تعریف و نؤع‌لری
کاپیتالیزم، ایستحصالچی‌لارین بیرباشا احتیاج‌لارینی اؤدَمکدن داها چوخ، ساتیش، مبادله و قازانج مقصدینه خیدمت ائدن بیر امک حاقی و متاع ایستحصالی سیستمیدیر. کاپیتالیزم، مدرن دؤوردن اوّل ده موختلیف فورمالارلا مؤوجود اولموشدور. لاکین بو مرحله‌‌‌لرده کاپیتالیست مبادله‌لر سیاسی و دینی نظارت ایله محدودلاشدیریلمیشدی. تدقیقات ساحه‌‌‌سی «مدرنلیک» اولان اؤیرنجی‌لری ان چوخ تأثیرلندیرن مقام کاپیتالیست تشبّوثون (و بونونلا باغلی ماليیه موناسیبت‌لری و بازار شبکه‌لری‌نین) سیاسی و مدنی ساحه‌‌‌لرده‌کی بؤیوک و تنظیملنمه‌میش تأثیر گوجودور. کاپیتالیزم صنایعلشمه‌نین اساس (لاکین تک اولمایان) آراجینی(ابزار) تامین ائتمیشدیر و اونون صنایعلشمه ایله قاریشدیریلماسی دوزگون اولماز. کاپیتالیزمی کاراکتئریزه ائدن خصوصيت‌لر هله ده اساساً کارل مارکس و ماکس وبرین قاباقجیل یازی‌لاریندان گؤتورولمکده‌دیر.
مارکس کاپیتالیزمین ایستحصال موناسیبت‌لرینی اونون ان اساس خصوصيتی حساب ائتمیش و آدام اسمیت‌ین آردینجا متاع‌لارین استهلاک (اتک‌یازی: مصرفی) دَيَرینی اونلارین بازاردا مبادله دَيَرلریندن فرقلندیرمیشدیر. سرمایه، متاع‌لارین (خام‌مال، ماشین‌لار، امک گوجو) ساتین آلینماسی و بونلارین ایلکین آلینان مبلغدن داها یوکسک دَيَره مالیک یئنی محصولا چئوریلمه‌سی ایله یارادیلیر. بونو مومکون ائدن عامل ایسه امک گوجونون کاپیتالیست سیستمده اؤزونون ده بیر متاع حالینا گلمه‌سیدیر. مارکس-ا گؤره، امک گوجو ایستیثمار مقصدیله ایستیفاده اولونور: امک گوجونون مبادله ديَری (امک حاقی شکلینده، اتک‌یازی: ایشچییه اؤدَنن پول) کاپیتالیست آدینا یارادیلان عومومی ديَردن آزدیر. آرتیق دَيَر آدلانان بو فرق کاپیتالیست طرفیندن منیمسه‌نیلیر و کاپیتال ییغیمینا(انباشت سرمایه‌یه) علاوه ائدیلیر. بو دؤور داواملی اولاراق تکرارلانیر و صینفی موناقیشه‌لرین اساسینی تشکیل ائدیر.
لاکین مارکسین کاپیتالیزمی «ایستیثمارلا» عینیلشدیرمه‌سی، امک گوجونون بوتون دَيَرلرین، دولاییسی ایله قازانجین یگانه منبعی اولدوغو تئزینه اساسلانیر. بو تئز، اساس ایقتیصادی دوشونجه‌ده و حتی بعضی مارکسیست‌لر طرفیندن بئله تنقید ائدیلیر.
وبر ده امک حاقی‌نین اهميتینی تانیمیش، لاکین کاپیتالیزمین اساس خوصوصيتی کیمی بازارداکی مبادله‌نی گؤرموشدور. اونا گؤره، معاصیر غربده کاپیتالیزم، راسیوناللیق، گله‌جک قازانج اوچون ثروت ییغیمی و ایقتیصادی موناسیبت‌لرین سوسیال موناسیبت‌لردن آیریلماسی ایله کاراکتئریزه ائدیلیر. کاپیتالیزم اوچون مهم حساب ائدیلن دیگر قوروم‌لار(نهادلار) بونلاردیر: خوصوصی مولکیت، ظاهیری اولاراق آزاد امک، خام‌مال اوچون بازارلار شبکه‌سی، امک محصولو و گئنیش بیر پول سیستمی. وبرین نظريیه‌‌سی، مارکسینکیندان فرقلی اولاراق، بو قورومسال خوصوصيت‌لری بیر آرایا گتیرن اساس مئکانیزم‌لری معينلشدیره بیلمه‌مه‌سی ایله تنقید اولونور.
