سون اون‌ایللیک‌‌لرین دونیا سیاستینده کیملیک اؤنملی رول اوینامیشدیر. دونیا، اساساً، صینیفدن کیملییه اساسلانان اجتماعی حرکت‌‌لره کئچیدین شاهیدی اولدو. غربده‌کی فئمینیست و وطنداش حقوقلاری حرکت‌‌لریندن توتموش (کئچمیش) سووئت اتفاقینداکی میللتچی حرکت‌‌لره قدر هامیسی کیملیک یؤنوملو ایدی. حقیقتا ده، دونیادا یئنی اجتماعی حرکت‌‌لرین یوکسلیشی معین معنادا کیملیک یؤنوملو حرکت‌‌لرین یوکسلیشینین بیر اوزانتیسی ایدی. حال-حاضیردا، حتی صینیف ناراضیلیقلاری دا عرق، ائتنیک منسوبیت، دین و وطنداشلیق ایستاتوسو کیمی صینیف و دیگر کوللئکتیو کیملیکلرین کسیشدیگی مقام‌لاردا پروبلئم سوییه‌سینه قالدیریلیر. ایران بو تمایولدان استثنا دئییل. شوبهه‌سیز، ائتنیک و دینی موختلیفلیگی سببیندن معاصر ایران سیاستینده کیملیک داها اهمیتلی فاکتور کیمی رول اویناییر.
کوللئکتیو کیملیکلر قروپ عضو‌لری طرفیندن پایلاشیلانلاردیر. عمومیتله، فرد‌لرین بیردن چوخ کوللئکتیو کیملیگی واردیر و بونلار دینه، ائتنیک منسوبیته، میللیته و س.-ه اساسلانا بیلر. بو کوللئکتیو کیملیکلرین هر هانسی بیرینین فرد اوچون نیسبتا گوجلو و اؤنملی اولماسی بیر چوخ اجتماعی، سیاسی و کونتئکستوال(زمینه‌ای) عامیل‌‌لردن آسیلیدیر. بعضی اینسان‌لار اوچون دینی کیملیک ان واجیب اولسا دا، دیگر‌لری میللی و دینی کیملیک‌‌لریندن داها چوخ ائتنیک اولانی وورغولاماغی اوستون توتا بیلر‌لر. موختلیف حادثه‌‌لرین آراشدیرما‌لاری گؤستریر کی، بیر قروپ کوللئکتیو شکیلده سیاستله مشغول اولدوقدا، او قروپون کوللئکتیو کیملیگی سیاسی اهمیت قازانیر. بئله‌لیکله، بیر جمعیتده‌کی سیاسی و اجتماعی حرکت‌‌لری آنلاماق اوچون کیملیگین سبب و یوکسلیشینی آراشدیرماق چوخ واجیب‌دیر. عمومیتله، فرد‌لر کوللئکتیو حرکت‌‌لرده بیر قروپون عضوو او‌لاراق ایشتیراک ائدیر‌لر.
اونلار حرکت‌‌لرینین خئییر و ضرر‌لرینی منسوب اولدوق‌لاری قروپا اساساً اؤلچور‌لر. بو، اینسان‌لارین سیاسی ایشتیراکی ایله باغلی مسئله‌‌لری آراشدیرارکن «بیز کیمیک» سوالینا وئریلن جاواب‌‌لارین نه‌یه گؤره نظره آلینماسینین واجیب اولدوغونو ایضاح ائتمه‌یه قدر اوزادیلا بیلر.
شوبهه‌سیز، ائتنیک و دینی موختلیفلیگی سببیندن معاصر ایران سیاستینده کیملیک داها اهمیتلی فاکتور کیمی رول اویناییر.
سوسیولوق‌‌لار و سوسیال حرکات آراشدیرماچی‌‌لاری قروپلارین عینیلشدیرمه(شناسایی) و سفربرلیگی آراسینداکی سبب-نتیجه علاقه‌سینی تدقیق ائدیبلر. بو گلیشمکده اولان ساحه‌نین قاباقجیل نماینده‌سی، آمستردام‌داکی وریج اونیوئرسیته‌سیندن بئرت کلاندئرمانس بیر چوخ نشر‌لرینده قروپ عینیلشدیرمه‌سی و سفربرلیک آراسینداکی سبب-نتیجه علاقه‌سینی تصویر ائتمیشدیر. اونون آراشدیرماسی گؤستریر کی، کوللئکتیو هر هانسی بیر کیملیک حاکمیت اوغروندا موباریزه‌نین مرکزینه چئوریلدیکده، باشقا سؤزله، کوللئکتیو کیملیک مسئله‌سی سیاسی‌لشدیریلنده سیاسی اهمیت کسب ائدیر. بورادا موباریزه قیت اولان قایناق‌لار، نفوذ، سیاسی، مدنی و یا اقتصادی گوج کیمی موختلیف شئی‌‌لر اوزرینده اولا بیلر. اؤز کوللئکتیو‌لری اوچون عمومی وضعیتی دییشدیرمک و یا قوروماق اوغروندا موباریزه‌یه سوسیال قروپلارین جلب اولونماسی ایله همین کوللئکتیو‌لرین کیملیگی سیاسیلشدیریر و اونو اؤز عضو‌لری اوچون داها قاباریق و یا داها واجیب ائدیر. سونرا ایسه کیملیگین داها دا قابارماسی قروپ شناسایی‌سینی گوجلندیریر و نهایت، گوجلو قروپ شناسایی‌سی سوسیال حرکت‌‌لرین باخیش‌لاریندا فیکیر بیرلیگی یارادیر و قروپ عضو‌لری آراسیندا اوزلاشمانی آسانلاشدیریر.
بعضا کوللئکتیو کیملیکلرین سیاسیلشدیریلمه‌سی حکایه‌نین ساده‌جه باشلانغیجی‌دیر. فرقلی کوللئکتیو کیملیکلر ضدیت تشکیل ائتدیکده اونون مرکبلیگی آرتا بیلر. یوخاریدا قید ائدیلدیی کیمی، فرد‌لرین بیر چوخ کیملیک‌لری وار. آنجاق اورتاق درد‌لر و بونلاردان معلوماتلیلیق بیر کیملیگی دیگر‌لرینه نیسبتا داها واجیب ائده بیلر.
بعضی حال‌لاردا فرد‌لرین ایکیلی کیملیک‌لری (ایکی قاباریق کیملیک) اولا بیلر، نومونه کیمی هم آلت ائتنیک کیملیک، هم ده اوست میللی کیملیین اونلار اوچون اؤنملی اولماسینی قید ائده بیله‌ریک. کیملیگین قابارماسییلا سیاست آراسیندا سبب-نتیجه علاقه‌سی اولدوغوندان ایکی فرقلی کیملیگه صاحب اولماق سیاسی مؤوقعنی مرکبلشدیریر. بو، اساساً، دؤولت سیاستیندن آسیلیدیر: اینسان‌لار ایکیلی کیملیک‌لره مالیک اولدوقدا نتیجه‌سی هر ایکی کیملیگی قورویاجاق اینتئقراسییادان(بیرلشمه‌‌‌دن) آیریلیقچی(جدایی‌طلب) کیملیگین اینکیشاف ائدیریلمه‌سینه، یعنی گوجلو بیر آلت قروپ ائتنیک کیملیگین قابارماسی و میللی اولانین کنار توتولماسینا قدر دییشه بیلر.
ایراندا حادثه‌‌لرین اینکیشافینی موشاهیده ائتدیکده کیملیک سیاستینین نتیجه‌‌لرینین یالنیز داخیلی تهلوکه‌سیزلییه تأثیر ائتمه‌دیگی، هم ده اؤلکه‌نین بعضی ژئوپولیتیک اوستونلوک‌لرینی و ریسک‌لرینی اوزه چیخاردیغی معلوم اولور. ایرانداکی مؤوجود ائتنیک موناسیبت‌لر و اونلارین بؤلگه‌سل تأثیر‌لری، اؤلکه‌نین دینی، میللی و ائتنیک کیملیک‌لرینین اینکیشافی، قاباریقلیغی و تاریخی کونتئکستی(زمینه‌سی، متنی) نظره آلینمادان باشا دوشوله بیلمز.
بو یازینین اساس مؤوضوسو ۸۴ میلیونلوق ایران اهالیسی‌نین تخمیناً اوچده بیرینی تشکیل ائد‌ن ائتنیک، آذربایجان تورک‌لری اولاجاق. بورادا، سیاسیلشمیش کیملیکلرین ژئوپولیتیک تاثیر‌لرینی قیساجا موذاکیره ائتمزدن اول، کوللئکتیو کیملیک‌لری سیاسیلشدیرمیش تاریخی آنلاری و سوسیال-سیاسی پروسئس‌لری ایضاح ائتمکله باشلایاجاغام.
