کیمین حاقینا کیم سس وئریر؟
ایران مجلیسی‌نین آنا دیل‌لرین مکتب‌لرده تدریسینه قارشی چیخماسی
ایران ایسلام شوراسی مجلیسی‌نین عضولری بو گون (چرشنبه، ۸ مارت) کئچیریلن آچیق ایجلاسدا اؤلکه‌نین مکتب‌لرینده یئرلی و ائتنیک دیل‌لرین هفته‌لیک ایکی ساعتلیق ادبیات درس‌لرینین کئچیریلمه‌سی لاییحه‌سینی رد ائدیبلر. مجلیسین ایجلاسیندا ۲۴۶ نماینده‌دن ۱۳۰-و بو لاییحه‌یه قارشی چیخیب، ۱۰۴-موافیق، ۵-ی ایسه بی‌طرف سس وئریب. بو ایجلاسدا پرئزیدئنتین پارلمان معاوینی شهرام دبیری‌نین معاوینی کاظم دلخوش آنا دیلی‌نین بعضی نئچه دیللی یئرلرده پروبلئم دوغوراجاغینی بیلدیره‌رک دؤولتین بو باره‌ده منفی موناسیبتینی آچیقلاییب.
میللی تهلوکه‌سیزلیک و خاریجی سیاست کمیته‌سی‌نین عضوو محمد مهدی شهریاری، لاییحه‌نین اؤلکه‌نین «اراضی بوتؤولویو» ایله ضدیت تشکیل ائتدیگینی بیلدیریب. عینی زاماندا، لاییحه‌نین طرفداری اولان علیرضا نوین، بو باره‌ده تسنیم خبر آژانسینا وئردیگی موصاحیبه‌سینده دئییب: «ائتنیک و یئرلی دیل‌لرین تدریسی لاییحه‌سی آنایاسانین ۱۵-جی ماده‌سینه اویغون اولاراق سس‌وئرمه‌یه چیخاریلیب. بو لاییحه هفته‌لیک ۲ ساعتلیق تدریسی نظرده توتوردو، لاکین حکومت نماینده‌سی علیهینه چیخیش ائتدی و اکثر نماینده‌لر ده حکومتله همرای اولاراق اونو(لاییحه‌نی) تصدیق ائتمه‌دیلر.»
نوین، حکومتین آنا دیل‌لرین مکتب‌لرده تدریسینه قارشی چیخماسینی تنقید ائد‌رک، پرئزیدئنت‌لرین سئچکی وعدلرینی یئرینه یئتیرمه‌مه‌لریندن شیکایت ائدیب و فارس دیلی فرهنگستانی و عالی اینقیلاب مدنیت شوراسی‌نین انحصارچی یاناشماسی‌نین حقوق‌لارین تاپدانماسینا یول وئرمه‌مه‌لی اولدوغونو وورغولاییب. داها سونرا تبریز میللت وکیل‌لریندن ان آز ایکیسی لاییحه‌نین ردی باره‌سینده اعتراض‌لارینی بیلدیره‌رک، آنا دیلی‌نین تحصیلی‌نین واجیبلیگی باره‌سینده چیخیش ائدیبلر. آذربایجانلی میللت وکیل‌لرینین نیت‌لریندن آسیلی اولمایاراق بو باره‌ده مثبت یاناشمالاری البته کی دیققته لاییقدیر. چونکی نتیجه‌ده بئله بیر سوال اوراتایا چیخیر: کیمین حاقینا کیم سس وئریر؟
آنا دیلده تحصیل یوخ، دانیشماق دا قالماقاللی اولور
۲۱ فئورال دونیا آنا دیلی گونو ایله بیرلیکده ایراندا غیر فارس دیل‌لرین مسئله‌سی یئنیدن گونده‌مه گلیب. همین گون تبریزده اطلس آلیش‌وئریش مرکزینده بیر قروپ اوشاق طرفیندن بعضی خالق ماهنی‌لاری سسلندیریلمیشدی. بو حادیثه‌نین ویدئولاری گئنیش شکیلده ایجتیماعی شبکه‌لرده ده یاییلدی و بعضی رسمی‌لر بونا موناسیبت بیلدیردیلر. موناسیبت بیلدیر‌نلرین بیری ده آذربایجانین ایرانداکی سفیری علی علی‌زاده ایدی. او ایکس حسابیندا بئله یازدی: «آذربایجان موسیقیسی واله‌ائدیجیدیر. تبریزدن ائشیتمک چوخ خوشدور.»
