بابک بی اوّلجه، کیتابینیزین نشری موناسیبتیله سیزی تبریک ائدیریک. کیتابینیزدا ایسلام جومهوریتی دؤورونده دؤولت-جمعیت موناسیبت‌لریندن بحث ائدیرسینیز. آنجاق بیز بیرآز داها گئرییه گئدیب بو سوالا گلمک ایسته‌ییریک: تاریخ عرضینده ایران دؤولتی‌نین رسمی تاریخ‌شوناسلیغی نئجه یازیلیب؟ رسمی تاریخ‌شوناسلیق ایله حقیقت‌لر آراسینداکی فرق‌لر نلردیر؟
تبریکینیزه گؤره چوخ تشککور ائدیرم، چوخ ساغ اولون. اوّلجه اتک‌یازی اینترنت سایتینا ایش‌لرینده اوغورلار آرزولاییرام. یازی‌لارینیزی یاخیندان ایزله‌ین بیری اولاراق دئییم کی، پایلاشدیغینیز یازی‌لار اولدوقجا دیرلی یازیلاردیر. و منه گؤره بو یازیلارلا چوخ جیددی بوشلوق‌لاری دولدورورسونوز. بونا گؤره ده سیزه ان خوش آرزولاریملا یورولمایین دئییرم.
ایرانین رسمی تاریخ‌شوناسلیغینا گؤره ایرانین تاریخی، آریان‌لارین ۲۵۰۰ ایل اوّل قوزئیدن گونئیه کؤچمه‌سی، ایران جوغرافییاسینا یئرلشمه‌سی و بو جوغرافییادا دؤولت و مدنیت اینشا ائتمه‌سی ایله باشلادیغینی ایرهلی سورور. بو تاریخ‌شوناسلیغا گؤره، ایران تاریخی ایسلامدان اوّلکی و ایسلامدان سونراکی دؤورلره بؤلونور. ایسلامدان اوّل قورولان اهمه‌نی(هخامنشی) و ساسانی ایمپئرییالاری ایران تاریخی‌نین پیک و ان پارلاق دؤورونو احاطه ائتدیگی حالدا، ایرانلی‌لارین ایسلامی قبول ائتمه‌سیندن سونراکی دؤور عرب، مونقول و تورک ایستیلالاری نتیجه‌سینده یارانان دؤولت‌لرین تاریخی حساب ائدیلیر. ساسانی ایمپئرییاسی‌نین سقوطوندان سونرا ایران جوغرافییاسی اوزون موددت کیچیک بؤلگه‌سل دؤولت‌لر و موستقیل سیاسی ایستروکتورلار آراسیندا بؤلونموش و مرکزی حاکمیتدن محروم اولموشدور. لاکین بؤیوک سلجوقلو ایمپئرییاسی‌نین یارانماسی ایله مرکزی ایستروکتورون یئنیدن قورولماسی مومکون اولدو. بو ایمپئرییانین پارچالانماسیندان سونرا ایران تاریخی قیسا مدت عرضینده پارچالانمیش سیاسی حاکمیت دؤورونو یئنیدن یاشاسا دا، صفوی‌لرین قورولماسی سیاسی بیرلیگی یئنیدن قورا بیلدی.
صفوی‌لرین ایران تاریخینده ائتدیگی دییشیکلیک‌لر تکجه مرکزی حاکمیتین برپاسی ایله محدودلاشماییب هم ده، شیعه‌لیگین دؤولت مذهبی ایستاتوسونا یوکسلمه‌سی و ایران اهالیسی‌نین اهمیتلی حیصه‌سی‌نین شیعه‌لشمه‌سینه و بونون ایران تاریخینه دایمی تأثیری‌نین اولماسینا سبب اولدو. صفوی‌لرین ۱۸-جی عصرین اوّل‌لرینده سقوطوندان سونرا، قیسا عؤمور سور‌ن افشارلار و زندییه دؤولت‌لریندن سونرا ۱۷۹۴-جو ایلده حاکمیتی قاجارلار اله کئچیردیلر.
قاجار شاه‌لاری صفوی‌لرین ایمپئرییا عنعنه‌سینی منیمسه‌یه‌رک گوجلو اوردو و بوروکراتییا یاراتماق مقصدی گودوردولر. لاکین قلوبال ایقتیصادی نیظامین دییشمه‌سی و اونون ایرانین خئیرینه اولماماسی ایرانی ایقتیصادی بؤحران و مالییه پروبلئم‌لری ایله اوز-اوزه قویدو و قاجارلارین گوجلو بوروکراتیک نیظام و تأثیرلی اوردو قورماسینا مانع اولدو. بو، یئرلی ایداره‌چی‌لره مرکزی حاکمیته قارشی داها گوجلو اولماغا و اؤز اینضیباطی موختاریت‌لرینی قوروماغا ایمکان وئردی.
۱-جی دونیا موحاریبه‌سینده ایرانین روسیه و انگلیس طرفیندن ایشغالی بو یاریم‌مرکزی حکومتین داغیلماسینا و مرکزی حاکمیتین تامامیله یوخ اولماسینا سبب اولدو. سیاسی ثابیت‌لیکسیزلیک، زوراکیلیق، تالان و خاوسون حؤکم سوردویو بو دؤورده ۱۹۲۱-جی ایل فئورالین ۲۱-ده قازاق بریگاداسی‌نین کوماندیری رضا خان تهرانی اله کئچیره‌رک احمد شاه قاجارا قارشی حربی چئوریلیش حیاتا کئچیردی. بو چئوریلیش نتیجه‌سینده ۱۹۲۳-جو ایلین اوکتیابریندا باش قرارگاه رییسی، سونرا ایسه باش ناظیر اولان رضا خان ۱۹۲۵-جی ایلده چاغیریلان تاسیس مجلیسی ایله قاجارلارین حاکمیتینه سون وئره‌رک پهلوی‌لرین حاکمیتی‌نین اساسینی قویدو.
