جینسی ساغلاملیق (sexual health) حاقیندا اؤیرنمک اؤزوموز و باشقالاری‌نین ساغلاملیغینی قوروماق اوچون بیلگی و باجاریغا مالیک اولدوغوموزدان امین اولماق دئمکدیر.
بیرلشمیش میلّتلر تشکیلاتی‌نین تحصیل، علم و مدنيّت تشکیلاتی(UNESCO) و عموم‌دونیا صحیّه تشکیلاتی‌نین (WHO) ۲۰۲۱-جی ایلده دونیا اؤلکه‌لری‌نین تحصیل سیستمینده جینسی تحصیل حاقیندا پایلاشدیغی حساباتینا گؤره؛ آراشدیریلمیش ۱۵۵ اؤلکه‌نین %۸۵-ده جینسی تحصیل مسئله‌‌سی ایله باغلی سیاست و قانونلار تطبیق ائدیلمکده‌دیر. بو حساباتدا وئریلن آمارلارا گؤره، موسلمان و یوخسول اؤلکه‌لرده جینسی تحصیل سیستمی ایله باغلی بو سیاست و قانونلار یا عمومیّتله مؤوجود دئییل، یا دا دوزگون فورمادا حیاتا کئچیریلمیر.
عموم‌دونیا صحیّه تشکیلاتی‌نین ۱۵-۲۴ یاشلی آسیالی گنجلرین مکتبلرده جینسی تحصیل سیستمیندن رضایتلری ایله باغلی آپاردیغی سون سورغودا (نظرسنجی) اونلارین یالنیز اوچده بیریندن آزی مکتبین جینسی تحصیل ساحه‌‌‌سینده اوغورلو اولدوغونا اینانیرلار. تحصیل مسئله‌‌سیندن علاوه دؤولتین عهده‌‌سینده اولان وظیفه‌‌‌لردن بیری، بیر سیرا یایغین و تهلوکه‌‌‌لی خسته‌لیکلره قارشی عمومی واکسیناسیون پروقرامی حیاتا کئچیرمکدیر. جینسی یوللا اؤتورولن اینفئکسییالار (sexually transmitted infections) بوتون دونیادا جینسی و رئپرودوکتیو ساغلاملیغا جدی تأثیر گؤستریر. جینسی یوللا کئچن اینفئکسییالار اساساً جینسی علاقه، او جومله‌‌‌دن واگینال، آنال و اورال سکس‌له یاییلیر. بعضی جینسی یوللا اؤتورولن اینفئکسییالار حامیله‌لیک، دوغوش و آنا سودو وئریلن زامان آنادان اوشاغا دا کئچه بیلر.
اوشاقلیق بوینو خرچنگی (Cervical cancer سرطان دهانه رحم) قادینلار آراسیندا دونیادا ان چوخ یاییلمیش دؤردونجو خرچنگدیر. ۲۰۲۰-جی ایلده دونیا اوزره بو خسته‌لییه معروض قالیب اؤلنلرین ۹۰ فایزی ماليّه وضعيتی آشاغی سويیه‌‌ده اولان و اورتا گلیرلی اؤلکه‌لرین اهالیسیدیر. ایراندا هر ایل ۵۰۰ قادین بو نؤوع خرچنگدن دونیاسینی ده‌يیشیر. بو خرچنگ جینسی یوللا کئچن خسته‌لیکلردن حساب اولونور. بو خرچنگه سبب اولان ویروس کیشی‌لرده گئنیتال زیگیللرله (زگیل تناسلی) اؤزونو گؤستریر. بو خسته‌لیکلرله قارشی موباریزه آپارماغین ان یاخشی یولو اینسانلارا جینسی گیگییئنا حاقیندا تحصیل وئرمک و عمومی واکسیناسیوندور. دونیانین ۱۲۷ اؤلکه‌سینده بو خسته‌لییه قارشی عمومی واکسیناسیون پروقرامی حیاتا کئچیریلیر.