مؤوضویا داوام ائتمزدن اول دیل باره‌ده قید: بو یازیدا «آذربایجان تورک‌لری» و «آذربایجانلی‌لار» و «ائتنیک آذربایجانلی‌لار» آنلاییش‌لاری بیر-بیرینی عوض ائدیر. باشقا جور قید ائدیلمه‌دیگی تقدیرده ایسه «آذربایجان» دئدیکده تاریخاً (و حاضیردا) ائتنیک آذربایجانلی‌لارین یاشادیغی ایران‌ین شمال-غرب حیصه‌‌لرینی نظرده توتور.
ایرانداکی مؤوجود ائتنیک موناسیبت‌لر و اونلارین بؤلگه‌سل تأثیر‌لری، اؤلکه‌نین دینی، میللی و ائتنیک کیملیک‌لرینین اینکیشافی، قاباریقلیغی و تاریخی کونتئکستی(زمینه‌سی، متنی) نظره آلینمادان باشا دوشوله بیلمز.
صفوی‌لر ایمپئرییاسی و اینکلوزیو(قاپساییجی) کیملیک
۱۶-جی عصر صفوی ایمپئرییاسیندا یاشایان خالق‌لارین تاریخینده دؤنوش نقطه‌سی اولدو. اهالیسی‌نین اساساً سنی اولماسینا باخمایاراق، صفوی دؤولتینین قوروجوسو شاه ایسماعیل ۱۵۰۱-جی ایلده ایسلامین شیعه مذهبینی ایمپئرییانین رسمی دینی اعلان ائتدی و دئمک او‌لار کی، بوتون اهالینی شیعه‌لشدیر‌ن سیاست حیاتا کئچیردی. موختلیف دینی مراسیم‌لرین سایه‌سینده بونون ایران‌لی‌لارا اوزون‌موددتلی اجتماعی-سیاسی تأثیری اولدو. دینی طریقتین فرقلی ائتنیک منشا مالیک اینسان‌لاری بیر آرایا گتیرمه‌سی اوچون چئشیدلی مراسیم‌لر لازیم‌دیر. گوجلو و دویغوسال مراسیم‌لری اولان بیر دین ائتنیک‌لرآراسی فرق‌لری آزالدیر و اوست کیملیک اولان شیعه مذهبینه عاییدلیک‌لری ایله آرا‌لارینداکی اوخشارلیق‌لاری آرتیریر. تاریخاً چئشیدلی مراسیم‌لری اولان دین‌لر بئله بیر مکانیزمدن ایستیفاده ائدهرک چوخ‌میللتلی ایمپئرییا‌لارین پارچالانماسینا مانع اولوردو. شیعه آیین‌لرینده اساس ایره‌لی‌له‌ییش صفوی ایمپئرییاسی دؤورونده باش وئردی. فاجعه‌لی کربلا دؤیوشو ایله باغلی اولان (۶۸۰ -جی ایلین اوکتیابری) شیعه‌لییه خاص مراسیم‌لرین اکثریتی بو ایللرده، یعنی تخمیناً ۹ عصر سونرا سیستئملی شکیلده اینکیشاف ائتدیریلدی.
شیعه‌‌لرین آیین‌لری یوزایل‌لر بویوجا اونلارین همرایلیگی‌نین قورونماسیندا اهمیتلی رول اوینادی. حاضیردا ایران اهالیسی‌نین ۹۰-۹۵ فایزی شیعه‌دیر. اکثر ایران‌لی‌لارین دینی کیملیگی صفوی ایمپئرییاسیندان و اهالیسی‌نین اینانجینی سنی ایسلامدان زورلا شیعه ایسلام اعتقادینا دییشمه‌سیندن میراث‌دیر. شیعه آیین‌لرینین اینکیشافی حتی صفوی‌لر ایمپئرییاسینین سوقوطوندان ۱۹۲۵-جی ایله قدر و پهلوی سولاله‌سینین قورولماسیندان سونرا دا داوام ائتدی.
شیعه کیملیگینین جوغرافیاسی ایران سرحد‌لرینی آشدیغیندان، گوجلو بیر دینی اوست کیملیک میللت-دؤولت‌لر دؤورونده دیگر اؤلکه‌‌لرین وطنداش‌لارینا تأثیر ائتمک ایمکان‌لاری یارادیر. بو یومشاق گوج ایران‌ین ژئوپولیتیک موداخیله‌‌لری اوچون اؤنملی واسطه‌دیر.
شیعه‌لیگی قبول ائتمه‌یین جمعیت و بؤلگه اوچون گؤزله‌نیلمز نتیجه‌‌لری اولدو. بو، چوخ‌میللتلی ایران دؤولتینه، اجتماعی بیرلیگی قوروماق و اؤلکه داخیلینده ائتنیک قارشی‌دورما‌لاری مانع یاراتماق اوچون شیعه اوست کیملیگینی قورماغا ایجازه وئردی. بو عینی زاماندا بعضی ژئوپولیتیک اوستونلوک‌لر گتیردی. شیعه کیملیگینین جوغرافیاسی ایران سرحد‌لرینی آشدیغیندان، گوجلو بیر دینی اوست کیملیک میللت-دؤولت‌لر دؤورونده دیگر اؤلکه‌‌لرین وطنداش‌لارینا تأثیر ائتمک ایمکان‌لاری یارادیر. بو یومشاق گوج ایران‌ین ژئوپولیتیک موداخیله‌‌لری اوچون اؤنملی آلت‌دیر.
ائکسکلوزیو(انحصاری) میللت‌چیلییه دوغرو
پهلوی‌لر سولاله‌سینین دؤورو (۱۹۲۵-۱۹۷۹) اینکلوزیو دینی کیملیکدن ائکسکلوزیو فارس مرکزلی میللت قوروجولوغو لاییحه‌سینه کئچیدی احاطه ائدیر. محض پهلوی‌لرین حاکمیتی آلتیندا میللت‌لرآراسی فیکیر آیریلیق‌لاری داها قاباریق گؤروندو و ائتنیک آزلیق‌لار اؤز ناراضیلیق‌لارینی آچیق شکیلده ایفاده ائتمه‌یه باشلادیلار. بو ناراضیلیق‌لار سونرادان موختلیف نوع ادعا‌لارا چئوریله بیلدیلر. بو ادعا‌لارین زیروه‌سی ایران‌ین شیمال-غربینده آذربایجان و کوردوستان موختار بؤلگه‌‌لرینین قورولماسی ایدی، بو دا اؤز نؤوبه‌سینده اؤلکه‌نین سیاسی مرکزینین غدار باسقی کامپانییا‌لاری ایله نتیجه‌لندی.
آذربایجانلی‌لارین ۱۹۲۵-جی ایلده پهلوی‌لر سولاله‌سینین حاکمیته گلمه‌سیندن اول و سونراکی دؤورده اولان حرکت‌‌لرینین موقاییسه‌سی اونلارین هم طلب‌لرینده، هم ده ناراضلیق‌لارینداکی داواملیلیغی گؤستریر. ۱۹۲۵-جی ایلدن اول آذربایجانلی‌لار اساساً دؤولتین مرکزسیزلشدیریلمه‌سینی و فئدراتیو سیستئمین قورولماسینی طلب ائدیردیلر. پهلوی حاکمیتینین قورولماسیندان اول و سونرا آذربایجانلی‌لارین طلب‌لرینده داواملیلیغی ایزله‌یه بیلسک ده، پهلوی رژیمینین ائکسکلوزیو میللتچیلیگی ده یئنی ناراضیلیق‌لارین یارانماسینا سبب اولدو. بونلارین هامیسی نؤوبه ایله آنالیز اولوناجاق.
ایران آذربایجانی و خصوصاً ده تبریز ایران‌ین مشروطه اینقیلابیندا قاباقجیل رول اوینادی. آذربایجانلی‌لار اوچون اینقیلابین ان اهمیتلی نتیجه‌‌لریندن بیری ایالت انجمنی ایدی. لئیدئن اونیوئرسیته‌سیندن توراج اتابکی آذربایجاندا یازدیغی: «ایگیرمینجی عصر» ایران‌یندا ائتنوس و موختاریت (۱۹۹۳) دئییردی: آذربایجانلی‌لارین ایالت انجمن‌لری ایدئیاسینین قبولو اوچون مجلیسی تشویق ائتمه‌سینده اوینادیغی رول شیشیردیله بیلمز.
آذربایجانلی‌لارین ۱۹۲۵-جی ایلده پهلوی سولاله‌سینین قورولماسیندان اول و سونراکی دؤورده اولان حرکت‌‌لرینین موقاییسه‌سی اونلارین هم طلب‌لرینده، هم ده ناراضیلیق‌لارینداکی داواملیلیغی گؤستریر.