رضا شاهین دؤورونده ایران بوروکراتییاسی یئنیلندی، نیظامی و ائففئکتیو اوردو قورولدو. بو اوردودان یئرلی حاکمیت‌لره قارشی موباریزه‌ده ایستیفاده ائدیلدی و یئرلی اینضیباطی ایستروکتورلارین موختاریتینه سون قویولاراق مرکزی حاکمیت قورولدو. ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینده ایرانین یئنیدن روسیه و انگلیس طرفیندن ایشغالی رضا شاهین ۱۹۴۱-جی ایلده تاخت-تاجدان ال چکمه‌سی و اؤلکه‌نی ترک ائتمه‌سی، حاکمیتی اوغلو محمدرضا پهلوییه وئرمه‌سی ایله نتیجه‌لندی. محمد رضا شاهین حاکمیتی دؤورونده ایرانین یاخین تاریخینه دریندن تأثیر ائد‌ن نفتین میللیلشدیریلمه‌سی، ۱۹۵۳-جو ایل چئوریلیشی (آیاکس عملیاتی) و آغ اینقیلاب کیمی موهوم سیاسی حادیثه‌لر باش وئردی.
لاکین ۱۹۷۹-جو ایلین فئورالیندا باش وئرن اینقیلاب پهلوی‌لرین سقوطونا سبب اولدو و ایراندا ۲۵۰۰ ایللیک سلطنت و مونارشی عنعنه‌سینه سون قویدو. نتیجه‌ده ایسلام رئسپوبلیکاسی قورولدو. ایران اؤزونو کؤهنه دؤولت عنعنه‌سینه مالیک و پهلوی‌لرله موعاصیر میللی دؤولته کئچید ائد‌ن بیر اؤلکه کیمی گؤرور. بو دؤولتین تاریخی داواملیلیغی فارس سیویلیزاسییاسی و شیعه‌لیک تاریخینده آختاریلیر و تبلیغ ائدیلیر. لاکین چاغداش دؤورده ایراندا باش وئرن دییشیکلیک‌لر و دؤولتین ماهیتی ایله باغلی موذاکیره‌لر آراشدیریلدیقدا گؤرونور کی، ایرانین موعاصیر دؤولت اولماسی عمومیلیکده اساس خصوصیت‌لردن محرومدور و معین معنادا بورادا مدرنلشمه پروسئسی تاماملانماییب.
موعاصیر ایران تاریخی‌نین قیریلما نقطه‌لری ساییلان مشروطه اینقیلابی (۱۹۰۶-۱۹۱۱) و ایسلام اینقیلابی (۱۹۷۹) دؤورونده‌کی موذاکیره‌لر و بو اینقیلابلار نتیجه‌سینده دؤولتین ماهیتینده باش وئرن دییشیکلیک‌لر آراشدیریلدیقدا، گؤرمک اولور کی، بو اینقیلابلار غربده‌کی دییشیکلیک‌لردن ایلهاملانسا دا، اونلارین جیددی تأثیری اولماییب.
اصلینده ایراندا دؤولتین ماهیتی هئچ واخت دونیوی بیر حادیثه و ایجتیماعی موقاویله ایله وئریلن حقوق‌لارین اؤتورولمه‌سی اولمامیشدیر؛ بؤیوک اؤلچوده شرق‌شوناسلیق مؤوضوع‌لاری ایله دولدورولماغا چالیشیلان شاه عنعنه‌سی‌نین و شیعه تاریخی‌نین شوعوبییه مکتبی‌نین داوامی شکلینده اولموشدور. بورادا موعاصیر دؤوره قدرکی دؤور و سوال دوغوران پئرسپئکتیو، ائله‌جه ده دؤولتین شرق‌شوناسلیق مکتبی‌نین عمومی چرچیوه‌سینی چکدیگی فارس اوستونلویونه اساسلانان ایسلامدان اوّلکی فارس مدنیتی ایله کسکین قیریلما یوخدور. پهلوی‌لر دؤورونده دؤولتین منبعی ایسلاما قدرکی فارس مدنیتینه، فارس اوستونلویونه اساسلانیردیسا، ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونده ده ایمامییه شیعه فیقهی و ویلایت فقیه اصولی مکتبینه و اونون نظرییه‌سی کونتئکستینده الله-ین حؤکمدارا وئردیگی حؤکم صلاحیتینده آختاری‌لیب. باشقا سؤزله، بیر چوخ تدقیقاتچی‌نین ایرانین مدرنلشمه‌سی اوچون ایستیفاده ائتدیگی سوب‌مدرنلشمه آنلاییشینی ایرانین میللی دؤولتلشمه پروسئسینه ده شامیل ائده بیله‌ریک و موعاصیر ایران تاریخی‌نین معین معنادا میللی دؤولت پروسئسی اولمادیغینی، ساختا میللی دؤولت پروسئسی اولان سوب-ناسیون-ایستاتی پروسئسی اولدوغونو دئیه بیله‌ریک.