بونون آردیجا ایسه ایراندا بعضی مرکزلر سفیرین بو سؤزونه سرت رئاکسییالار وئردیلر. بو رئاکسییالاردا آذربایجان سفیری‌نین «تبریزلی‌لری» و «آذربایجانلی‌لاری» تحقیر ائتدیگی دئییلیب. ایراندا فارس دیلی و ادبیاتی فرهنگستانی عضوو حداد عادل آنا دیلی باره‌سینده ایسلام اینقیلابین داها یومشاق داوراندیغینی و اسکی رئژیمده داها چتین توتولدوغونو دئییب. فارس میللتچیلیگی ایله بیلینن بو شخص بعضی آنا دیلی مدافعه‌چی‌لرینین مسئله‌نی شیشیرتدیکلرینی و کئچمیش رئژیمده کیمسه‌نین تورکجه دانیشماسینا دا ایجازه وئریلمه‌دیگینی دئییب. او هم ده (اینقیلابین برکت‌لری سایه‌سینده) ایندی بیری‌نین تورکجه دانیشدیغی اوچون اونون یاخاسیندان توتولمادیغینی دئییب.
داها اوّل ایسه پرئزیدنت مسعود پزشکیانین تهراندا کئچیریلن تبریز هفته‌سی پروقرامیندا تورکجه دانیشدیغی قالماقالی چیخمیشدی. آذربایجانین اورمو شهریندن اولان مسعود پزشکیان شهریارین حیدربابا شعریندن بیر نئچه بیت اوخوموشدو و همین آن‌لاردا اونا بیر کیچیک پیتیکده نوت وئریلمیش و اوندان فارسجا دانیشماسی ایسته‌نیلمیشدی. پرئزیدنت ایسه بونا رئاکسییا وئریب، بیر نئچه بیت تورکجه شعر اوخوماغین بیر پروبلئم یاراتمایاجاغینی دئمیشدی.
داها اوّل دئییلن ایکیلیک یئنه اورتادادیر. عمومیتجه غیرفارس‌لار بو کیمی مسئله‌لرده داها یومشاق داورانیرلار. مثال اوچون گؤروندویو کیمی آذربایجانلی گؤرولی‌لر آنا دیلی مؤوضوعوندا عمومیتجه مثبت یاناشیرلار. البته کی گؤرونن ایله گؤرونمه‌ین آراسیندا فرق اولا بیلر، لاکین بو یئنه ده مسئله‌نی دییشمیر. یعنی آذربایجان آدیندان چیخیش ائد‌نلرین صیرف خالق سسینی قازانماق اوچون اولسا دا بو کیمی مؤوضوع‌لاردا توتومو بللیدیر. لاکین بو یئتمیر و فارس بؤلگه‌لریندن یوکسه‌لن سس‌لر غالیب گلیرلر.
بو خوشبختلیگی کیمه بورجلویوق؟
آذربایجانلی یازیچی و پسیخولوق غلامحسین ساعدی ایرانین شیفاهی تاریخ لاییحه‌سی چرچیوه‌سینده ۱۹۸۴-ده پاریس‌ده وئردیگی موصاحیبه‌سینده فیرقه دؤورونده آنا دیلده تحصیل آلان آذربایجانلی مکتب شاگیردلریندن بیری اولدوغونو و او ایل عرضینده اینسان اولدوغو اوچون کئیف ائله‌دیگینی دئدی. همین موصاحیبه‌ده سید جعفر پیشه‌وری‌نین شخصیتینی تعریفله‌مه‌یه باشلادی و باشقا بیر یازیچی‌نین دیلیندن(بزرگ علوی) اونون یونتانمیش بیر آلماس کیمی اولدوغونو دئدی. بو سؤزلر موصاحیبه‌چینی ناراحات ائتدی و اونلارین (آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی عضولرینین) تجزیه‌طلب اولدوقلارینی دئدی. ساعدی ایسه تجزیه‌طلبلیگی اخلاقی بیر مسئله اولاراق آنلادیغینی دئدی و اونو بیر اینسانین اوتاق‌داشی چوخ خورولدادیغیندا اوتاقدان چیخماسینا اوخشاتدیغینی دئدی.
موصاحیبه‌چی یئنه موداخیله ائتدی و تجزیه‌طلب‌لر میللی دؤولتی تهلوکه‌یه آتیرلار دئدی. او ایران کیمی میللی دؤولتده رشت شهری اهالیسی‌نین تبریزین مسئله‌لری باره‌سینده نظر وئرمه حاقی اولدوغونو دئدی. دئمه‌لی آذربایجانین (گونئی‌ین) داخیلی مسئله‌لری اوچون ایرانین بوتون وطنداش‌لارینین سس وئرمه حاقی اولدوغونو دئدی. ساعدی ایسه بونونلا راضیلاشمادیغینی دئدی.
