددیم آتماماقلارینین سببینی تاپماق اوچون بو مسله‌‌یه اوچ یؤندن یاناشماق لازیمدیر:
- اورمو گؤلو مرکزدن اوزاقدیر، بئلهلیکله گؤلون قوروماسینین منفی نتیجهلری ایرانین مرکزینه بیرباشا تهلوکه تؤرتمیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، عمومیتله، ایران حکومتلری دایما مرکز یؤنوملو سیاست آپاریبلار.
- گؤلون قوروماسی مرکزچی سیستئمین ایدئاللاری ایله اویغوندور و بو بؤحرانین منفی نتیجهلری بو سیستئمی مقصدلرینه یاخینلاشدیریر.
- بو حکومت‌لر حقیقی معنادا، خوش نیتلی و قایغی‌کئش اولموشلار آنجاق، مسئوللار بو بؤحرانین قارشیسینی آلماق اوچون علمی صلاحیت‌لره مالک اولمامیشلار، بئله لیکله علمی چاتیشمازلیق و صلاحیتسیز مسئوللارا گؤره بو گؤلو بیر داها جانلاندیرماق لایحه‌‌سی بوش تبلیغات اولموشدور.
ایلک باخیش، مرکزی سیستمین ساده‌لوح یاناشماسینی گؤسترمکده دیر. اورمو گؤلونون قوروماسی یاخین گله‌جکده ساده‌جه آذربایجان اراضی‌لرینه و نتیجه‌ده بؤلگه‌ده اولان اکینچی‌لره تهلوکه تؤرتسه ده، لاکین اوزون مدتلی پئرسپئکتیوده گؤلون اطرافیندا یاشایان اون میلیونلارلا اینسانین ساغلاملیغینی دا تهدید ائدیر، بو ایسه اؤز نؤوبه‌‌سینده ساغلاملیق سیستمینده بؤیوک خرج‌لره سبب اولاجاق. بئله ساده‌لوح باخیشا مالک اولان حاکیمیت حساب تاختاسینی(چؤرتکه سینی) گؤتوروب، اوزون مدتلی گیزلی خرجلری حسابلامادان، یالنیز آیدین و قیسامدتلی خرجلری نظره آلیر و اورمو گؤلونون بیر داها جانلاندیریلماسینین خرجلری ایله مقایسه‌ده قیسامدتلی خرجلر اهمیت‌سیز اولدوغوندان بؤحرانی حل ائتمک اوچون هر هانسی بیر تدبیر گؤرمور.
ایکینجی باخیشا مالک اولان حاکیمیت، اهالینی ایکی حیصه‌یه بؤلور: اؤزوموز و اؤزگه‌لر! بئله لیکه حاکیمیتده‌‌کیلرین فیکرینجه، مرکزی بؤلگه‌لری گوجلندیرمک وسرحدلره یاخین بؤلگه‌لره دقت یئتیرمه‌مک، کنارلاردا یاشایان اؤزگه‌لری مرکزی بؤلگه‌لره کؤچمه‌یه مجبور ائده‌جکدیر. و نتیجه‌ده بیر دیللی، واحد بیر جمعیت دوشونجه‌سینین رئاللاشماسی داها دا تئزله‌شه‌جک. آیدیندیر کی، اورمو گؤلونون بیر داها جانلاندیریلماسینی بئله بیر دوشونجه‌لی حاکیملردن گؤزله‌مک بوش بیر گؤزلنتیدیر.
اوچونجو باخیش، اولکی ایکی باخیشلارین عکسینه چئویک بیر گؤرونوشه صاحیبدیر. بو باخیشا اساسا اؤلکه‌نی یؤنلدنلر حقیقی معنادا خوش نیتلی اولموشلار و طبیعی فاجیعه کیمی گؤستریلن بؤحرانین منفی نتیجه‌لرینین قارشیسینی گئرچک معنادا آلماق ایسته‌میشلر، لاکین کیفایت قدر معلوماتین، علمی یئتکینلیگین اولماماسی و اجرا سیستمینین صلاحیتسیز اولماسی بو خوش نیته قارشی گوجلو بیر مانعه اولموشدور.