بو تعریف ۱۹۷۹-جو ایلدن سونرا دییشیکلییه اوغراییب‌می؟ اگر بیر دییشیکلیک اولوبسا نئجه اولوب؟
۱۹۷۹-جو ایلین فئورالیندا ایراندا باش وئرن اینقیلاب ایران تاریخینی یئنی مرحله‌یه چیخاردی و ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین ایداره‌ائتمه فورماسینی ایران جوغرافییاسینا حاکیم ائتدی. ایسلام شریعتی و جومهوریت آنلاییش‌لارینین سینتئزی ایددعاسیندان باشلایان ایسلام رئسپوبلیکاسی حکومت اوسلوبو ایرانین هم دؤولت، هم ده ایجتیماعی اؤلچولرینده یئنی و درین دییشیکلیک‌لره سبب اولدو. شیعه سیاسی ایسلام تفککورو «ولایت فقیه» اینستیتوتو و بو قوروما باغلی اینقیلابی ایستروکتورلار واسیطه‌سیله سیاسی کونکرئتلیک قازانارکن، سیاسی حؤکمرانلیغین قانونیلیک منبعی بیرینجی درجه‌ده الله-دا، ایکینجی درجه‌ده خالقدا آختاریلیردی. بو پروسئسده اینقیلاب نتیجه‌سینده اورتایا چیخان ویلایت فقیه قورومو دؤولت حاکمیتی‌نین مرکزینه کؤچورولموش، بو قوروما باغلی ایدئولوژی اوردو و تهلوکه‌سیزلیک آپارات‌لاری، دینی و اینقیلابی اساس‌لار و ایقتیصادی بیرلشمه‌لر مونوپولییایا آلینمیشدیر. دؤولتین بوتون گوج رئسورس‌لاری تئوکراتیک و اولیگارشی خصوصیت‌لره مالیک تئو-تهلوکه‌سیزلیک کاراکتئرلی ایداره‌ائتمه فورماسی قورولموشدور.
شریعتله پوپولیزم آراسیندا سینتئز یاراتماغا چالیشان اینقیلابی تفککور نه اورتا عصرلرده میدانا چیخان کیلسه مرکزلی تئوکراتیک ایداره‌چیلیک آنلاییشینا، نه ده رئسپوبلیکاچی حقوق و خالق سووئرئنلیگینه اساسلانان دؤولت آنلاییشینا مالیک دئییل. طبیعتجه ایجاره‌چی دؤولت‌لر کاتئگورییاسیندا اولان ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین ماهیتینی دیگر ایجاره‌چی دؤولت‌لردن فرقلندیرن ان موهوم جهت اونون ویلایت فقیه نظرییه‌سینه اساسلانان تئوکراتیک قورولوشودور.
ایدئولوژی، حربی و تهلوکه‌سیزلیک واسیطه‌لری ایله قورونان بو قورولوش صفوی‌لردن بری اثنا عشرییه شیعه فیقهی‌نین تکامولو و بو تکامول پروسئسینده یاشادیغی قوپمالار، ایسلام تاریخینده‌کی شوعوبییه‌چی مکتبین فارس‌لارین اوستونلویونه عایید ائتدیگی وورغولار، تورک و عرب دوشمنچیلیگی‌نین سیاسی کونکرئتلیگینه گتیریب چیخارمیشدیر. فقیهین خالق اوزه‌رینده حیمایه‌دارلیغی معناسینی وئرن ویلایت فقیه نظریه‌سی حضرت مهدی‌نین غیب دؤورونده دؤولتین آنجاق صلاحیتلی بیر فقیه طرفیندن ایداره اولوندوغو حالدا قانونی ساییلا بیله‌جه‌یی آنلاییشینا اساسلانیر.
۱۹۷۹ اینقیلابی‌نین سبب‌لرینی نلرده گؤرورسونوز؟
ایران اینقیلابی‌نین دونیا سیاستی‌نین ماراق مرکزلریندن بیری اولان یاخین شرقده باش وئرمه‌سی و اونون ایسلام دیرلری ایله گونده‌مه گلمه‌سی و سیاسی ایسلام آنلاییشی ایله دؤولته چئوریلمه‌سی بونو بیر چوخ تدقیقاتچی‌لارین دیققت مرکزینه گتیردی. ایران اینقیلابی‌نین سبب‌لری ایله باغلی ایرهلی سورولن یاناشمالار آراسیندا مدنی سبب‌لری اؤنه چکن تدقیقاتچی‌لار شیعه‌لیگین سیاسی تاریخینی، ایران خالقی‌نین مدرنلشمه‌یه قارشی ایسلام رئاکسییاسینی و ایمامت دوکتریناسینی وورغولاییر و بو اینقیلابی موعاصیر دؤورده عنعنوی مدنیت اینقیلابی کیمی قلمه وئریرلر. سیاسی و ایقتیصادی سبب‌لر باخیمیندان محمدرضا شاه دؤورونده نفت گلیرلرینه اساسلانان ایقتیصادی اینکیشافا اویغون سیاسی-ایجتیماعی اینکیشاف یوخ ایدی، قیساموددتلی و بالانس‌سیز ایقتیصادی اینکیشاف وار ایدی. طبیعتجه ایجاره‌چی دؤولت اولان ایراندا دؤولتین گلیر منبعی نفت ساتیشیندان الده اولونان گلیردن آسیلی اولدوغوندان بیر طرفدن جمعیتدن ییغیلان وئرگییه احتیاج دویمور، دؤولتچیلیک ایسه جمعیتدن آسیلی اولمایاراق اینکیشاف ائدیردی. دیگر طرفدن، اونون یاشاماسی نفت بازاری‌نین قلوبال شرط‌لریندن آسیلی ایدی.