کاپیتالیزم آنلاییشی‌نین ایندیکی آنالیتیک ديَری، بو آنلاییشین چوخ گئنیش تاریخی دؤورو احاطه ائتمه‌سی سببیندن آزالمیشدیر. ویکتورییا دؤورونون اورتاسی ایله ایگیرمینجی عصرین سونونداکی بریتانیانی عینی شکیلده کاپیتالیست جمعيت اولاراق کاراکتئریزه ائتمه‌نین آنلاییشیمیزا گتیره‌جه‌یی فایدا محدوددور. بو پروبلئم کاپیتالیزمین جغرافی و مدنی موختلیفلیگی اوچون ده کئچرلیدیر. ژاپن، سوئد و اتریش کیمی چوخ فرقلی موعاصیر جمعيت‌لرین اینکیشافینی ساده‌جه کاپیتالیست ایستحصال سیستمینه مالیک اولماقلا ایضاح ائتمک کیفایت دئییل. بو سببدن کاپیتالیزمین نؤع‌لرینین یا کیفيت، یا دا کميت عامیل‌لرینه گؤره قروپ‌لاشدیریلماسی داها آیدینلاشدیریجی اولا بیلر.
کیفيته گؤره کاپیتالیزم
کیفي صینیف‌لندیرمه‌نین (طبقه‌بندی) هدفی کاپیتالین فرقلی یول‌لارلا ییغیلا بیله‌جه‌یینی گؤسترمکدیر. مثلا، مرکانتیل کاپیتالیزم، کاپیتالیست اولمایان مئتودلارلا ایستحصال اولونان مال‌لارین تیجاری دوریّه‌‌یه داخیل ائدیلمه‌سی سیستمیدیر. اکینچی‌لیک کاپیتالیزمی، بریتانیادا تورپاق صاحیبی اولان یوکسک صینفین ۱۷ و ۱۸-جی عصرلرده حیاتا کئچیردیگی فعالیت‌لرله تمثیل اولونور. بو دؤورون آپاریجی اکینچی‌لیک اینقیلابی، دولانیشیق اقتصادياتینا (اقتصاد معیشتی) اساسلانان ایستحصال سیستمینی بازارا یؤنلمیش و اوّلجه‌دن ساتیش مقصدلی ایستحصالا چئویردی. بو ديیشیکلیک‌لر یئنیلنمیش و مکانیکلشدیریلمیش اکینچی‌لیک سایه‌سینده مومکون اولدو.
صنایع کاپیتالیزمی، کاپیتالیزمین کلاسیک و یا کلیشه مدلی فورماسیدیر. صنایع کاپیتالیزمی، ایستحصالی فابریکا سیستمی (سیستم کارخانه‌ای) چرچیوه‌سینده حیاتا کئچیریر. بورادا ایش پروسئس‌لری آراسیندا کومپلئکس ایش بؤلومو مؤوجوددور، پلانلانمیش ایش یئرلری و فابریکالار قورولور، عنعنه‌‌وی ال صنعت‌لری سیرادان چیخاریلیر و ایش‌لر آوتوماتلاشدیریلیر.
ماليیه کاپیتالیزمی و یا پول کاپیتالیزمی، کاپیتالیست ایستحصال پروسئسینی پول آخینینا و ماليیه آکتیولرینه، نتیجه‌ده ایسه بو یوللا پول قازانجی‌نین توپلانماسینا باغلاییر. بو سیستم یوکسک سويیه‌‌ده اینکیشاف ائتمیش بانکچیلیق سیستمی، ایستیقراض بازارلاری و سهم‌دارلار واسیطه‌‌‌سیله قایناق(منابع، سرمایه) ییغان شرکت‌لری اؤن شرط کیمی قبول ائدیر. تورستن وبلن-ین قئید ائتدیگی کیمی، بوتون صنایع کومپلئکس‌لری، بینالار و تورپا‌ق‌لار سپئکولیاتیو(سوداگرایانه) قازانج و ضرر-زیان مؤوضوعو حالینا گلمیشدیر.
دؤولت کاپیتالیزمی، صنایعلشمه‌نی و کاپیتالیزمی اینکیشاف ائتدیرمک مقصدیله دؤولت طرفیندن موسسه‌‌لرین قورولماسی و ایداره ائدیلمه‌سی‌نین مجبوری اولدوغو حال‌لاردا تطبیق ائدیلیر. فورمال اولاراق «کمونیست» ساییلان ایقتیصادی سیستم‌لرده بئله، دؤولت موسسه‌‌لری بین‌الخالق تیجارتین و ماليیه‌‌نین تضییق‌لری ایله اوزله‌شیر و کاپیتالیست ایستحصال مئتودلاری‌نین ایداره‌ائتمه محدودیت‌لرینه معروض قالیرلار.
کميته گؤره کاپیتالیزم
کمی صینیفلندیرمه (طبقه‌بندی)، کاپیتال ییغیمی‌نین میقیاسی و ایقتیصادی کاپیتال گوجونون تمرکزینده‌کی بؤیوک ديیشیکلیک‌لری عکس ائتدیرمک مقصدینی داشیییر. کیچیک ییغیم، کاپیتالیزمین تاریخی باشلانغیجیندا تیپیک اولاراق موشاهیده اولونان، لاکین معاصیر دونیادا، خوصوصیله اینکیشاف ائتمکده اولان اؤلکه‌لرده هله ده گئنیش یاییلمیش، فردی ایستحصالچی‌لار و اوستا(صنعت‌گر) شبکه‌لری ایله کاراکتئریزه اولونور. بونون فورمال معناسی اودور کی، کاپیتال صاحیبی عینی زاماندا ایشله‌ین شخصدیر و سیستمده فورمال اولاراق صینیف یوخدور.
