بو مقاله، ۲۰۲۰-جی ایلین ایون آیی‌نین ۲۹-ده رابرت لانگلی طرفیندن «ThoughtCo» سایتیندا درج ائدیلمیشدیر و متن اتک‌یازی ترجومه قروپو طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلمیشدیر.
کلاسیک لیبرالیزم، وطنداش آزادلیق‌لارینین قورونماسی و مرکزی حکومتین صلاحیت‌لرینی محدودلاشدیرماقلا «لِسه فِر» ایقتیصادی آزادلیغی‌نین تامین ائدیلمه‌سینی مدافعه ائد‌ن سیاسی و ایقتیصادی بیر ایدئولوگییادیر. ۱۹-جو عصرین اوّل‌لرینده اینکیشاف ائد‌ن بو تئرمین، تئز-تئز معاصر سوسیال لیبرالیزمین فلسفه‌سی ایله موقاییسه‌ده ایستیفاده اولونور.
کلاسیک لیبرالیزمین تعریفی و خصوصیت‌لری
فردی ایقتیصادی آزادلیغا و قانون چرچیوه‌سینده سیویل آزادلیق‌لارینین قورونماسینی وورغولایان کلاسیک لیبرالیزم، ۱۸-جی عصرین سونو و ۱۹-جو عصرین اوّل‌لرینده آوروپا و آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده‌کی صنایع اینقیلابی و شهرلشمه‌نین گتیردیگی سوسیال، ایقتیصادی و سیاسی دییشیکلیک‌لره جاواب اولاراق اینکیشاف ائتمیشدیر.
سوسیال ترققی‌نین ان یاخشی شکیلده «طبیعی حقوق» و فردیتچی‌لییه رعایت ائتمکله الده ائدیله بیله‌جه‌یینه اینانان کلاسیک لیبرال‌لار، آدام اسمیت-ین ۱۷۷۶-جی ایلده یازدیغی «میللت‌لرین ثروتی» کیتابینداکی ایقتیصادی ایدئیالارا اساسلانمیشدیر. کلاسیک لیبرال‌لار همچینین توماس هابزین حکومت‌لرین اینسان‌لارین موناقیشه‌لرینی مینیموما ائندیرمک مقصدی ایله یارادیلدیغینا و مالییه تشویقی‌نین ایشچی‌لری موتیواسییا ائتمک اوچون ان یاخشی یول اولدوغو اینامینی قبول ائدیردیلر. اونلار سوسیال دؤولتی آزاد بازار ایقتیصادیاتی اوچون تهلوکه حساب ائدیردیلر.
اساساً کلاسیک لیبرالیزم ایقتیصادی آزادلیغی، محدود حکومتی و آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری آنایاساسی‌نین حقوق‌لار حاقیندا منشوروندا گؤستریلن‌لر کیمی اساس اینسان حقوق‌لارینین قورونماسینی دستکله‌ییر. کلاسیک لیبرالیزمین بو اساس پرینسیپ‌لری ایقتیصادیات، حکومت، سیاست و سوسیولوگییا ساحه‌لرینده گؤروله بیلر.
ایقتیصادیات
کلاسیک لیبرال‌لار سوسیال و سیاسی آزادلیق‌لارلا برابر سوییه‌ده، فردلرین یئنی محصول‌لار و پروسئس‌لر ایجاد ائتمه‌سینه، ثروت یاراتماسینا و ساخلاماسینا و باشقالاری ایله سربست تیجارت ائتمه‌سینه ایمکان وئرن ایقتیصادی آزادلیغی مدافعه ائدیرلر. کلاسیک لیبرال‌لار اوچون حکومتین اساس مقصدی، هر کسین حیات مقصدلرینه چاتماق اوچون ان بؤیوک شانسا صاحب اولدوغو بیر ایقتیصادیاتی تامین ائتمکدیر. حقیقتا ده، کلاسیک لیبرال‌لار ایقتیصادی آزادلیغی اینکیشاف ائد‌ن و فیراوان(مرفه) بیر جمعیتین تامین ائدیلمه‌سی اوچون ان یاخشی، حتی یگانه یول اولاراق گؤرورلر.