ایران اینقیلابی‌نین باش توتماسیندا اساس سبب‌لردن بیری ۱۹۷۴-جو ایلده نفت قیمتی‌نین یوکسک سوییه‌ده آرتماسی نتیجه‌سینده، ایرانین میللی گلیرینین قفیل آرتماسی و محمدرضا شاهین بو گلیر آرتیمینی ایداره ائده بیلمه‌مه‌سیدیر. بو دؤورده قیساموددتلی اینکیشاف پروقرام‌لاری میللی ایقتیصادیاتین اینفراستروکتور ایمکان‌لاریندا، ائله‌جه ده بؤیوک شهرلرین مونتاژ اساسلی صنایعلشمه‌سی و موعاصیر گؤرکه‌مینده جیددی دییشیکلیک‌لره سبب اولمادی. بؤیوک شهرلرده صنایعلشمه کندلی‌لرین شهرلره آخینی، کند تصروفاتی ایقتیصادیاتی‌نین تنزولو و بؤیوک شهرلرین اطرافیندا چوخ مسکونلاشمیش گئجه‌قوندولارین فورمالاشماسی ایله نتیجه‌لندی. لاکین ۱۹۷۴-جو ایلده نفتین قیمتی‌نین یوکسک آرتیمی‌نین آردینجا سرعتله ائنیش گئتدیگی اوچون ایران ایقتیصادیاتی یوکسک اینفلیاسییا و ایشسیزلیک کیمی یئنی بؤحرانلا اوزلشدی. محمدرضا شاه ایقتیصادیاتا موداخیله ائدهرک بؤحراندان چیخماغا چالیشسا دا، ۱۹۷۸-جی ایله قدر اؤلکه‌ده‌کی ایقتیصادی غیرثابتلیک، اینفلیاسییا، کاپیتالین خاریجه قاچماسی و اؤلکه‌ده‌کی ایشسیزلیک سوسیال ناراضیلیغین یاییلماسینا سبب اولدو. ۱۹۷۰-جی ایل‌لرده شاه رئژیمی عظمت، وار-دؤولت و رئگیونال گوج آلدیغی حالدا، جمعیت پارچالانما و پارتلاما عرفه‌سینده ایدی. ۱۹۷۳ و ۱۹۷۸-جی ایل‌لر آراسیندا ایران جمعیتی سرعتلی مدرنلشمه و شاه رئژیمی‌نین آرتان آوتوریتاریزمی ایله موباریزه آپاریردی. آرتان ایقتیصادی گلیرلرین جمعیتین آشاغی طبقه‌لری آراسیندا یئنیدن بؤلوشدورولمه‌سی مئخانیزمی قورولمامیشدی، وارلی‌لارلا یوخسول‌لار آراسیندا اوچوروم ۱۹۷۰-جی ایل‌لرده او قدر آرتمیشدی کی، بین‌الخالق امک تشکیلاتی ایرانی دونیادا گلیر برابرسیزلیگینه گؤره ان آغیر وضعیته مالیک اؤلکه‌لر کاتگورییاسینا داخیل ائتمیشدیر. ایران گلیرلرینی دبدبه‌لی ایستئهلاک مال‌لارینا و کاپیتال توتوملو سئکتورلارا خرجله‌دیگی حالدا، بو وضعیت اؤلکه‌نین خاریجی تئکنولوژی و اینفورماسییادان آسیلیلیغینی درینلشدیردی و ایش یئرلری‌نین یارادیلماسی‌نین قارشیسینی آلیردی. اوسته‌لیک، نفت ایقتیصادیاتی غیرنفت سئکتورونون اینکیشافینا مانع اولوردو. ایستئهلاک و طلبین غفیل آرتماسی اینفلیاسییانی او قدر آرتیردی کی، تهراندا تورپاق قیمت‌لری بئش یوز فایز، ایجاره حاقی ایسه دؤرد یوز فایز آرتدی. رژیمین سلاحلانما و حربی تکنولوژییه آییردیغی پول‌لار یوکسک یاشاییش قیمت‌لری ایله موباریزه آپاران ایرانلی‌لارین بؤیوک غضبینه سبب اولوردو. ایقتیصادی غیرثابتلیک شاهی ۱۹۷۵-جی ایلده تک‌پارتییالی رژیم قورماغا وادار ائتدی. دیریلیش پارتییاسی‌نین مقصدی فهله، کندلی و گنج‌لری جلب ائد‌ن ایجتیماعی تشکیلاتی دؤولتین نظارتینه گؤتورمک ایمکانی یاراتماق ایدی. شاه ایقتیصادی بؤحراندا صاحیبکارلاری گوناهلاندیردی و قیمت‌لره نظارت، یوخلامالار و جزالارلا عنعنه‌وی دوکانچی‌لاری هدفه آلدی. ۱۹۷۰-جی ایل‌لر رژیمی جمعیتین موختلیف طبقه‌لرینین غضب و مایوسلوغونون هدفینه چئویردی. ایراندا اینکیشاف سیاست‌لرینین غیرثابت اولماسی سیاسی حوزهنین ایقتیصادیاتلا آهنگدار اینکیشاف ائتمه‌مه‌سی و ایقتیصادیاتین آچیلدیغی بیر واختدا وطنداش جمعیتی‌نین تضییق آلتیندا اولماسی ایله باغلیدیر. یعنی ایران اینقیلابی‌نین باش وئرمه‌سی‌نین سببی سون آندا ائدیلن سیاسی یانلیش سیاست‌لره قارشی یارانان آنی پارتلاییش دئییلدی. اؤلکه ایقتیصادی یوکسه‌لیش یاشادی، لاکین محمدرضا شاه سوسیال طبقه‌لرین دسته‌یینی قازانا بیلمه‌دی. ایقتیصادی اینکیشافین سوسیال عکس اولونماسی بوروکراتییانین آرتماسی، ائله‌جه ده صنایعلشمه‌نین آرتماسی و تحصیل سوییه‌سی‌نین یوکسلمه‌سی نتیجه‌سینده اورتا امک حاقی و شهر فهله صینفی‌نین گئنیشلنمه‌سینده کونکرئتلشدی. ایقتیصادی یوکسلیشه باخمایاراق گوجله‌نن بو ایکی طبقه‌دن محمدرضا شاهین دسته‌یینی قازانا بیلمه‌مه‌سی دؤولتله جمعیت آراسینداکی مسافه‌نی داها دا درینلشدیردی. بورادا خمینی رهبرلیگی‌نین جمعیت طرفیندن رئاکسییاسی شیعه‌لیگین مدنی کودلارینا هوپموش خیلاصکار آختاریشی پسیخولوگییاسیندان قایناقلانیر، ایقتیصادی و سوسیال پروبلئم‌لر کیمی دونیوی پروبلئم‌لرین معنویلشدیریلمه‌سی ایسه اینقیلابی سفربرلییه تکان وئریر.