مشروطه اینقیلابی ۱۹۰۵-جی ایلدن ۱۹۰۶-جی ایله قدر داوام ائد‌ن، شاه حکومتینین تسلیم اولدوغو و میللی مجلیسی چاغیرماق اوچون قبول ائتدیگی بیر سیرا اعتراض‌لارلا باشلادی. بیر آز سونرا، ۱۹۰۶ -جی ایلین سئنتیابریندا تبریز انجمنی میللی مجلیسه اؤز میللت وکیل‌لرینی سئچمک مقصدی ایله قورولسا دا، تئزلیکله اؤزونه‌مخصوص بیر بؤلگه‌سل پارلامئنت اولدو. ایالت و یئرلی مجلیس‌لر یارادان علاوه‌‌لر مجلله‌سی ۱۹۰۷-جی ایلین اوکتیابریندا محمد علی شاه طرفیندن تصدیق ائدیلدی. بو سند ایالت و یئرلی انجمن‌لرین قانون‌لاری ایله باغلی حاضیرلانان ۱۲۲ مادده‌دن عبارت ایدی. بورادا یازیلانلارا گؤره، اؤلکه‌نین بیر پارچاسی اولان ایالت اؤز مرکزی حکومتی و آلت ولایت‌لری اولان اراضی کیمی معین ائدیلدی. عمومیلیکده ایران دؤرد ایالته بؤلوندو، آذربایجان دا بونلاردان بیری ایدی. قانون ایالت انجمن‌لرینین نئجه قورولاجاغینی، میللت وکیل‌لرینین هانسی قایدادا سئچیلمه‌سینی و هر بیر ایالتده بو انجمن‌لرین صلاحیت حددینی ایضاح ائدیردی. علمی آراشدیرما‌لار آذربایجان انجمنینده‌کی میللی المنت‌لرین آغیرلیغینا ایشاره ائدیر. مثلاً، گؤرکملی تاریخچی سوسیولوق نادر سهرابی «عثمانلی ایمپئرییاسیندا و ایراندا اینقیلاب و مشروطه‌چیلیک» (۲۰۱۱) آدلی کیتابیندا یازیر: «قزئت‌لر، مجلیس پروتوکول‌لاری و خاطره‌‌لر بیر نوع میللی انجمن‌لرین تشکیل ائدیلمکده اولدوغونو آچیق شکیلده گؤستریر».
شاه ۱۹۰۸-جی ایلین ایونوندا تهران‌‌داکی مجلیسین بومبالانماسینی امر ائتدی. مشروطه‌چی‌لر و شاهچی‌لار آراسیندا وطنداش موحاریبه‌سی باشلادی، اساس حادثه‌‌لرین ایسه چوخ حیصه‌سی تبریزده باش وئریردی. مجلیس‌لرین بومبالانماسی خبری تبریزه چاتاندا تبریز انجمنی شهرده‌کی مشروطه‌چی قوه‌‌لری شاهچی‌لارا قارشی توپلاماق و سیلاحلاندیرماق اوچون توپلومدان بو خبری گیزلتدی. بورادان اونون قوه‌‌لرینه مشروطه اینقیلابینین بؤیوک سیما‌لاریندان بیری (و ائتنیک آذربایجانلی) ستارخان رهبرلیک ائدیردی. نؤوبتی ۱۳ آی عرضینده مشروطه‌چی‌لر وطنداش موحاریبه‌سینده اوستونلوک الده ائده بیلدیلر و شاهی داها چوخ گذشته گئتمه‌یه مجبور ائتدیلر.
آنجاق مشروطه اینقیلابی اوغورسوز سونلوقلا باشا چاتدی. شاه روسیه امپراطورلوغونون کمکی ایله اؤلکه‌یه نظارتی برپا ائده بیلدی و پارلامئنت سیاستینی بوغدو. لاکین آذربایجانین مشروطه اینقیلابینداکی رولو ضیالی‌لارین و سونرادان شیعه دین خادیمی، میللت وکیلی و سیاسی لیدر محمد خیابانی کیمی فعال‌لارین خاطره‌‌لرینده یاشاییردی. بورادا داواملیلیق تئزیسی‌نین دوغرولوغو آیدین‌دیر: آذربایجانین ایالت انجمن‌لری اوچون چاغیرش‌لارداکی، آنایاسا ایشینین تشکیلینده و مؤحکملندیریلمه‌سینده‌کی رولو فئدرالیزم ایدئولوگییاسینین و بو ایدئیایا خالق دسته‌یینین باریز گؤستریجیسی‌دیر.
اوسته‌لیک، آذربایجانداکی قیسا عؤمورلو آزادیستان ایالتینین (۱۹۲۰-جی ایلین اولیندن همین ایلین سئنتیابرینا قدر داوام ائتدی) تدقیقی حرکاتدا ادعا‌لارین و طلب‌لرین هم اوخشارلیغینی، هم ده داواملیلیغینی گؤستریردی. بو حرکاتدا تهران و تبریز آراسینداکی موباحیثه ایران ایله انگلیس آراسینداکی موقاویله اوجباتیندان باش وئرسه ده، آزادیستان حرکاتینین طلب‌لری هم آذربایجان مشروطه‌چی‌لری، هم ده آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سینین (آدف) طلب‌لرینه چوخ اوخشاییردی. آدف ۱۹۴۵-جی ایلین نویابریندان ۱۹۴۶-جی ایلین دئکابرینا قدر آذربایجان میللی حکومتینی ایداره ائد‌ن جعفر پیشه‌وری‌نین رهبرلیک ائتدیگی، سووئت اتفاقی طرفیندن دستکله‌نن و پهلوی‌لره قارشی مؤوقعده بیر پارتی ایدی. مرکزسیزلشدیریلمیش ایداره‌ائتمه بوتون بو حرکت‌‌لرین طلب‌لرینده اورتاق موضوع ایدی.
معاصر ایران‌ین قاباقجیل تاریخچیسی یرواند آبراهامیان موختلیف یازی‌لارینداکی ادعاسینا اویغون او‌لاراق بیر مقاله‌سینده خیابانی‌نین آذربایجانا «نه عدالتلی پارلامئنت تمثیلچیلیگی‌نین، نه ده کی مرکزی حکومت‌لردن دوزگون بودجه‌نین آیریلماماغیندان» شیکایت ائتدیگینی ایره‌لی سورموشدو. خیابانی فئدرالیزم ایدئیاسی ایله اوزلاشیردی. ایالت مجلیس‌لرینه چاغیرش‌لاری و یئرلی حکومت قورماق جهد‌لریندن گؤروندویو کیمی ایران سرحد‌لری داخیلینده آذربایجان اوچون داها چوخ یئرلی موختاریت ایسته‌ییردی.
پهلوی سولاله‌سینین حاکمیته گلمه‌سیندن ۲۰ ایل کئچمه‌سینه باخمایاراق، آذربایجانلی‌لارین طلب‌لری هله ده عینی ایدی. آدف-نین رسمی ارگانی اولان «آذربایجان»داکی مقاله‌‌لرین تحلیلی و او دؤورون موختلیف سند‌لری آدف حرکاتینین فرقلی بیر سیاسی زمینه‌ده ده عینی تمایولون داوامینی تمثیل ائتدیگینی آچیق شکیلده گؤسته‌ریر: او دؤورون موختلیف قزئت‌لری ده بو داواملیلیق تئزیسینی دستکله‌ییر. سونراکی پاراگراف‌لاردا بو خصوصیت‌لرین بعضی‌لرینه استناد ائده‌‌جه‌یم. آدف-نین باشچیلیق ائتدیگی حرکاتلا اوولکی ایکی حرکات، یعنی: مشروطه و آزادیستان حرکاتی آراسینداکی بیر فرق آدف-نین مدنی موختاریته، آنا دیلینده تحصیل آلماق حقوقونا و آذربایجان دیلینی ایران آذربایجانی ایالتینده رسمی حالا گتیریلمه‌سینه داها چوخ اؤنم وئرمه‌ییدیر.
آدف فئدراتیو بیر سیستئمی و یا ایالت و ولایت انجمنینی شدتله طلب ائتمیشدی. بئله کی، بونون اوچون یالنیز آدف-نین رسمی قزئتی اولان «آذربایجان»دا ایره‌لی سورولن آرقومئنت و طلب‌لرین اساس مزمونونا استناد ائده بیله‌ریک. بیرینجیسی، ایراندا حاکمیتین مرکزسیزلشدیریلمه‌سی اولمادان دئموکراسی و آزادلیق قورولا بیلمز. ایکینجیسی، یئرلی اؤزونوایداره‌ائتمه آنایاسا ایله تامین ائدیلمیش بیر حقوق‌دور. اوچونجوسو، ۱۹۴۱-جی ایل آتلانتیک منشوروندا قید اولونان اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک حقوقو ایرانداکی آذربایجانلی‌لارا دا عاییددیر. دؤردونجوسو، اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه “طبیعی بیر حقوق” اولسا دا، آدف اؤزونو آیریلیقچی بیر پارتی حساب ائتمیر و اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه موطلق شکیلده سئپاراتیزمه برابر دئییلدیر و اؤلکه‌نین پارچالانماسینا چاغیرش کیمی باشا دوشولمه‌مه‌لیدیر. بئشینجیسی، آمئریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاری، سووئت اتفاقی و سوئیس کیمی نومونه‌‌لر اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه‌نین بیر اؤلکه‌نین بیرلیگینی گوجلندیره بیله‌جه‌یینی گؤسته‌ریر.