گیریشیمچی (کارآفرین) کاپیتالیزم، کاپیتال ییغیمی‌نین کاپیتال صاحیب‌لری ایله ایشچی‌لر آراسیندا بؤلوشدورولمه‌سینه ایمکان وئردیگی دؤورلرده میدانا چیخیر. بو مرحله‌‌‌نین تیپیک گؤستریجیسی اولان گیریشیمچی ایش آدام‌لاری، ایداره‌ائتمه‌نی ال‌لرینده ساخلایان و اکثر حال‌لاردا بیزینس‌لرین صاحیبی اولان شخص‌لردیر.
شرکت کاپیتالیزمی و یا مونوپولییا (انحصار) کاپیتالیزمی، سهم‌لره صاحبلیگین، محدود فردی مسئولیتین و کاپیتالین بانک‌لار و ماليّه قوروم‌لاری واسیطه‌‌‌سیله بؤیوک مونوپولییا و یا اولیقوپولییا (انحصار چندجانبه) هولدینگ‌لرده جمعلنمه‌سی‌نین طبیعی نتیجه‌سیدیر. کاپیتالیزمین بو نؤعو شرکت‌لرین بؤیومه‌سی و مولکیتچی‌لرله ایداره‌چی‌لر آراسیندا ایش بؤلومو ایله کاراکتئریزه اولونور.
کاپیتالیزمین اوزون تاریخینه باخمایاراق، متاع ایستحصالی‌نین و نیظامسیز مبادله‌لرین ایجتیماعی نیظام اوچون ضررلی اولدوغو باره‌ده گئنیش یاییلمیش بیر ادعا مؤوجوددور. بو باخیشین ان مشهورو، مارکسین کاپیتالیزمین باریشماز صینیف موناسیبت‌لری‌نین زوراکی بیر اینقیلابلا دئوریله‌جه‌یی فیکریدیر. لاکین بو اؤن‌گؤرو (پیش‌بینی) هله ده گئرچکلشمه‌میشدیر. سیستمین موحافیظه‌کار علیه‌دارلاری ایسه کاپیتالیست بازارین تشویق ائتدیگی حسابلاییجی داورانیش‌لارین معنوی عنعنه‌‌لری سیرادان چیخاراراق نیظامسیزلیغا سبب اولدوغونو ادعا ائدیرلر.
بوتون بو باخیش‌لارا باخمایاراق، غیرثابیتلیک کاپیتالیست سیستم‌لرین معين‌ائدیجی خوصوصيّتی کیمی گؤرونمز. بونون سببی، فورمال اولاراق کاپیتالیست اولان ایستحصال موناسیبت‌لری‌نین داخیلینده یئرله‌شن کولتورون گئنیش میقیاسدا آزادلیق‌لارینا دایانیر.
تام باتامورون «Theories of Modern Capitalism» کیتابی کاپیتالیزم مؤوضوعونو گئنیش میقیاسدا و عومومی شکیلده ایضاح ائدن یاخشی بیر گیریش منبعی‌دیر. سوزان استرنج-ین «Casino Capitalism» اثری ایسه معاصیر بین‌الخالق مالیيه دونیاسینی دئتاللی و تنقیدی شکیلده تحلیل ائدیر. استرنج-ین فیکرینجه، کاپیتالیست ديیشیکلیک‌لری اساس آلان بیر چوخ سوسیولوژی مدل دار باخیشلا محدودلاشیب و اساساً گیریشیمچی و یا شرکت اساسلی صنایع کاپیتالیزمینی تصویر ائدیر. لاکین موعاصیر دؤورون پول و مال بازارلاری ایله باغلی اولان گئنیش‌میقیاسلی سپئکولیاتیو(سفته‌بازلیق) فعالیت‌لر چوخ واخت نظره آلینمیر.
بو یازی، جورج مارشالین رئداکتورلوغوندا بیر قروپ سوسیولوق طرفیندن یازیلان «سوسیولوژی سؤزلوگو» کیتابی‌نین تورکییه تورکجه‌سینه ترجومه‌سی‌نین ۳۸۴-۳۸۲ صحیفه‌‌‌لرینده‌کی کاپیتالیزم تعریفی‌نین اتک‌یازی سایتی اوچون آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه‌سیدیر. آنکارادا «بیلیم و صنعت» نشرییاتی طرفیندن نشر اولونان بو کیتاب، اینگیلیسجه‌دن تورکییه تورکجه‌سینه عثمان آکینای و دریا کؤمورجو طرفیندن چئوریلمیشدیر.