تنقیدچی‌لر کلاسیک لیبرالیزمین ایقتیصادی مدلی‌نین اصلینده ضررلی اولدوغونو، نظارتسیز کاپیتالیزم و ساده تاماهکارلیق واسیطه‌سیله پول منفعتینی حددن آرتیق وورغولادیغینی ادعا ائدیرلر. آنجاق کلاسیک لیبرالیزمین اساس اینانج‌لاریندان بیری، ساغلام بیر ایقتیصادیاتین مقصدلرینین، فعالیت‌لرینین و داورانیش‌لارینین ائتیک جهتدن تعریفه لاییق اولدوغودور. کلاسیک لیبرال‌لار اینانیرلار کی، ساغلام ایقتیصادیات فردلر آراسیندا مال‌لارین و خیدمت‌لرین ماکسیموم سربست موبادیله‌سینه ایمکان وئرندیر. اونلار بئله موبادیله‌لرده هر ایکی طرفین داها یاخشی وضعیتده اولدوغونو ادعا ائدیرلر کی، بو دا آچیق شکیلده ضررلی دئییل، عکسینه فضیلتلی بیر نتیجه‌دیر.
کلاسیک لیبرالیزمین سون ایقتیصادی پرینسیپی اودور کی، فردلر حکومت و یا سیاسی موداخیله‌دن آزاد اولاراق اؤز سعی‌لری ایله الده ائتدیکلری منفعتی نئجه ایستیفاده ائده‌‌جکلرینه قرار وئرمکده سربست اولمالیدیرلار.
حکومت
آدام اسمیت-ین ایدئیالارینا اساسلاناراق، کلاسیک لیبرال‌لار اینانیرلار کی، فردلر مرکزی حکومتین حدسیز موداخیله‌سیندن آزاد اولاراق اؤز ایقتیصادی ماراق‌لارینی ایزله‌مک و قوروماق آزادلیغینا مالیک اولمالیدیرلار. کلاسیک لیبرال‌لار بو مقصده نایل اولماق اوچون، حکومتین آشاغیداکی آلتی ایشله‌وی(کارکردی) یئرینه یئتیرن مینیمال بیر قوروم اولماسینی مدافعه ائدیرلر:
۱. فردی حقوق‌لاری قوروماق و آزاد بازاردا تامین ائدیلمه‌ین خیدمت‌لری گؤسترمک.
۲. میللتی خاریجی ایشغالدان مدافعه ائتمک.
۳. وطنداش‌لارین بیر-بیرینه قارشی تؤرتدیگی ضررلردن، او جمله‌دن خصوصی مولکیتین قورونماسی و موقاویله‌لرین ایجراسی دا داخیل اولماقلا، قورونماسی اوچون قانون‌لار قبول ائتمک.
۴. حکومت قوروم‌لاری کیمی ایجتیماعی تاسیسات‌لاری یاراتماق و ساخلاماق.
۵. ثابت والیوتا (راییج پول) و ایستاندارد اؤلچو و چکی سیستئمینی تامین ائتمک.
۶. ایجتیماعی یول‌لار، کانال‌لار، لیمان‌لار، دمیر یول‌لاری، علاقه سیستئم‌لری و پست خیدمت‌لری تیکمک و ساخلاماق.
کلاسیک لیبرالیزم ادعا ائدیر کی، حکومت‌لر خالقا تمل حقوق‌لارینی وئرمکدن داها چوخ، بو حقوق‌لاری قوروماق مقصدی ایله اینسان‌لار طرفیندن یارادیلیر. بو ادعانی ایرَلی سوررکن، اونلار آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینین موستقیللیک بیاننامه‌سینه ایشاره ائدیرلر کی بورادا، اینسان‌لارین «یارادیجی‌لاری طرفیندن بخش ائدیلمیش بعضی آیریلماز حقوق‌لارا صاحب اولدوقلاری…» و «بو حقوق‌لاری تامین ائتمک اوچون حکومت‌لرین اینسان‌لار آراسیندا قورولدوقلاری، ایداره ائد‌نلرین صلاحیت‌لرینین راضیلیقدان و عدالتدن آلدیقلاری…» بیلدیریلیر.