حتی بو گون ده ایراندا اینسان‌لار آراسیندا ایران آذربایجانی‌نین ایشتیراکی اولمادان سیاسی دییشیکلیگین مومکون اولمادیغی باره‌ده گوجلو بیر فرضیه وار. عینی فرضیه‌نی ایکینجی دونیا محاربه‌سیندن درحال سونراکی دؤورده «آذربایجان» قزئتینده راست گلینن موختلیف مقاله‌‌لرده گؤروروک. مثلاً، ۱۹۴۵-جی ایلین سئنتیابر آیینین اورتا‌لاریندا چیخان «آذربایجان بیر داها تاریخی یوکونو گؤتوردو» باشلیقلی مقاله‌ده مؤلف سیاسی دییشیکلیک‌لرده آذربایجانین رولوندان دانیشیر و بونون اوچون بیر شرط کیمی آذربایجان آزادلیغینین واجیب اولدوغونو ادعا ائدیر. دییشدیرمک آدف ایالت ایدارچیلیگینی یالنیز مرکزی حکومتین گوجونو آزالتماق اوچون طلب ائتمیر، هم ده فیرقه لیدر‌لری ایالت حکومتینین هم مدنیت و دیلینی قوروماغا، هم ده داخیلی استعماردان قورتولماغا شرایط یاراداجاغینی دوشونور‌لر. عینی مقاله‌ده آدف ائتنیک حقوق‌لار طلب ائدیر و «دیگر ائتنیک قروپ‌لار ایلک آددیمیمیزی گؤزله‌ییر‌لر» دئیه‌رک آذربایجانی ائتنیک حقوق‌لارین طلبینده ده قاباقجیل حساب ائدیر.
حتی بو گون ده ایراندا اینسان‌لار آراسیندا ایران آذربایجانی‌نین ایشتیراکی اولمادان سیاسی دییشیکلیگین مومکون اولمادیغی باره‌ده گوجلو بیر فرضیه وار.
یئنی بیر ناراضیلیلق
هم مشروطه اینقیلابی ایله خیابانی حرکاتی، هم ده آدف ایله اؤزوندن اوولکی‌لر آراسیندا اهمیتلی فرق‌لر وار. ایلک ایکیسیندن فرقلی او‌لاراق، آدف آنا دیلینده تحصیل، مدنیتین قورونماسی و ایران آذربایجانیندا آذربایجان دیلینین رسمی اولماسی کیمی مدنی حقوق‌لارین اوزه‌رینده داها چوخ دایانیردی. بو دییشیکلیک، اساساً، ایراندا پهلوی سولاله‌سینین قورولماسیندان سونرا آذربایجانلی‌لارین مدنی ظولمونون آرتماسی ایله باغلی ایدی. بوندان اول ایرانداکی آزسایلی ائتنیک قروپ‌لار فارس میللیتچیلیگی‌نین ائکسکلوزیو بیر وئرسییاسی ایله موباریزه آپارماق مجبوریتینده دئییلدیلر.
پهلوی حاکمیتی دؤورونده ایراندا مدرن بیر دؤولته کئچیدله ائکسکلوزیو فارس میللتچیلیگینه و آریا ایدئولوگییاسینا کئچید عینی واختا تصادف ائتدی. بو ایدئولوگییا دؤولت گوجونو غیر-فارس ائتنیک‌لرین آسیمیلاسیونونا مجبور ائده‌جک توتالغاسی کیمی ایستیفاده ائتدی. پهلوی‌لرین حاکمیته گلمه‌سیندن اول ائتنیک قروپ‌لار اؤز آنا دیل‌لرینده بعضی قزئت‌لر نشر ائده بیلیردیلر. بو دؤورده آذربایجان دیلینده چاپ اولونان قزئت‌لری و یا ایکی‌دیللی قزئت‌لری (آذربایجانجا-فارسجا) چیخدیغینی گؤره بیلریک. حتی خیابانی حرکاتینین رسمی اورقانی اولان «تجدد» ایکی دیللی بیر قزئت ایدی. رضا شاه رژیمی فارس دیلی و مدنیتینه اساسلانان مونولیت(یکپارچه) بیر ایران میللتی یاراتماغا چالیشیردی. بئله‌لیکله، آدف حرکاتی تکجه ایالت ایداره‌چیلیگی اوغروندا موباریزه آپارمیردی، هم ده فارس اولمایان ایران‌لی‌لارین مدنی ارثینی هدف آلان رضا شاهین آشکار عرقچی سیاستینه قارشی بیر رئاکسییا ایدی.
پهلوی حاکمیتی دؤورونده ایراندا مدرن بیر دؤولته کئچیدله ائکسکلوزیو فارس میللتچیلیگینه و آریا ایدئولوگییاسینا کئچید عینی واختا تصادف ائتدی. بو ایدئولوگییا دؤولت گوجونو غیر-فارس ائتنیک‌لرین آسیمیلاسیونونا مجبور ائده‌جک توتالغاسی کیمی ایستیفاده ائتدی.
بو رئاکسییانین بیر گؤستریجیسی ده آذربایجان دیلینده نشر اولونان (بوتؤولوکده و یا قیسمن) قزئت‌لرین آدف دؤورونده برپاسی ایدی. آدف-نین رسمی ارگانی اولان «آذربایجان» ایکی دیللی بیر قزئت ایدی و قزئتین ایلک ساییندان ایالت حکومتینه احتیاج اولدوغونو ادعا ائدیلمه‌سی ایله یاناشی، مدنی حقوق‌لار و آنا دیلینده تحصیل مؤوضوعوندا موذاکیره‌‌لری عکس ائتدیرن مقاله‌‌لر ده وار ایدی. آدف لیدری جعفر پیشه‌وری دیلی میللی کیملیگین تملی حساب ائدیردی. حقیقتا ده، پیشه‌وری چیخیش‌لاریندا «ایران میللت‌لری» ایفاده‌سینی ایشلتمیش و آذربایجان مدنیتینه کیفایت قدر بودجه آیریلماماسیندان ناراضیلیق‌لارینی بیلدیرمیشلر. بئله چیخیش‌لارین بیرینده او، رضا شاه چئوریلیشینین نتیجه‌سینین آذربایجان مدنیتینین محوی اولدوغونو ادعا ائتدی.
آدف-نین دیل طلب‌لرینی ایره‌لی سورمکده موباریزلیگینی تهران قزئتینین تنقید‌لره جاوابیندا دا گؤرمک او‌لار. تهران آدف -نی آذربایجان دیلینین رسمی دیل ایستاتوسو آلماسینی و تحصیلین بو دیلده آپاریلماسینی طلب ائتدیگی اوچون سئپاراتیزمده اتهام ائتدیکدن سونرا ۱۹۴۵-جی ایلین سئنتیابر آیینین اورتا‌لاریندا آدف «آنا دیلی» آدلی بیر مقاله ایله جاواب وئردی. بو یازیدا آدف آذربایجانلی اوشاق‌لارین ۳-جو صینفه قدر یالنیز آنا دیلینده تحصیل آلماق حقوقونو مدافعه ائدهرک یالنیز بوندان سونرا تدریس پروقرامینا فارس دیلینین داخیل ائدیلمه‌سینین و آذربایجان دیلینین یانیندا تدریس اولونماسینین لازیم اولدوغونو مدافعه ائتدی. بو یاناشمانین پئداقوژی(آموزش و پرورش، اؤیره‌تیم متودلاری) ساغلاملیغینی ایضاح ائد‌ن مقاله‌ده داها سونرا «اؤز دیلی اولمایان بیر میللتین کؤله اولاجاغی» قناعتینه گلمیش آنا دیلینی قوروماغین سیاسی اهمیتی موذاکیره ائدیلدی.