ایراندا جینسی یوللا اؤتورولن خسته‌لیکلره قارشی دوزگون تحصیل سیستمی و واکسیناسیون پروقرامی یوخدور. قارداسیل پئیوندی بوتون دونیادا اوشاقلیق بوینو خرچنگی و گئنیتال زیگیللرین قارشیسینی آلماق اوچون ایستیفاده اولونور. کئچمیشده بو پیوند ایرانا آمریکادان ایدخال اولونوب آزاد بازاردا ۲ میلیون تومنه ساتیلیردی. سانکسییالاردان سونرا ایسه بو پیوندی یالنیز قارا بازاردان (بازارسیاه) آلماق اولور. پیوندین ایراندا ایستحصالی‌نین قارشیسیندا ایسه ۴ پروبلئم دایانیر:
-بیرینجیسی، بو پیوند آمریکالی آنالوقونا باخاندا نیسبتاً گوجسوزدور و ویروسون بوتون نؤوعلری‌نین قارشیسیندا مقاومت گؤستره بیلمیر.
– ایکینجیسی، بو پیوند اینسانلار اوچون ال‌چاتان و پولسوز دئییل.
– اوچونجوسو، واکسیناسیوندان یاخشی نتیجه آلماق اوچون بو واکسیناسیون پروقرامی ۹-۱۱ یاشلی اوشاقلار آراسیندا کئچیریلمه‌لیدیر. آنجاق ایراندا تحصیل سیستمی‌نین بو ساحه‌‌‌ده گوجسوز اولماسی سببیندن اینسانلار بو پیوند و خسته‌لیک حاقیندا هئچ بیر بیلگییه صاحب دئییللر.
– دؤردونجوسو، بو مؤوضودا دانیشماق، توپلومدا اوشاقلار و گنجلرله جینسی قایغی حاقیندا دانیشماق، ایراندا اونلاری سکس و جینسی علاقه‌‌‌یه تشویق ائتمک ساییلیر.
بئله‌لیکله، ایراندا تحصیل سیستمی و یاخود حؤکومت طرفیندن جینسی ساغلاملیق و جینسی قایغی‌کشلیک حاقیندا جدی آددیملارین آتیلمادیغی موشاهیده اولونور.
-بئشینجی مسئله‌نی ایراندا اولان عدالتسیزلیگین ان آیدین سیمگه‌سی کیمی ديرلندیره بیلریک؛
پیوند مرکزلرینه دقت یئتیرنده، دهشتلی آمارلارلا قارشیلاشیریق. مثلا تهراندا ۲۷، شیرازدا ۱۷، مشهدده ۱۵، اصفهاندا ۲۰، آذربایجان شهرلرینه گلدیکده ایسه؛ اردبیل‌ده ۱، تبریزده ۱، اورمیه‌ده ۲، زنگان‌دا ۲ پیوند ساتان مرکز وار.
پیوند ساتیلان مرکزلری آراشدیردیقجا ایرانین فارس مرکزلی سسیستمینه گؤره یارانان عدالتسیزلیگی گؤرمک مومکوندور. صحیّه و معالجه ایمکانلاریندان فایدالانماق اینسانلارین فیزیکی و پسیخی ساغلاملیغینا ضمانت وئریر. همین ایمکانلار ایراندا بؤیوک بیر عدالتسیزلیکله پایلانمیشدیر.
ایراندا صحیّه موسسه‌‌لری‌نین اینسانلار اوچون ال‌چاتان اولماسی بئله ۳ کاتئقورییایا بؤلونوب: اینکیشاف ائتمیش، یاری اینکیشاف ائتمیش و اینکیشاف ائتمه‌میش بؤلگه‌لر. آمارلارا اساساً اردبیل، دوغو آذربایجان، باتی آذربایجان ایالتلری اینکیشاف ائتمه‌میش بؤلگه‌لر قروپونا داخیلدیرلر. صحیّه و معالجه ایمکانلاری‌نین سويیه‌‌سی هر بؤلگه‌نین اقتصادی وضعيّتیندن تأثیرله‌نیر. همین بؤلگه‌نین اینکیشاف سويیه‌‌سی‌نین هانسی مقامدا اولدوغونو گؤستریر.