اینقیلابی موباریزه زامانی دونیوی پروبلئم‌لرین معنویلشدیریلمه‌سی ایرانلی‌لارین عمومی تصووورونده ایران جوغرافییاسینی کربلا صحراسینا چئویردیگی حالدا، محمدرضا شاهی یزید و خمینینی ایسه دؤورونون حسینی ائتدی. یعنی مادی سبب‌لردن دوغان پروبلئم‌لره مقدسلیک عایید ائدیلمکله اینقیلابی موباریزه سیاسیلشدی. اینقیلابین بورادا باش وئرمه‌سی‌نین بلکه ده ان موهوم سببی محمد رضا شاهین دؤولت ایداره‌چیلیگینده قطعیتسیزلیگی و بوتون حربی، تهلوکه‌سیزلیک و تبلیغات ایمکان‌لارینا باخمایاراق عصیان‌لاری ساکیتلشدیرمکده تدبیرلی اولماسی، اینقیلابچی‌لار قارشیسیندا گئری چکیلمه‌یی سئچمه‌سی ایدی.
ایراندا تاریخاً دؤولت-جمعیت موناسیبت‌لری نئجه اولوب؟ ۱۹۷۹-جو ایل اینقیلابیندان سونرا بو موناسیبت‌لرده هانسی دییشیکلیک‌لر اورتایا چیخیب؟
ایران جمعیتی گئنیش تعریفی ایله دئسک موباحیثه‌لی بیر آنلاییش کیمی اورتایا چیخیر.
بو دا، ایران جمعیتی‌نین مورککب ایجتیماعی موناسیبت‌لره مالیک اولان ایجماع‌لارین مجموسو و موختلیف ایجماع‌لارین قارشیلیقلی رغبتله بوتؤولوک یاراتماقدا چتین‌لیک چکمه‌سیندن ایرهلی گلیر.
باشقا سؤزله دئسک، ایران جمعیتی فئنومئنی ایران دؤولتی‌نین سووئرئنلیگی آلتیندا یاشایان و ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین حقوق آنلاییشی چرچیوه‌سینده طالعی بؤلوشن فردلر کیمی نظردن کئچیریلدیکده، ایران جمعیتی‌نین رئاللیغیندان دانیشماق اولار اما فردلر آراسیندا گوجلو همرایلیک، رغبت و یا معنوی باغ حاقیندا دانیشساق بو موباحیثه‌لی کونسئپسییا اولاجاق.
سوسیال قورولوشون ایستروکتور کیملیک‌لری باخیمیندان ایران جمعیتی موختلیف ائتنیک، دین و مذهب‌لردن عبارتدیر. اؤلکه‌نین رسمی دیلی فارس، رسمی مذهبی اثناعشرییه شیعه‌لیگی اولسا دا، اهالی‌نین یاریسی ائتنیک قروپ‌لاردان، ۱۵%-ا یاخینی ایسه غیراثناعشرییه شیعه‌سیدیر. ایران ایستاتیستیکا قورومو ایرانین ائتنیک بؤلگوسو ایله باغلی رسمی حئسابات درج ائتمه‌دیگی اوچون ایرانین ائتنیک ترکیبینه دایر رسمی ایستاتیستیکا یوخدور و ادعا ائدیلن رقم‌لر یالنیز تخمین‌لردیر. ایراندا فارس ائتنوسوندان سونرا ایرانین اساس ائتنیک قروپ‌لاری آذربایجان تورک‌لری، لورلار، کوردلر، گیلک‌لر، مازاندارانلی‌لار، تورکمن‌لر، بلوچ‌لار، عرب‌لر، خوراسان تورک‌لری، سیستانی‌لر و قاشقای تورک‌لریدیر. بو ائتنیک منسوبیت‌لردن باشقا، اهالیسی‌نین آزلیغینا گؤره اساس ائتنیک قروپ‌لار کاتگورییاسینا عایید ائدیلمه‌ین تات‌لار، تالیش‌لار، راجی‌لر، گورجولر، لارلار، قولی‌لر، کئجالی‌لار، بروهی‌لر، کئتولی‌لر، قالیش‌لار، قازاخ‌لار و خلج‌لر ده ایراندا یاشاییرلار. ایرانین ائتنیک قورولوشوندا گؤرونن بو موختلیفلیک دین و مذهب موختلیفلیگینده ده گؤرونور. بین‌الخالق مرکزلرین ادعالارینا گؤره، ایران اهالیسی‌نین ۸۹%-نی شیعه‌لر، ۹%-نی سوننی‌لر، ۲%-نی ایسه باشقا دین‌لره منسوب قروپ‌لار تشکیل ائدیر. ایراندا غیرموسلمان اولاراق یاشایان دینی قروپ‌لار خریستیان‌لار (ائرمنی‌لر و آیسورلار)، زردوشتی‌لر، مئندای‌لر (سابئی‌لر) و یهودی‌لردن عبارتدیر. ایراندا بؤیوک بهایی اهالیسی‌نین اولدوغو معلومدور. بعضی تدقیقاتچی‌لار بهاییلیگی بیر دین و یا مذهب حساب ائتسه‌لر ده، ایرانین رسمی دیسکورسو اونلاری آزغین اینانج‌لار چرچیوه‌سینده حساب ائدیر.