اونیوئرسال تحصیله کئچیدین بو دؤورده باشلانیلماسینا باخمایاراق، پهلوی‌لرین حاکمیتیندن اول اهالینین یالنیز ۵ فایزی ساوادلی ایدی. اونیوئرسال تحصیل ائکسکلوزیو میللت قوروجولوغو پروسئسینده معین ایمکان‌لار یاراتسا دا، جمعیته تأثیر‌لری موختلیف اولدو. بیر طرفدن، عوموم‌بشری تحصیل حکومتین مکتب‌لرده مجبوری آسیمیلاسیون پروقرامینی حیاتا کئچیرمه‌سینه ایجازه وئرمیشدی؛ دیگر طرفدن، عوموم‌بشری تحصیل جمعیتده دیل و ائتنیک فرقلیلیک‌لری داها قاباریق گؤستردی. ائتنیک منسوبیتین اساس علامتی اولموش و هله ده اولان دیلین ایستیفاده‌سینه قویولان قاداغا، ائتنیک‌لرین آیری-سئچکیلییه معروض قالما آنلاییش‌لارینی اهمیتلی درجه‌ده گوجلندیردی.
فارس اولمایان دیل‌لری قاداغان ائتمک، آذربایجانلی‌لارا و دیگر غیر-فارس‌لارا قارشی اقتصادی و مدنی آیری-سئچکیلیک ائتمک، ایجرا حاکمیتینده عدالتلی سیاسی تمثیلچیلیگین اولماماسی آذربایجانلی‌لارین و دیگر بعضی بؤیوک ائتنیک قروپلارین کیملیک‌لرینین داها دا سیاسیلشدیریلمه‌سی ایله نتیجه‌لندی. آدف-نین «آذربایجان» قزئتینده آذربایجان میللی حکومتینین حاکمیتی دؤورونده ( ۱۹۴۵-جی ایلین نویابریندان ۱۹۴۶-جی ایلین دئکابرینا کیمی) یازیلمیش چوخ‌سایلی مقاله‌‌لر غیر-فارس ائتنیک‌لره قارشی اینتئقراتیو(یکپارچه) سیاست طلب ائدیردی (آسیمیلاسیون سیاستیندن فرقلی او‌لاراق). بو، کیملیک‌لرینی قوروماق اوغروندا موباریزه‌نین مرکزینده ایدی. عکس تقدیرده، چوخلو سایدا مقاله آچیق شکیلده قید اولونور کی، آدف آیریلیقچی کیملیک لاییحه‌سی حیاتا کئچیرمک مجبوریتینده قالاجاق.
پهلوی رژیمی فارس اولمایان موختلیف ائتنیک قروپ‌لارا تضییقی آرتیرماقلا یاناشی، دین خادیم‌لرینه و دینی قروپ‌لارا دا یئنی محدودیت‌لر قویدو؛ هم ده حجاب گئیینمه‌یی تامامی ایله محدودلاشدیردی. سونراکی اون‌ایللیک‌لر عرضینده دین خادیم‌لری ده اؤز ناراضیلیق‌لارینی فورمالاشدیردیلار. دینی قروپ‌لار و مسجید‌لر شبکه‌سی اوزه‌رینده نظارت دین خادیم‌لرینین الینده قالدیغیندان پهلوی تاختی لاخلاماغا باشلایاندا بو شبکه آسانلیقلا سولاله‌یه قارشی کوتله‌نی سفربر ائتدی و نتیجه‌ده، ایسلام اینقیلابینا چئوریلن تشکیلاتی ایشین تشبوثکاری اولدو.
پهلوی رژیمینین ائکسکلوزیو میللت قوروجولوغو لاییحه‌سینه قارشی رئاکسییا ان آزی ایکی سببدن گوجلو ایدی. بیرینجیسی، رژیم میللت قوروجولوغو لاییحه‌سینده فارس اولمایانلاری تجرید ائتمکله اساس ائتنیک آزلیق‌لارین کیملیگینی سیاسیلشدیردی. ایکینجیسی، پهلوی رژیمی یئنی اینکلوزیو اوست کیملیک ایله عوض اولونمایان شیعه اوست کیملیگینی فاکتیکی او‌لاراق ترک ائتدی. ائکسکلوزیو میللت قوروجولوغونداکی بو اوغورسوزلوق، ناراضی ائتنیک و دینی قروپلارین سیاسیلشمه‌سی و رادیکاللاشماسی ایله نتیجه‌لندی. بئله‌لیکله، ائتنیک ناراضیلیق‌لارین آرتماسی و شیعه کیملیگینین یاییلماسینا قویولان محدودیت‌لر نتیجه‌سینده تکجه ائتنیک کیملیکلر داها مشهور و سیاسیلشمیش اولمادی، همچینین ناراضی دین خادیم‌لرینین سیاسی حاکمیت اوغروندا موباریزه‌یه جلب ائدیلمه‌سینه تکان وئریلدی.
نتیجه‌نی هامیمیز بیلیریک: بوتون بو موباریزه و ناراضیلیق‌لار، خصوصاً ایراندا دین خادیم‌لرینین پهلوییه قارشی آکتیو فعالیته جلب اولونماسی، نهایت، ۱۹۷۹-جو ایل اینقیلابینا سبب اولدو. ایسلام اینقیلابیندان درحال سونرا (۱۹۸۰ -جی ایلده) آذربایجان شیعه ایسلام دین خادیمی سیدمحمدکاظیم شریعتمداری ایله علاقه‌لی مؤعتدیل بیر پارتی اولان موسلمان خالق جومهوریتی پارتی‌سی مرکزسیزلشدیرمه و باشقا‌لاری ایله بیرگه داها بؤیوک دیل حقوقلاری طلب ائتدی. مسئله بوراسیندادیر کی، ایدئولوژی فرقلیلیک‌لر اولسا دا، مشروطه اینقیلابیندان باشلایاراق ایرانداکی موختلیف ائتنیک آذربایجانلی حرکت‌‌لری آراسیندا دیقته‌لاییق بیر داواملیلیق ایزله‌نیله بیلر.
ائکسکلوزیو میللت‌چیلییه خیدمت ائد‌ن اینکلوزیو اوست کیملیک
موختلیف ایدئولوژی، دینی و ائتنیک منشأ مالیک ایران‌لی‌لارین هر بیری ۱۹۷۹-جو ایل اینقیلابینا آپاران پروسئس‌لرده ایشتیراک ائدیردیلر. فاکتیکی او‌لاراق هر بیر بؤیوک کیملیک قروپونون پهلوی رژیمینه قارشی اؤز ناراضیلیقلاری و اؤز نؤوبه‌سینده سولاله‌نی دئویرمک اوچون حرکاتا قوشولماقدا سبب‌لری واردی. لاکین، سوندا، شیعه فوندامئنتالیست(اصولگرا)لرینین رهبرلیک ائتدیگی حرکات غالیب گلدی. حاکمیتی اللرینده جمعله‌ین کیمی موختلیف واسطه‌‌لرله علیه‌دار‌لارینی و رقیب‌لرینی یوخ ائتمک اوچون حرکته کئچدیلر.
ایسلام اینقیلابینین کوللئکتیو کیملیک‌لرله علاقه‌لی مسئله‌‌لره ده تأثیر‌لری اولدو. مثلاً، ایسلام اینقیلابچی‌لاری ائتنیک باخیمدان موختلیف، عینی زاماندا دینی باخیمدان هوموگئن بیر جمعیتی احاطه ائد‌ن اؤلکه‌نین رسمی و عمومی بیر کیملیگی او‌لاراق شیعه‌لیگی دیرچلتمک اوچون اللرینده اولان گئنیش تبلیغات واسطه‌‌لریندن ایستیفاده ائتدیلر. هم ده ایسلام همرایلیگینی خاریجی سیاست‌لرینین اساس پرینسیپی او‌لاراق دا اعلان ائتدیلر. یئنه ده برندا شافرین «باکی دیالوق‌لاری» نین تکرار نشرینده دوزگون ایفاده ائتدیی کیمی: «ایسلام همرایلیگی‌نین اساس ژئوپولیتیک ماراق‌لارلا ضدیت تشکیل ائتدیی حال‌لاردا تهران، دئمک او‌لار کی، همیشه پراقماتیک ماراق‌لاری ایدئولوگییادان اوستون توتور».
اینقیلاب هم ده میللی و ائتنیک کیملیک‌لره تاثیرسیز اؤتوشمه‌دی. ایسلام رژیمی پهلوی رژیمینین میللتچیلیگینی پیسله‌سه ده، پراکتیکی او‌لاراق فارس اوستونلویو دوکترینی توخونولمامیش قالدی. اؤلکه‌نین ائتنیک آزلیق‌لاری ۱۹۷۹-جو ایل اینقیلابیندان سونرا اقتصادی، مدنی و سیاسی آیری-سئچکیلیکدن اذیت چکمکده ایدیلر. اوسته‌لیک، ایسلام رئسپوبلیکاسی آنایاساسیندا یئر آلان ائتنیک برابرلیک و دیل حقوقلاری ایله باغلی مدعا‌لار هئچ واخت پراکتیکادا تطبیق ائدیلمه‌میشدیر.