آیدیندیر کی، بیرینجی و ایکینجی فیکیرلره صاحب اولان سیستم، بؤحرانلا مبارزه اراده‌‌سینه مالک دئییلدیر. لاکین اوچونجو باخیشا مالک اولانلار، عمومیتله ماکرواقتصادی، سوسیال و سیاسی مسئله‌لرده و خصوصی اولاراق اکولوژی بؤحرانلاردا، بو چیخمازدان چیخماق اوچون ایکی اساس آددیم آتا بیلرلر. خوش‌نیتلی حاکمیت اوچون ایلک آددیم ضعیف‌لیک و علمی چاتیشمازلیغی اعتراف ائتمکدیر، چونکی ضعیف‌لیک و نقصانلاری اعتراف ائتمک هر هانسی بیر چاتیشمازلیغی آرادان قالدیرماق اوچون اساسدیر. بو ایستیقامتده ایکینجی آددیم، قیسا مدتلی و اوزون مدتلی لایحه‌لر حاضیرلاماقدیر. بئلهلیکله، اؤلکه‌ده هر هانسی علمی بیر اساسین اولماماسینا گؤره، ایران حاکمیتی، اؤلکه‌نی تجرید اولونموش بیر آدا کیمی اداره ائتمکدن اوزاقلاشیب قیسا مدتده اکولوژی ساحه‌ده اوغورلو تجربه‌یه صاحب اولان باتی و دوغو اؤلکه‌لرینده چالیشان شرکت‌لری کؤمه‌یه چاغیریب اونلارین تجربه‌سیندن فایدالانماق مجبوریتینده اولاجاقدیر. شوبهه‌سیز کی، داخلی سیستمده ثمره‌سیزلیگین اولماسی وضعیتینده، سیناقدان کئچیریلمیش سیستم و لایحه‌لرین عئینی‌سیندن استیفاده ائدیب اونون بؤحرانا اویغونلاشدیریلماسی قیسا مدت ده آتیلمیش دوزگون بیر آددیم اولار. بو یاناشمانین دوزگونلویونو تصدیق ائتمک اوچون عرب اؤلکه‌لرینین اوغورلو تجربه‌لرینی نمونه گؤسترمک اولار.
طبیعی اولاراق، بو دوشونجه یه قارشی حاکمیت مستقیل‌لیک و اؤزونو تعمین ائتمک دوشونجه‌سینی اورتایا قویاجاقدیر، جاواب اولاراق، دئمه‌‌لی‌ییک کی، اینکیشافدان گئری قالمیش ایران کیمی اؤلکه‌نین هر هانسی بیر علمی اینفراستروکتورا مالیک اولمادیغی حالدا موستقیللیک و اؤزونو تعمین ائتمک ان آزی قیسا مودتده ایمکانسیزدیر. چونکی ایندیکی دؤورده مستقل‌لیک، یاتیریملار و یئترلی بیلیکه اساسلانان اینفراستروکتورلارین یارادیلماسینی طلب ائدیر و یالنیز بوندان سونرا مستقل‌لیک اوزون مدتلی اولا بیلر.
اکولوژی بؤحرانلارینی حل ائتمک اوچون اوغورلو بیر نمونه، اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لر طرفیندن سیناقدان کئچیریلمیش اوغورلو لایحه‌لردن بیری اولان بین الخالق سویه‌ده کربن دی اکسید اوچون بازارین یارادیلماسیدیر. بو لایحه‌‌یه اساسا، 1997-جی ایلده ژاپونون کی یوتو اجلاسیندان سونرا، هر بیر اینکیشاف ائتمیش اؤلکه اوچون کربن دی اکسید استحصالینا دایر بیر لیمیت معین‌لشمیشدی و بو لیمیته اساسا حکومت‌لر کربن دی اکسید ائمیسییالاری اوچون بازاردا ساتیلا بیله‌جک لیسئنزییالار یاراتمیشلار. بونا گؤره ایستحصال ائتمک ایسته‌ین صنایع لر ایللیک کربن دی اکسید ائمیسسییالاری قدر لیسئنزییا آلماق مجبوریتینده‌‌دیرلر. بئلهلیکله، اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لر، اتمسفرینده اولان کربن دی اکسید سویه‌سینی صنایع اینقیلابیندان اؤنجه‌کی سویه‌یه گئری قایتارماق ایسته‌ییرلر.