بو دین‌لر و مذهب‌لر ده موختلیف اینانج و مذهب‌لره بؤلونور. مثلاً، اثناعشرییه شیعه‌لیگیندن کناردا اولان شیعه‌لییه منسوب نعمت‌اللهی، ذهبیه، کمیلیه و اویسییه طریقت‌لری، سوننی‌لییه منسوب حنفی و شافعی مذهب‌لری، بو مذهب‌لره باغلی نقشبندی و غدیری طریقت‌لری و علویلییه (اهلی-حاق) باغلی یارسان‌لارین دا ایراندا یاشادیغی معلومدور. یعنی ایران فارس و شیعه ایندئکسی ایله هوموگئن مدنی و مذهب قورولوشونا مالیک بیر اؤلکه‌نین گؤرونوشونو تقدیم ائتمه‌یه چالیشسا دا، اؤز داخیلینده چوخ هئتئروگئن بیر قورولوشا مالیکدیر.
سوسیودئموقرافیک خصوصیت‌لر باخیمیندان ایران ایستاتیستیکا اینستیتوتونون ۲۰۱۷-جی ایلده آپاردیغی عمومی سیاهییا آلمانین نتیجه‌لرینه گؤره، تخمیناً ۸۰ میلیون اهالیسی اولان ایرانین ۵۰،۷ فایزی کیشی‌لر، ۴۹،۳ فایزی قادین‌لاردان عبارتدیر. بو اهالی‌نین ۷۴%-ی شهرلرده، ۲۵،۹۴%-ی کندلرده یاشادیغی حالدا، ۰،۰۶%-ی کؤچه‌ری حیات طرزی کئچیریر. اهالی‌نین ۶۸،۶۷ فایزی ۳۵ یاشا قدر اولدوغو حالدا، ساوادلیلیق سوییه‌سی ۸۷،۶ فایز تشکیل ائدیب. بو او دئمکدیر کی، ایران جمعیتی ایستروکتور خصوصیت‌لری باخیمیندان شهرلشمیش و دینامیک بیر قورولوشا مالیکدیر. بو هئتئروگئن و دینامیک جمعیتی بیر آرادا توتان ان موهوم عامل‌لر ایدئولوژی دؤولت آنلاییشی‌نین بوروکراتیک و اینستیتوسیونال ائففئکتیولیگی، دؤولتین ایرانین مدرنلشمه پروسئسینده یاراتدیغی میللی کیملیک و ایران مدنیتی ایله ایچ-ایچه اولان شیعه‌لیک اولموشدور. بورادا وبرین تعبیرینجه دئسک، جمیتلشمه پروسئسینده موهوم اهمیت کسب ائد‌ن عامل‌لر، ایرانین میللی کیملیگی‌نین ماهیتی و فردلر آراسیندا معنوی باغ فونکسییاسینی اوزون مدت شیعه‌لیک گؤروب. موعاصیر ایران تاریخینده ایرانین میللی کیملیگی‌نین قورولماسی یوخاریدان وحدت یاراتماق جهدی کیمی حیاتا کئچیریلدیگی حالدا، فارس ائتنیک منسوبیتی‌نین ائتنیک کیملیگی، دیلی و تاریخی اساس ائتنیک عنصر، شیعه‌لیک ایسه اساس دین اولاراق سئچیلمیشدیر. بو پروسئسده شیعه‌لیک تاریخی فارس ائتنیک آنلاییشی ایله اینتئقراسییانی دستکله‌ین شکیلده یئنیدن شرح اولوندو و تاریخی پروسئسده ایران مدنیتی ایله ایچ-ایچه اولان شیعه‌لیک فارس ائتنیک آنلاییشی‌نین خیدمتینه وئریلدی. نتیجه‌ده فارس‌لاردان باشقا بوتون ائتنیک قروپ‌لار دؤولت حاکمیتینده بؤلوشدورولمه‌میش، اونلارین ائتنیک کیملیک‌لرینه محل قویولمامیش، یا دا ائتنیک منسوبیت‌لری نظره آلینمامیشدیر. باشقا سؤزله، ایرانین دؤولت قوروجولوغو پروسئسینده فارس ائتنیک منسوبیتیندن باشقا سوسیال کیملیک‌لر کنارلاشدیریلیب و ایرانین میللی کیملیگی فارس ائتنیک کیملیگی ایله عینیلشدیریلیب. شیعه‌لیک تاریخینده شوعوبییه حرکاتی کیمی تانینان و مذهب باخیمیندان فارسلیغا خیدمت ائد‌ن سیاسی حرکاتی اؤن پلانا چیخاراراق فارس ائتنیکلیگی ایله شیعه‌لیک آراسیندا سینتئز یاراتماغا چالیشیبلار. ایرانین دؤولتچی ذهنیتی شیعه‌لیک تاریخینده سئچیجیدیر و یالنیز فارس ائتنیکلیگینه خیدمت ائده بیله‌جک حادیثه‌لری اؤن پلانا چکیر. ایران دؤولتچی ذهنیتی‌نین ایران تاریخینه بو باخیشی ایران تاریخینده مین ایللیک فاصیله‌نین یارانماسینا سبب اولماقلا یاناشی، تاریخی داواملیلیغی اولمایان بیر دؤولتچی آنلاییشی اورتایا چیخارمیشدیر. دؤولتین هوموگئن بیر جمعیت یاراتماق، مرکزلشمیش فارس ائتنیکلیگی و شوعوبییه حرکاتی اوزرینده قورولموش یئنی میللی کیملیک قورماق سعی‌لری جمعیتین اهمیتلی بیر حیصه‌سی طرفیندن قیسمن قبول اولونسا دا، زامانلا، خصوصیله ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونده موختلیف سوسیال رئفلئکس‌لرله قارشیلاشمیشدیر و یوخاریدان آشاغی هوموگئن بیر جمعیت یاراتماق آنلاییشی گؤزله‌نیلن مقصدلره چاتمادی. بو، مرکزدن‌قاچما دویغولاری‌نین و حرکت‌لرینین گوجلندیریلمه‌سینده ان آیدین گؤرونور. بورادا ایسلام جومهوریتی دؤورونده دؤولتین سوسیال کیملیک قورماق و ایجتیماعی بیرلیگی تامین ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی ان موهوم واسیطه ایدئولوژی تربییه و سوسیال موهندیسلیک اصول‌لاری ایله اینقیلابی ایده‌آل‌لارا حصر اولونموش واحید اینسان مدلی یاراتماق و بونونلا دا یئنی ایسلام جمعیتینی یاراتماق ایسلام دؤولتی ایده‌آلینی اؤزونده جمعلشدیرمک اولموشدور. ایران جمعیتی‌نین ان فرقلندیریجی خصوصیتی و جمعیتی بیرلشدیرن و فردلرآراسی بیرلیگی تامین ائد‌ن یاپیشقان آدلاندیریلا بیلن عمومی روح مشهور ایرانلی سوسیولوق فاریبا آدئلکهاهین دئدیگی کیمی، مشهور شیعه‌لیک و یا مشهور دیندارلیقدیر. بو، عموماً محدود بیر آزلیق طرفیندن دئییل، هر کس طرفیندن تطبیق ائدیلن و ریتواللاشدیریلمیش سفربرلیگین دایمی و منتظم یادداشی اولماسی معناسیندا مشهور کیمی تصویر ائدیله بیلن دیندارلیق دئمکدیر. ایراندا خالق دیندارلیغی‌نین اساس دینامیکاسی شیعه‌لیک تاریخینده‌کی کربلا حادیثه‌سی، بو حدیث‌لردن قایناقلانان آغریلی کئچمیشین اورتاقلیغی و دونیایا عدالت گتیره‌جه‌یی دوشونولن مهدی‌نین اینتیظاری کیمی سارسیدیجی حادیثه‌لردیر، یعنی خیلاصکاری گؤزله‌مک. تراومالارلا دولو کئچمیشه و گله‌جه‌یه مئسسیانیست اینتیظار اؤز ایجتیماعی تظاهورونو ان باریز شکیلده کوتله‌وی مراسیم‌لرده، یاس‌لاردا تاپیر. پهلوی‌لر دؤورونده سارای بوروکراتییاسی ایله جمعیتین علما، طایفه و صنعتکار کیمی عنعنه‌وی طبقه‌لری آراسیندا فیکیر آیریلیغی، عنعنه‌وی طبقه‌لری ضعیفلتمک اوچون موعاصیر سوسیال دینامیکانین دستکلنمه‌سی ایران جمعیتی‌نین پارچالانماسینا سبب اولدو و او عنعنه‌وی و موعاصیر آدلی ایکی رقیب حیصه‌یه بؤلوندو. ایران جمعیتی‌نین مدرنلشمه پروسئسینده سوسیال پارچالانمانین اساس دینامیکاسی عنعنوی و موعاصیر صینیف‌لرین قارشی‌دورماسیدیر. ایرانداکی بو رقابتی، اونون ان موهوم عنعنه‌وی سوسیال دینامیکاسینی نظره آلاراق اونو؛ تورپاق آریستوکراتییاسی، روحانی‌لر، تاجیر کاپیتالیست‌لر، خیردا بورژوازییا و کندلی‌لر فورمالاشدیریر. بونا قارشیلیق ان واجیب موعاصیر جمعیت دینامیک‌لرینی ایسه: یئنی سرمایه‌دارلار، یئنی اورتا صینیف و فهله صینفی تشکیل ائدیر. ایسلام جومهوریتی دؤورونده کند یئرلرینده ساوادلیلیق سوییه‌سی‌نین و مکتب تحصیلی‌نین یوکسلدیلمه‌سی، الکتریک انرژیسیندن ایستیفاده ایمکان‌لاری، شهر و کندلر آراسیندا رابیطه‌نین اینکیشافی کیمی بیر چوخ ساحه‌ده موعاصیرلشمه محمدرضا دؤورونه نیسبتن جمعیتین داها هوموگئن اولماسینا سبب اولوب. بورادا مدرنلشمه‌دن نظرده توتولان دیَرلر سیستئمی دئییل، عایله قورولوشو و ایستئهلاک اوریئنتاسییاسی کیمی بعضی آسپئکت‌لر باخیمیندان ایران جمعیتینی غرب مدلینه یاخینلاشدیران سوسیال ترانسفورماسییادیر. ایرانین اینقیلابدان سونرا یاشادیغی تاریخ، معین معنادا، اینقیلابی موباریزه‌ده ایشتیراک ائد‌ن مارکسیست، سوسیالیست و معتدیل ایسلامچی‌لارین خلاصی و ایسلامچی عکس-اینقیلابینی خالق اینقیلابینا چئویرمک پروسئسی‌دیر. بو پروسئسده ولی فقیه-ه صداقت ایران فردی‌نین دؤولتله موناسیبتینی تنظیمله‌دیگی حالدا، ولایت فقیه نظریه‌سیندن لئگیتیملیک تاپان