اینقیلاب هم ده میللی و ائتنیک کیملیک‌لره تاثیرسیز اؤتوشمه‌دی. ایسلام رژیمی پهلوی رژیمینین میللتچیلیگینی پیسله‌سه ده، پراکتیکی او‌لاراق فارس اوستونلویو دوکترینی توخونولمامیش قالدی.
بوتون بونلارا باخمایاراق، اینقیلابچی ایران بیر مدت شیعه‌لیگی اؤلکه‌نین ان قاباریق کیملیگی کیمی تانیتماقلا، اساساً، بو مذهبدن ائتنیک قروپ‌لارینین ائتنیک ناراضیلیق‌لارینی ایداره ائده بیلدی. سنی مذهبیندن فرقلی او‌لاراق، شیعه‌لیک اؤز اینانان‌لارینی بیرلشدیرمک و شیعه همرایلیگی حس‌لرینی گوجلندیرمک قابیلیتینه مالیک‌دیر. بو گوج شیعه‌لیگین چئشیدلی، تکرارلانان، دویغوسال و کوللئکتیو او‌لاراق تطبیق ائتدیگی مراسیم‌لردن قایناقلانیر. مختلیف دینی آیین‌لر تطبیق ائتمک، اونو ان قاباریق کوللئکتیو کیملییه چئویریر. بو حالدا گوجلو شیعه کیملیگینه صاحب اولان ائتنیک آزلیق‌لار، ان آزیندان معین درجه‌ده ائتنیک آیری-سئچکیلیگی گؤزآردی ائده بیلر‌لر. بونلارا علاوه او‌لاراق، دینی کیملیگین معاصر بیر میللت دؤولتینده ان قاباریق کیملیک او‌لاراق تبلیغ ائدیلمه‌سی گیزلی ائتنیک حؤکمرانلیغا یول آچیر. ایسلام اینقیلابیندان سونرا فارس‌لارین اوستونلویونون نیسبتا آشکارلانمادان داوام ائتمه‌سینین بیر سببی اؤلکه‌نین شیعه کیملیگینین آلتیندا یووا قورماسیدیر. بو وضعیت حاکیم فارس ائتنیک منسوبیتینین سرحد‌لرینی داها آز گؤرونن ائتدی، گوجلو معلوماتلیلیق اولمادیغی اوچون حاکیملیگی آسانلاشدیردی و نهایت ائتنیک آیری-سئچکیلیگی داوام ائتدیردی. آنجاق دیندارلیغین سوییه‌سی آشاغی دوشنده، باش وئرن حادثه‌‌لر دینی همرایلیگین حقیقیلیگینه شوبهه یاراتدیقدا و یا دینی کیملیک دیگر کوللئکتیو کیملیک‌لرله ضدیت تشکیل ائتدیکده تمایول دییشه بیلر.
ایسلام همرایلیگی پرینسیپی پراکتیکادا
ایران‌ین ۱۹۸۰-جی ایلدن ۱۹۸۸-جی ایله قدر داوام ائد‌ن ۸ ایللیک عراق ایله موحاریبه‌سی زامانی ایران‌لی‌لاری سفربر ائتمک اوچون میللتچی دئییل، دینی سؤیلمدن ایستیفاده ائتمه‌سی تصادفی دئییلدی. بو موحاریبه زامانی آیری-سئچکیلییه معروض قالان موختلیف ائتنیک منشأ‌دن سایسیز-حسابسیز اینسان‌لار، خصوصاً ده آذربایجانلی‌لار ایرانی مدافعه ائتمک اوچون جبهه‌ده جان‌لارینی قوربان وئردیلر. ائتنیک آزلیق قروپ‌لارینین ایران اهالیسی‌نین یوزده اللی‌دن چوخونو تشکیل ائتدیگینی و هر قروپون آیری-سئچکیلیگین موختلیف فورما‌لارینی تجروبه ائتدیگینی نظره آلساق، موحاریبه‌نین اؤزو میللت‌لرآراسی همرایلیگین یارادیلماسیندا اهمیتلی رول اوینادی.
شیعه‌لیک ایران ایسلام رئسپوبلیکاسیندا اهالینین باغلی قالاجاغی گؤزله‌نیلن چتر کیملیک کیمی تبلیغ ائدیلمیشدیر. بوندان علاوه، ایران رژیمی دایانمادان اساس خاریجی سیاست یاناشماسی او‌لاراق «ایسلام همرایلیگی»نی اعلان ائتدی. بئله بیر سیاست قابارمیش دینی کیملیگین ائتنیک کیملیک سرحد‌لرینی آشماسینا و بونا گؤره ده ائتنیک ناراضیلیق‌لارا مانع اولماسینا ایمکان وئردی. اصلینده، ایران اساساً شیعه اؤلکه‌سی اولدوغو اوچون (یوزده ۹۰ ایله ۹۵ آراسیندا)، شیعه ایسلام اینانجینین گوجو و پوپولیارلیغی فاکتیکی او‌لاراق ایران‌ین میللی کیملیک آنلاییشینا دا سیچرادی و بونونلا دا ایرانا عاییدلیک حسینی گوجلندیردی.
ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی خاریجی سیاستینده ایسلام همرایلیگینی اساس پرینسیپ کیمی قبول ائتسه ده، رژیم اونو تطبیق ائتمکده چوخ سئچیجیدیر. مثلاً، ایران چین‌ین اویغور آزلیغینین – ایسلام دینینه اینانان و داها چوخ سینجان اویغور موختار بؤلگه‌سینده یاشایان بیر تورک ائتنیک قروپونون فاجعه‌لی وضعیتینه گؤره یالنیز سوسمادی، هم ده بو یاخینلاردا چین ایله ۲۵ ایللیک ایستراتژی امکداشلیق موقاویله‌سی ایمضالادی. روسیه‌ده‌کی چئچئن‌لرله ده ایسلام همرایلیگی پرینسیپی تطبیق ائدیلمه‌میشدیر.
ایران اساساً شیعه اؤلکه‌سی اولدوغو اوچون (یوزده ۹۰ ایله ۹۵ آراسیندا)، شیعه ایسلام اینانجینین گوجو و پوپولیارلیغی فاکتیکی او‌لاراق ایران‌ین میللی کیملیک آنلاییشینا دا سیچرادی و بونونلا دا ایرانا عاییدلیک حسینی گوجلندیردی.
حقیقتا ده، ایران‌ین گؤردویو ایش‌لر ایسلامی موختلیف یاخین شرق اؤلکه‌‌لرینده یومشاق گوج واسطه‌سی او‌لاراق ژئوپولیتیک مقصد‌لرینه چاتماق اوچون ایستیفاده ائتمک کیمی تصویر اولونا بیلر. خصوصی ایله یاخین شرقده‌کی شیعه‌‌لر آراسیندا شیعه کیملیگینین تبلیغی ایله ایران یئرلی شیعه کیملیک‌لرینی اوست کیملیگینه چئویرمه‌یه چالیشیر. یوخاریدا موذاکیره ائدیلدیگی کیمی سنی کیملیگیندن فرقلی او‌لاراق، شیعه کیملیگی ان اؤنملی کیملییه چئوریلمه قابیلیتینه مالیک‌دیر. تصادفی دئییل کی، ایران‌ین یاخین شرقده‌کی اساس مدنی تشببوث‌لریندن بیری شیعه‌‌لری موختلیف مراسیم‌لر قورماغا تشویق ائتمکدیر. ایران بو مراسیم‌لرین گرجستان، آذربایجان و لبنان دا داخیل اولماقلا بیر چوخ اؤلکه‌ده‌کی شیعه ایجماع‌‌لاری و حتی، اساساً، سنی سعودی عربستان‌یندا آزلیق اولان شیعه‌‌لر آراسیندا بئله کئچیریلمه‌سینی دستکله‌ییر و آسانلاشدیریر.
ایران چوخ یاخشی بیلیر کی، بو مراسیم‌لر اساس شیعه اؤلکه‌سی اولان ایران ایله همرایلیگینی آسانلاشدیردیغی حالدا او اؤلکه‌‌لرین شیعه ایجماع‌‌لارینین اؤز میللی کیملیک‌لری ادغامینا مانع‌‌لر یارادا بیلر. عمومیتله، غیر-سیاسی گؤرونن بو مدنی پروقرام‌لارین وظیفه‌سی ایسلام همرایلیگی دئییل، ایران‌ین پوتئنسیال ایشتیراکی و موداخیله‌سی اوچون سوسیال بازا حاضیرلاماقدیر. اساس سبب ایران‌ین ژئوپولیتیک ادعالارینی حیاتا کئچیرمک اوچون، اساساً، سنی اؤلکه‌‌لرده یاشایان شیعه ایجماعلاریندان ایستیفاده ائتمه‌سیدیر.