سیاست
آدام اسمیت و جان لاک کیمی ۱۸-جی عصر دوشونورلری طرفیندن اورتایا چیخاریلان کلاسیک لیبرالیزمین سیاستی، اینسان‌لارین اوزَرینده ایداره‌ائتمه‌نی کیلسه‌لره، مونارخ‌لارا و یا توتالیتار حکومت‌لره وئرن کؤهنه سیاسی سیستئم‌لردن کسکین شکیلده فرقله‌نیردی. بو شکیلده، کلاسیک لیبرالیزمین سیاستی فردلرین آزادلیغینی مرکزی حکومت رسمی‌لرینین آزادلیغیندان اوستون توتور.
کلاسیک لیبرال‌لار بیرباشا دموکراسی ایدئیاسینی – حکومتین یالنیز وطنداش‌لارین چوخلوق سسی ایله فورمالاشدیریلماسینی – رد ائتدیلر، چونکی چوخلوق‌لار شخصی مولکیت حقوق‌لارینا و ایقتیصادی آزادلیغا همیشه حؤرمت ائتمه‌یه بیلردیلر. جیمز مدیسون-ون «فئدئرالیست ۲۱»-ده ایفاده ائتدیگی کیمی، کلاسیک لیبرالیزم آنایاسالی رئسپوبلیکانی اوستون توتوردو، بئله کی، صاف بیر دموکراسی-ده «عمومی بیر احتیراص و یا ماراق دئمک اولار کی، هر وضعیتده بوتون چوخلوق طرفیندن حیس اولوناجاق […] و ضعیف طرفی قوربان وئرمک مئیل‌لرینه قارشی هئچ بیر شئی یوخ ایدی.»
سوسیولوگییا
کلاسیک لیبرالیزم، حادیثه‌لرین گئدیشاتی‌نین موختار، آریستوکراتیک نظارتده اولان بیر حکومت قورولوشو ایله دئییل، فردلرین قرارلاری ایله تعیین اولوندوغو بیر جمعیت مدلینی قبول ائدیر.
کلاسیک لیبرالین سوسیولوگییایا یاناشماسی‌نین آچاری ایسپونتان(خودجوش) نیظام پرینسیدیر- سوسیال نیظامین ثابت شکیلده اینکیشاف ائتمه‌سی و قورونماسی، اینسان‌لارین تاساریمی و یا حکومت گوجو طرفیندن دئییل، اینسان‌لارین نظارتیندن و باشا دوشمه‌سیندن کناردا گؤرونن تصادفی حادثه‌لر و پروسئس‌لر طرفیندن باش وئردیگینی ایر‌َلیله‌دن بیر نظریه‌دیر. آدام اسمیت، «میللت‌لرین ثروتی» اثرینده بو قاورامی «گؤرونمز ال»-ین گوجو کیمی قئید ائتمیشدیر.
مثلاً، کلاسیک لیبرالیزم، بازار اساسلی ایقتیصادیات‌لارین اوزون‌موددتلی تئندئنسییالارینین، بازار دالغالانمالارینی دوغرو شکیلده پروقنوزلاشدیرماق(اؤن‌گؤرمک) و اونلارا رئاکسییا وئرمک اوچون طلب اولونان معلوماتین حجمی و مرکبلیگینه گؤره ایسپونتانین “گؤرونمز ال”-ینین نتیجه‌سی اولدوغونو مدافعه ائدیر.
کلاسیک لیبرال‌لار، جمعیتین احتیاج‌لارینی تانیماق و تامین ائتمک اوچون حکومت‌لردن چوخ، صاحیبکارلارین سربست فعالیت گؤسترمه‌سینه ایجازه وئریلدیکده، ایسپونتان نیظامین میدانا گلدیگینی دوشونورلر.