اوخشار بیر سیاستدن ده، استرالیا حؤکومتی استیفاده ائتمیشدیر. بئله‌کی آوسترالییا حؤکومتی صنایع و کند تصروفاتیندا ایستیفاده اولونان سویو بازاردا ساتیلا بیله‌جک لیسئنزییالار ایله اداره ائتمه‌یه موفق اولموشدور. عنعنه‌وی قیمت سیستمینین طبیعی قایناقلاری اداره ائتمکده غیری-ائفئکتیو اولدوغونا گؤره، سویون استفاده‌سی اوچون بازاردا ساتیلا بیله‌جک استفاده لیسئنزییالاری، کند تصروفاتی و صنایع ساحه‌لرینده سو استئهلاکی‌نین اداره ائدیلمه‌سینده بؤیوک اوغور قازانمیشدیر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، هر بیر اؤلکه‌ده سو قایناقلارینین اکثریتی صنایع و کند تصروفاتیندا ایستیفاده اولونور، لاکین دیگر معلوماتلارا اساسا، ائو تصروفاتینین ایستئهلاکی دا اوپتیمال سویه‌دن اوزاقدیر. ایراندا، کؤهنلمیش و ثمره‌سیز سو اینفراستروکتورو، قورولوق بؤحرانینی داها دا آغیرلاشدیرماقدادیر.
سو ارقانلارینین یایدیغی معلوماتلارا گؤره، شهر سو بورولارینا وئریلن سویون 30-50 فائیزی ائو تصروفاتلارینین الینه کئچمزدن اول یوخا چیخیر. حالبوکی اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لرده بو مقدار 10 فایزدن آزدیر. بونا گؤره ده، خوش نیتلی حؤکومت اورمو گؤلو حوزه‌‌سینده یاشایان شهر، ائو تصروفاتلارینین ایستئهلاک داورانیشینی دییشدیرمک اوچون و بو سیاستی دقتله اؤیره‌‌نیب تطبیق ائتمکله یاناشی شهرین سو سیستمینی یئنیله‌مک اوچون ده درحال حرکته کئچمه‌لی دیر.
تجربه گؤستریر کی، ائو تصروفاتینین ایستئهلاکی اوچون بازار یاراتماق مومکون دئییلدیر و بو سببدن اکولوقلار و اقتصادچی‌لار ائو تصروفاتینین ایستئهلاک داورانیشلارینی دقتله اینجله‌ییب اونا اویغون ائفئکتیو غیری-بازار سیاستلرینی اینکیشاف ائتدیریرلر. بو سیاست، داواملی اینکیشافی دوشونن آوروپا بیرلیگینده بو گونه قدر اوغورلا حیاتا کئچیریلمیشدیر.
بونا گؤره ده، بو گونه قدر اورمو گؤلونون جانلاندیریلماسی اوچون آتیلان آددیملار او جومله‌دن بودجه آییرماق و یا دیگر سو ساحه لریندن سو چکمک وعده‌لری آذربایجانلیلاری آلداتماقدان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بئلهلیکله، خوش نیتلی حکومت قیسا مدت ده واختی ایتیرمه‌دن درحال تجربه‌لی اکولوقلار ایله موقاویله باغلامالی و اورمو گؤلونون قوروماسینین درجه‌سینی آزالتمالیدیر. گله‌جک پلانلار اوچون ایسه کند تصروفاتی و صنایع سئکتورونو یئنی‌لشدیریب، بو ایکی سئکتورون سو استفاده‌سینی ائفئکتیو شکیلده اداره ائتمک اوچون بازاردا ساتیلا بیله‌جک سو استفاده لیسئنزییالاری یاراتمالیدیر. البته کی، دقیق آراشدیریب دوزگون غیری-قیمتی سو ایستئهلاک داورانیشی سیاستی ایله ائو تصروفاتلارینین ایستئهلاک داورانیشینی اویغونلاشدیرماق، هابئله، سو تجهیزاتی سیستمی نین یئنیله‌مک، ائو تصروفاتلارینین سو ایستئهلاکینی اداره ائتمک اوچون واجیب شرطلردندیر. البته‌کی بو کیمی سیاستلری حیاتا کئچیرمک هر شئیدن اؤنجه ایران دؤولتی‌نین خوش نیتلی اولماسینی طلب ائدیر.