مثلاً، ایران‌ین لبنان سیاستی شیعه لبنانلی‌لارین اؤلکه‌نین میللی کیملیگینه ادغام اولماسینا مانع اولان اساس فاکتور‌لاردان بیریدیر. یمن، عراق و سوریه کیمی اکثریتی موسلمان اولان اؤلکه‌‌لرده ایران‌ین وکیل شبکه‌سی ده شیعه حاکمیتی ایشله‌وی ایران‌ین ژئوپولیتیک ماراق‌لاری اوچون یئرلی شیعه ایجماعلاریندان ایستیفاده ائتمکدن عبارت اولدوغونو گؤستریر.
قاراباغ مناقشه‌سی نومونه‌سی
ایران‌ین کیملیک سیاستینین باشقا بیر نومونه‌سینی بیرینجی و ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌‌لری لنزیندن گؤرمک او‌لار. سونونجو دفعه تهران‌ین ارمنستانا دسته‌یینین سئزیلمه‌سی سببیندن ایران تورک‌لرینین اعتراض دالغا‌لاری گئرچکلشدی. طلب‌لر ارمنستان ایله سرحدین باغلانماسی ایدی. ایران آذربایجانین اراضی بوتؤولویونون و ایسلام همرایلیگی پرینسیپی‌نین تانینماسی ایله باغلی رسمی او‌لاراق طرفسیز مؤوقع توتسا دا، بونا باخمایاراق، سون اوتوز ایلده ارمنستان ایله یاخشی موناسیبت‌لری قورودو و اؤز اراضیسی‌نین روسیه طرفیندن ارمنستانا حربی یوک‌لرین داشینماسی اوچون ایستیفاده‌سینه ایجازه وئره‌رک ایروانی دستکله‌دی. هله ۱۹۹۲-جی ایلده تبریز، اورمیه و تهران کیمی شهر‌لرده ایران رژیمینین قاراباغ سیاستینه قارشی نوماییش‌لر باش توتموشدو.
ایلک نؤوبه‌ده، ژئوپولیتیک قایغی‌لاری و آذربایجانین موستقیللیگی‌نین ایران داخیلینده‌کی ائتنیک قروپ‌لاری اوزه‌رینده یارادا بیله‌جه‌یی دومینو ائتکیسی احتیمالی ایله ایلگیلی ناراحاتلیق‌لاری سببیندن تهران ایروانا مئییللی داوراندی. بو جور ناراحاتلیق‌لار شوبهه‌سیز کی یئنی دئییلدی. تاریخی سند‌لر ۲۸ مای ۱۹۱۸-جی ایلده قیسا عؤمورلو آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین قورولماسیندان سونرا اوخشار قایغی‌لارین یاراندیغینی گؤستریر. موستقیل آذربایجان همیشه ایران‌ین میللی تهلوکه‌سیزلیگی اوچون پوتئنسیال تهلوکه کیمی دوشونولموشدور. ایران رژیمی اؤلکه‌سینده‌کی آذربایجان تورک‌لرینه جلب‌ائدیجیلیگی‌نین آزالماسی اوچون آذربایجان رئسپوبلیکاسینی دایم پروبلئم‌لر باتاقلیغیندا گؤرمه‌یی اوستون توتدو. بو، موستقیللیین ایرانداکی ناراضی آذربایجانلی‌لارا روحلاندیریجی تأثیرینین قارشیسینی آلماق اوچون حاضیرلانمیش بیر سیاست‌دیر.
ایران‌ین کیملیک سیاستینین باشقا بیر نومونه‌سینی بیرینجی و ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌‌لری لنزیندن گؤرمک او‌لار. سونونجو دفعه تهران‌ین ارمنستانا دسته‌یینین سئزیلمه‌سی سببیندن ایران تورک‌لرینین اعتراض دالغا‌لاری گئرچکلشدی.
ایران رژیمینین داخیلده همرایلیک یاراتماق اومیدی او قدر ده اوغورلو اولمادی. تهران‌ین اومید‌لریندن فرقلی او‌لاراق، خاریجی سیاست یاناشماسی اؤلکه‌ده‌کی ائتنیک آذربایجانلی‌لار آراسیندا ایران میللی کیملیگینه منسوبلوق حسینی ضعیفلتدی. بو، ایلک نؤوبه‌ده، ایران‌ین قاراباغ سیاستینین تانینمیش خاریجی سیاسی ایسلام همرایلیگی پرینسیپینه ضد اولماسی سببیندن باش توتدو. ایران، اساساً ده، شیعه اولان آذربایجان رئسپوبلیکاسینا قارشی ایسلام همرایلیگینی ایفاده ائتمکدن چکیندی. نتیجه ایراندا ائتنیک آذربایجانلی‌لارین تهران‌‌داکی مرکزی حاکم ارگانی خیانتکار گؤرمه‌سی اولدو.
بئله بیر یاناشما ایران وطنداش‌لارینین آذربایجان وطنداش‌لاری آراسیندا رزونانسینی آزالتماقلا یاناشی، اؤلکه‌نین قاپساییجی کوللئکتیو کیملیگینه وئریلن اهمیتی ده زده‌له‌دی. حقیقتا ده، «ایران‌لی‌لارین دیر‌لری و داورانیش‌لاری» (۲۰۱۵) او‌لاراق بیلینن بیر سورغو معلومات توپلوسونون اوچونجو دالغاسی ایراندا دیندارلیغین آزالما مئیلینی آچیق شکیلده نوماییش ائتدیریر. بو معلومات‌لارا گؤره، ایران‌لی‌لارین ۶۶ فایزی، اؤلکه داخیلینده اینسان‌لارین بئش ایل اووله نیسبتا بو گون داها آز دیندار اولدوقلارینی و قارشیداکی بئش ایلده داها دا آز دیندار اولاجاغینی دوشونور. ایرانداکی آذربایجانلی‌لار اوچون دیندارلیغین آزالما فایزی ایران‌ین میللی اورتالاماسیندان یوکسک‌دیر و ۷۰ فایزدیر. طبیعی کی، دینی ایش‌لره دؤولت نظارتی ده دونیوی‌لیگین آرتماسینا کؤمک ائتدی. موختلیف حادثه‌‌لر اوزه‌رینده آپاریلان آراشدیرما‌لارا گؤره، دؤولتین دین اوزه‌رینده نظارتی دیندارلیغی آزالدیر. عمومیتله، ایران‌ین کیملیک سیاستینین اوغورسوزلوغو اونون اوچون چوخ بؤیوک نتیجه‌‌لر وئریر، چونکی بو، اؤلکه‌ده ائتنیک آذربایجانلی کیملیگینین اؤن پلانا چیخماسینا یول آچیر.
بیرینجی قاراباغ موحاریبه‌سی ایران اوچون کناردان گلن بیر شوک ایدی، چونکی رژیمین کوللئکتیو شیعه کیملیگی ایله احاطه اولونموش ائکسکلوزیو فارس میللتچی طبیعتینی اوزه چیخاردی. بو، ائتنیک آیری-سئچکیلیک داها چوخ آشکار اولدو. ایراندا یاشایان آذربایجانلی‌لارین یالنیز ۳۹ فایزی، یوخاریدا گؤستریلن معلومات‌لارا گؤره، دؤولتین ائتنیک آزلیق‌لارا قارشی آیری-سئچکیلیک ائتمه‌دیگینی سؤیله‌ییر. بیر زامان‌لار ایران‌ین ان صادق ائتنیک آزلیق‌لاریندان بیری اولان آذربایجان تورک‌لری گئتدیکجه داها چوخ مایوس اولور‌لار. دیندارلیغین آزالماسی کونتئکستینده ائتنیک برابرسیزلیک و آیری-سئچکیلیکدن معلوماتلیلیق ایران آذربایجانلی‌لاری آراسیندا ائتنیک پارچالانمانی سورعتلندیریر. سون حادثه‌‌لر گؤستریر کی، قابارمیش آذربایجان کیملیگی فعالیته کئچیر. دؤولت باسقی‌لارینا باخمایاراق، ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله ایفاده اولونان همرایلیک سوییه‌سی موقاییسه اولونمازدیر.
ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌سی ایراندا عمومی اهالیسی‌نین تخمیناً اوچده بیرینی تشکیل ائد‌ن آذربایجان تورک‌لرینین اعتراض دالغا‌لارینی آلوولاندیردی. ایران‌ین شمال-غرب ایالت‌لرینین موختلیف شهر‌لرده و تهران‌‌دا اعتراض آکسییا‌لاری باش توتدو. ایران حاکمیتی اعتراض‌لار باشلادیغی آندان اعتباراً روسیه‌نین ارمنستانا حربی یاردیم گؤسترمه‌سینه و ایران‌ین ارمنستانا دسته‌یینه اعتراض ائد‌ن یوز‌لرله ائتنیک آزربایجانلینی حبس ائتدی. اؤتن ایل ایراندا آذربایجانلی‌لارین دقتی ایران‌ین قاراباغ سیاستینه اعتراض ائتمک و آذربایجان رئسپوبلیکاسینداکی آذربایجانلی‌لارلا همرایلیک ایفاده ائتمک ایدی. اینسان حاق‌لاری حئسابات‌لارینا گؤره، سون بیر ایلده حبس اولونان آذربایجانلی‌لارین ۸۷ فایزی قاراباغلا باغلی اعتراض آکسییا‌لاریندا ایشتیراک ائتدیک‌لری اوچون ساخلانیلیب. حبس اولونانلاردان بعضی‌لرینین هم پولیس، هم ده کشفیات ایشچی‌لری طرفیندن ایشگنجه گؤردویو و دؤیولدویو بیلدیریلیر.
ایران حکومتینین زوراکی آسیمیلاسیون سیاستی و آزلیق‌لارا قارشی آیری-سئچکیلیک ائدیلمه‌سی بیر طرفدن، دیگر طرفدن ایراندا دیندارلیغین آزالماسی اؤلکه‌ده ائتنیک آذربایجانلی کیملیگینی سیاسیلشدیرمکله یاناشی، آذربایجانلی‌لارین کیملیک‌لری ایله باغلی قرار‌لارینی دا رادیکاللاشدیردی. بو عامل‌لرله یاناشی، آذربایجان رئسپوبلیکاسینین ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌سینده غالیب گلمه‌سی ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین ائتنیک غرور سوییه‌سینی آرتیردی. اینسان‌لار اؤز‌لرینی داها چوخ غرور دویدوقلاری کوللئکتیو کیملیک‌لرله تانیملاییرلار. بوتون بو عامل‌لر ائتنیک سفربرلیگی گوجلندیره بیلر، چونکی آذربایجان کیملیگینین قابارماسی اونلارین شیعه و یا ایران‌لی دئییل، آذربایجانلی کیمی تانینماسینی گوجلندیریر و نهایت، گوجلو قروپا عاییدلیک آذربایجان اجتماعی حرکت‌‌لرینین فیکیر‌لری اوزه‌رینده فیکیر بیرلیگینه سبب اولور و کوللئکتیو فعالیت اوچون اوزلاشمانی آسانلاشدیریر.
شیعه اوست کیملیگینین بؤلگه‌سل سیاستده ایران اوچون بعضی اوستونلوک‌لری اولسا دا، آذربایجان کیملیگی میللی و شیعه کیملیک‌لرینین ماهیتینی و حقیقیلیگینی سورغولاماقلا ایران‌ین داخیلی تهلوکسیزلیگینه پروبلئم یارادیر. بو شرط‌لر داخیلینده آذربایجان کیملیگینین اؤن پلانا چیخماسی، خصوصیله سیاسی قاریشیقلیق‌لار و یا مرکزی حاکمیتین ضعیف اولدوغو کریتیک مقام‌لاردا ایران اوچون بؤیوک نتیجه‌‌لره گتیریب چیخارا بیلر. بوندان علاوه، آذربایجان تورک‌لری ایران‌ین هم یؤره‌سل(پیرامونی)، هم ده مرکزی بؤلگه‌‌لرینده یاشایان یگانه فارس اولمایان ائتنیک قروپ‌لاردیر. گوج مرکزینه جوغرافی یاخینلیق آذربایجانلی‌لارین سیاسی پروسئس‌لره پوتئنسیال تأثیرینی آرتیریر. بئله کی، اؤزونه‌مخصوص کیملیگی و اؤلکه‌نین دیگر ائتنیک قروپ‌لاری ایله ضعیف علاقه‌‌لری اولان ناراضی آذربایجانلی‌لار، ال‌وئریشلی شرایطده اؤز سیاسی مقصد‌لرینی حیاتا کئچیره بیلر‌لر.
شیعه اوست کیملیگینین بؤلگه‌سل سیاستده ایران اوچون بعضی اوستونلوک‌لری اولسا دا، آذربایجان کیملیگی میللی و شیعه کیملیک‌لرینین ماهیتینی و حقیقیلیگینی سورغولاماقلا ایران‌ین داخیلی تهلوکسیزلیگینه پروبلئم یارادیر.
ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌سیندن سونراکی دؤورده، ایشغال اولونموش اراضی‌لرین آزاد ائدیلمه‌سی ایرانداکی ائتنیک آذربایجانلی حرکاتینی داها دا دیرچلتدی. مثلاً، ۲۴ ایول ۲۰۲۱-جی ایلده وطنداش جمعیتی فعال‌لارینین و ائتنیک آذربایجانلی موخالیفت پارتی‌لرینین چاغیرش‌لاریندان سونرا تبریزده اعتراض میتینگ‌لرینده، اساساً، عرب قروپ‌لاری ایله همرایلیک نمایش ائتدیریلدی. خوزستان‌دا چوخلوق تشکیل ائد‌ن عرب‌لر چای‌لارین اونلار یاشایان بؤلگه‌‌لردن فارس‌لار یاشایان ایالت‌لره یؤنلندیریلمه‌سینه اعتراض ائدیردیلر. ایرانداکی عرب‌لره دستک ایفاده ائتمکله یاناشی، آذربایجانلی‌لار دا اؤز ائتنیک حقوق‌لارینی طلب ائدیر و رژیمین اونلارا قارشی اقتصادی، مدنی و سیاسی آیری-سئچکیلیگی کیمی قبول ائتدیک‌لری موناسیبتینه اعتراض ائدیردیلر. اون‌ایللیک‌لر عرضینده ایلک دفعه او‌لاراق، بو اعتراض آکسییاسیندا ائتنیک آذربایجانلی‌لار «آزادلیق، عدالت، میللی حکومت» کیمی شوعار‌لار سسلندیره‌رک ایران دؤولتی چرچیوه‌سینده میللی حکومت قورماق ایسته‌دیک‌لرینی بیلدیردیلر. سویداش‌لارینین ایکینجی قاراباغ موحاریبه‌سینده قازاندیق‌لاری گووه‌ن و غروردان گوج آلان ایرانداکی ائتنیک آذربایجانلی‌لار، ایران دؤولتینین ایجرا ارگان‌لاریندان کنار قالما‌لارینا و آیری-سئچکیلیک یاشاما‌لارینا داها تئز رئاکسییا وئریر‌لر.
هم ده بو آن اوچون یئنی حکومتین ائتنیک و سیاسی جهتدن اوولکیندن داها ائکسکلوزیو اولدوغو گؤرونور؛ و سون پرئزیدئنت سئچکی‌لرینده، مشاور علی لاریجانی کیمی عالی رهبره یاخین حساب ائدیلن سیاسی ائلیت نماینده‌‌لرینین ده پرئزیدئنتلییه نامزد اولماسینا ایجازه وئریلمه‌دی. ائتنوکراتیک تمایول اهمیتلی بیر اینکیشاف‌دیر و اؤلکه اوچون داها اوزون‌موددتلی سیاسی تأثیر‌لری اولا بیلر. سیاسی ائلیت‌‌لر آراسیندا آرتان موخالیفت، آوتوریتار(اقتدارگرا) رژیم‌لرده اوغورلو دییشیکلیک اوچون دئمک او‌لار کی، اساس شرط‌دیر. کناردا ساخلانیلان ائلیت نماینده‌‌لرینین سایینین آرتدیغینی نظره آلساق، سیاسی ائلیت آراسیندا پارچالانما و گرگینلیک احتیمالینین گله‌جکده آرتاجاغی احتیمال اولونور. بئله‌لیکله، هم مرکزده، هم ده اطرافدا اولان آذربایجانلی‌لارین سیاسی آکتیولیگی موختلیف سیاسی قروپ‌لار طرفیندن سیاسی فورصت کیمی قیمتلندیریله بیلر. گؤرونور، سئچکیدن سونراکی موحیطده ائتنیک کیملیکلر ده سیاسیلشدیریله‌جک. یئنی پرئزیدئنت ایبراهیم رئیسی‌نین اینقیلاب سونراسی دؤورده باسقیجی رول اوینادیغی دئییلیر. رژیمین ائتنیک قروپ‌لارا قارشی مؤوقعینده دییشیکلیک علامت‌لری اورتایا چیخمادیغیندان، مؤوجود سیاستین داواملیلیغینین قورونماسی ائتنیک آذربایجانلی‌لارین و دیگر آزلیق‌لارین ایران سیاستینه اؤز کیملیگی کونتئکستینده داها فعال یاناشماسی ایله نتیجه‌له‌نه بیلر.
بو مقاله‌نین اینگیلیسجه‌سی باکو دیالوگوئس ژورنالیندا نشر ائدیلمیشدیر.
ترجومه: ایسماعیل زیناللی