کلاسیک لیبرالیزم و معاصر سوسیال لیبرالیزم
معاصر سوسیال لیبرالیزم تخمیناً ۱۹۰۰-جو ایل‌لرده کلاسیک لیبرالیزمین اینکیشافیندان یارانمیشدیر. سوسیال لیبرالیزم، ایکی اساس ساحه‌ده کلاسیک لیبرالیزمدن فرقله‌نیر: فردی آزادلیق و حکومتین جمعیتده‌کی رولو.
فردی آزادلیق
بریتانییالی سوسیال و سیاسی نظریه‌چی آیزایا برلین، ۱۹۶۹-جو ایلده یازدیغی «آزادلیغین ایکی کونسئپسییاسی(دو مفهوم آزادی)» آدلی مقاله‌سینده آزادلیغین هم منفی، هم ده مثبت کاراکتئرده اولا بیله‌جه‌یینی ادعا ائدیر. مثبت آزادلیق، ساده‌جه اولاراق، نسه ائتمک آزادلیغیدیر. منفی آزادلیق ایسه فردی آزادلیق‌لاری محدودلاشدیران مانع‌لرین و یا محدودیت‌لرین اولماماسیدیر.
کلاسیک لیبرال‌لار منفی حقوق‌لاری اوستون توتورلار و بئله حساب ائدیرلر کی، حکومت و دیگر اینسان‌لار سربست بازارا و طبیعی فردی آزادلیق‌لارا موداخیله ائتمه‌مه‌لیدیرلر. معاصر سوسیال لیبرال‌لار ایسه، عکسینه، فردلرین سس‌وئرمه حقوقو، مینیموم یاشاییش معاشی و سون زامان‌لاردا ساغلاملیق حقوقو کیمی مثبت حقوق‌لارا مالیک اولدوغونا اینانیرلار. مثبت حقوق‌لاری تامین ائتمک اوچون حکومتین موداخیله‌سی، قورویوجو قانون‌وئریجیلیک و یوکسک وئرگی‌لر کیمی منفی حقوق‌لاری تامین ائتمک اوچون طلب اولونانلاردان داها واجیبدیر.
حکومتین رولو
کلاسیک لیبرال‌لار منفی آزادلیغی و مرکزی حکومتین گوجوندن چوخ، فردی آزادلیغی و اساساً نظارتسیز سربست بازاری اوستون توتورلار، سوسیال لیبرال‌لار ایسه حکومتین فردی آزادلیق‌لاری قوروماسینی، بازاری تنظیمله‌مه‌سینی و سوسیال برابرسیزلیک‌لری آرادان قالدیرماسینی طلب ائدیرلر. سوسیال لیبرالیزمه گؤره، یوخسوللوق، صحییه و گلیر برابرسیزلیگی کیمی مسئله‌لره جمعیتین اؤزو دئییل، حکومت داخیل اولمالیدیر و عینی زاماندا فردلرین حقوق‌لارینا حؤرمت ائدیلمه‌لیدیر.
سربست بازار کاپیتالیزمی‌نین پرینسیپ‌لریندن گؤرونن فرق‌لرینه باخمایاراق، سوسیال لیبرال سیاست‌لر اکثر کاپیتالیست اؤلکه‌لر طرفیندن قبول ائدیلمیشدیر. آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده، سوسیال لیبرالیزم تئرمینی محافظه‌کارلیغا قارشی اولاراق ایلرله‌مه‌چیلیگی(progressivism، ترقی خواهی) تصویر ائتمک اوچون ایستیفاده اولونور. خصوصیله مالییه سیاستی ساحه‌سینده، سوسیال لیبرال‌لار موحافیظه‌کارلار و یا داها ملاییم کلاسیک لیبرال‌لارلا موقاییسه‌ده یوکسک حکومت خرج‌لری و وئرگی‌لری مدافعه ائتمه‌یه مئییللی‌دیرلر.