بو مسئله مدرن ایران دؤولتی‌نین قورولدوغو گوندن موباحیثه‌لره سبب اولوب. فیرقه دؤورونده ده بو چوخ دانیشیلدی آما ۱۰۰ ایل کئچسه ده، هله کی حل اولموش دئییل. گئرچکدن آنا دیلی کیمی مؤوضوع‌لاردا کیم نه‌یه قرار وئره بیلر؟ بلوچستاندا بیر بلوچ وطنداشین آنا دیلینده تحصیل حاقینا تبریز میللت وکیلی‌نین سس وئرمه حاقی نه قدر دوغرودور؟ و یا فارس میللت وکیلی‌نین آذربایجاندا اوشاق‌لارین هفته‌ده ایکی ساعات تورکجه دیل و ادبیات درسی آلمالارینا مانع اولما حاقی هاردان گلیب؟ حداد عادلین دئدیگی کیمی اگر راحاتجا تورکجه دانیشیریقسا بو سعادتیکیمه بورجلویوق؟
مرکزلشدیریلمیش دؤولتین یاراتدیغی انگل‌لر
بو سوال میللت قوروجولوغو پراسئسی ایچینده دانیشیلمالیدیر. ایراندا بو مسئله‌لر 100 ایل قاباق غیرفارس‌لاری گؤرمه‌مکله باشلادی و هله ده دوام ائدیر. بو نؤع میللت قوروجولوغوندا بیر دیل و بیر میللت وار. لاکین ایراندا ساده‌جه بیر دیل و بیر میللت یوخدور و بو کؤکدن یانلیش گئدیلن یول ایدی. عینی زاماندا مرکزچی دؤولت‌لرده ( Stateآنلامیندا) هر شئیه مرکز قرار وئریر. بو نؤع ایداره‌ائتمه‌ده یئرلی قوّه‌لر هئچه ساییلیر و نتیجه‌ده دؤولت هر گون داها دا بؤیویور. ایران کیمی بؤیوک اؤلکه‌لرده مرکزچیلیک چوخ داها پروبلئملی اولور. هر شئیه تهران قرار وئردیگی اوچون گئجیکمه (و بروکراتیک مانع‌لر) بوتون لاییحه‌لرین آیریلماز پارچاسی اولوب. فساد، آیری‌سئچکیلیک و پیس ایداره‌چیلیک بو نؤع دؤولت‌لرده چوخ راستلانان مسئله‌لردندیر.
۱۸۳۰-جو ایلده فرانسه‌لی دوشونور الکسیس دو توکویل-ین یازدیغی «آمئریکادا دموکراسی» آدلی کیتابیندا، آمئریکادا فدرال دؤولتین فایدالارینی سادالایارکن بو مقام‌لارا توخونموشدو. او دئییردی کی، بؤیوک دؤولت‌لرده دموکراتیکلشمه چتین اولور، لاکین گوجلو اولدوقلاری اوچون تهلوکه‌سیزلیک باخیمیندان داها یاخشی مؤقعده اولورلار. کیچیک دؤولت‌لرده ایسه دموکراتیکلشمه داها آساندیر، لاکین تهلوکه‌سیزلیک باخیمیندان ضعیف اولورلار. آمئریکادا مؤوجود اولان فدرال سیستم هم کیچیک، هم ده بؤیوک دؤولت‌لری عینی چرچیوه‌ده بیرلشدیره‌رک، اونلارین مثبت جهت‌لرینی بیر آرایا گتیریر و منفی طرف‌لرینی مینیموما ائندیریر. بو گون آمئریکا کیچیک دوولت‌لرین بیرلشمه‌سیندن یارانان بویوک بیر دؤولت‌دیر و اونون اوچون هم دموکراتیک اولا بیلیر و هم ده گوجلودور.
بو ایران اوچون ده کئچرلی اولا بیلردی. آمئریکانین عکسینه ایراندا بونون تاریخی عنعنه‌سی ده موجود ایدی. قاجارلار دؤورونده ایران مختلیف مملکت‌لردن عیبارت ایدی. لاکین ایراندا سونرادان یارانان مرکزلشدیریلمیش دؤولت هم قورولوش فلسفه‌سی گره‌یی (انحصاری میللت آنلاییشی) هم ده ایداره‌ائتمه شکلی باخیمیندان پروبلئملیدیر و دموکراسیه مانع یارادیر. گونئی‌ین یئرَل مسئله‌لرینه اؤزونون قرار وئره بیلمه‌سی و ایرانین نئچه میللت‌لی بیر اؤلکه اولاراق تانینماسی اونون محوی آنلامینا گلمز. لاکین اینسان‌لارین حاق‌لاری باشقالاری‌نین رای‌ینه قویولدوغو زامانیارانان چات‌لار گون گلر بویوک بیر اوچوروما دؤنه بیلر.