ایدئولوژی آپارات‌لار، دؤولتین اینستیتوسیونال ایفاده‌سینده‌کی سیاسی بوشلوق‌لاری کورلایان و صرف ایرانلی‌لارین دؤولتله علاقه‌سینی تنظیمله‌ین پروبلئم‌لره یول آچیر. بئله‌لیکله، ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین دئسپوتیک داخیلی قورولوشو وطنداش جمعیتی ایله قارشیلیقلی راضیلیغا و هارمونییایا احتیاج اولمادان، جمعیتدن آسیلی اولمایاراق دؤولتچیلیک اینکیشاف ائتدیردی. اونا گؤره ده ایسلام جومهوریتی دؤورونده دؤولت-جمعیت موناسیبتینده گوج-راضی موناسیبتینده تارازلیق دییشیکلیگی یاشانمیش، اینقیلابین اوّلینده اینقیلابی ایده‌آل‌لار اوغروندا بوتون چتینلیک‌لره تاب گتیرن جمعیت، مجبوری اصول‌لارلا راضیلیق وئرمه‌یه چالیشمیشدیر. ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت آنلاییشی، تئولوژی و تهلوکه‌سیزلیک ذهنیتیندن قیدالانان و ایدئولوژی ایمپولس‌لارلا حرکت ائدهرک دؤولتین میللی خالق بیرلیگی قورماسینا مانع اولدوغو حالدا، حاکم ذهنیت ائقویزم و قروپ صداقتینه غالیب گله بیلمه‌دی. باشقا سؤزله، اینقیلابدان سونرا دؤولت آپاراتی جمعیته حقوقی و محکمه محدودیت‌لری تطبیق ائدرکن، اؤلکه‌ده حربیلشدیریلمیش مولکی سیاسی ایسلامچی‌لار طرفیندن اعلان اولونمامیش سس‌سیز حربی وضعیت تطبیق اولوندو. بو سس‌سیز حربی وضعیت نتیجه‌سینده وطنداش جمعیتی محو ائدیلرکن، ایران شخصیتی‌نین بوتون یاشاییش ساحه‌لرینین اینقیلابی ایدئولوگییایا اینتئقراسییاسی ایسته‌نیلیردی.
موختلیف ائتنیک و مذهب قروپ‌لاریندان عبارت ایران جمعیتی پهلوی سولاله‌سی‌نین حاکمیتینه قدر مرکزی دؤولتدن نیسبی موختاریته مالیک اولان بیر ایداره‌ائتمه فورماسی ایله ایداره اولونوردو. لاکین پهلوی سولاله‌سی‌نین حاکمیته گلمه‌سی ایله یئرلی و رئگیونال حاکمیت ارگان‌لاری موختلیف و تئز-تئز ایفراط ظلم و زوراکیلیقلا محو ائدهرک واحید فارس خالقی قورماغا چالیشدیلار. بو واحیدلشدیرمه سعیی ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونده ایسلام و شیعه‌لیک آدی ایله داوام ائتدی. بو، بیر طرفدن همرایلیک جمعیتی‌نین قورولماسینا و میللی بیرلیگین مؤحکملنمه‌سینه مانع اولوردوسا، دیگر طرفدن ده ایرانین ائتنیک کیملیک‌لری داخیلینده ائتنو-میللتچیلیک حیس‌لرینین گوجلنمه‌سینه سبب اولور. ایران دؤولت ایداره‌چیلیگینده ضدّیت یارادان بو دیلئما ایجتیماعیته «شیعه دونیاسی؟ یوخسا ایرانلیلیق؟» قارشی‌دورماسی شکلینده عکس اولونور. بو مذهب-میللتچی رقابت داها چوخ فارس ائتنوسونون سیخ مسکونلاشدیغی بؤلگه‌لرده اؤزونو گؤستردیگی حالدا، ائتنیک‌لرین یاشادیغی بؤلگه‌لرده ائتنو-میللتچیلیک میل‌لری گوجلندی. عمومیتله، فقیه شیعه سیاسی ایسلامچی‌لار بوتون سوسیال ساحه‌لره نظارت ائتمه‌یه چالیشارکن، دؤولتین ایران خالقی اوزرینده سیاسی گوج ایمکان‌لارینین آرتیریلماسی ایسته‌نیلیردی. دؤولت ایداره‌چی‌لرینین بو سعی‌لره قارشی اوزلشدیگی ان موهوم تهلوکه دؤولتین قلوبال میقیاسدا تکنولوژی اینکیشاف و اینفورماسییا ایله آیاقلاشا بیلمه‌مه‌سی، جمعیتین اهمیتلی بیر حیصه‌سی‌نین، خصوصیله گنج‌لرین خاریجی منبع‌لره اوز توتماسیدیر. بو دییشیکلیک نتیجه‌سینده ایرانلی گنج‌لر یاشادیقلاری شرایطی دین و دؤولت مسئله‌لری‌نین آیری ساخلانیلدیغی اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لرله موقاییسه ائدرکن، ایدئولوژی ذهنیته قارشی سوسیال رئاکسییا فورمالاشیب. خولاصه، ایراندا دؤولت-جمعیت موناسیبت‌لری چکیشمه کاراکتئری داشیسا دا، قارشی‌دورما وضعیتینه دوغرو ایره‌لیله‌ییر.
