۲۰.جی عصرین اوّل‌لرینده علی‌بی حسین‌زاده و احمدبی آغااوغلو «فیوضات» (باخ: سه‌ویتو خوسکی،۱۳۸۱: ۷۲) درگیسینده بوتون تورک دونیاسیندا اورتاق بیر دیلین اولماسی‌نین طرفداری کیمی چیخیش ائدیردیلر. اونلارین نظرینده بو اورتاق دیل، اصلاحاتلار ائتمک شرطی ایله «عثمانلی تورکجه‌سی» اولمالی ایدی. آذربایجاندان کناردا اولان باشقا تورک ملت‌لری‌نین بعضی آیدین‌لاری او جومله‌دن اسماعیل قاسپیرالی دا بو دوشونجه‌نین بانیسی اولاراق اونو تام اولاراق دستکله‌ییردی. بیز بورادا «عثمانلی تورکجه»سی‌نین نه قدر آنلاشیلماز و تورکجه‌یه عاید بیر دیل اولماسی اوزرینده دایانماق ایسته‌میریک. بو دیل، او قدر آنلاشیلماز ایدی کی بو دؤوره عاید اولان عثمانلی شاعیری «توفیق فیکرت» شعری‌نین دیلی حاقدا مشهور تورک تنقیدچیسی نورالله آتاچ دئییردی: «او [توفیق فیکرت]، اولمایان بیر دیلده یازیر» (آتاچ، ۲۰۱۱) بو، حقیقتا ده بئله ایدی. بو فیکری، تکجه توفیق فیکرت حاقدا یوخ، عثمانلی دؤور، عینی حالدا آذربایجان دیوان شعری حاقدا دا دئمک اولار. آذربایجان تورکجه‌سی اؤز حقیقی وارلیغینی: یا شیفاهی و آشیق ادبیاتیندا، یا دا آخوندزاده‌دن سونرا گؤسترمه‌یه باشلادی.
۱۹۰۶-۷ ده فیوضات درگیسینده یازان تورک یازارلاری او جومله‌دن علی‌بی حسین‌زاده بوتون بونلاری گؤره‌رک آذربایجان تورکجه‌سینی کند (چوبان) دیلی سانیردی. (باخ: سه‌ویتو خوسکی،۱۳۸۱: ۷۲ ). بو دوشونجه‌ده آشیری‌لیق اولسا دا، حقیقت ده وار ایدی. علی‌بی حسین‌زاده اوخوموش و ساوادلی آذربایجانلی بیر آیدین ایدی. او فرانسیز دیلی واسیطه‌سی ایله گونون ان یئنی گلیشمه‌لری ایله تانیش اولوردو. «فیوضات»چی‌لار یازارلاریندان اولان احمد کمال دا واختی ایله بو درگیده یئرلی دیلی، علم، فلسفه و سیاست دیلی اولمادیغینی بیلدیرمیشدیر (فیوضات، ۲۱.جی سای، ۱۹۰۷). بو، یوخاریدا علی‌بی طرفیندن ایره‌لی سورولن دوشونجه‌نین باشقا واریانتی ایدی. بونلار، آذربایجان تورکجه‌سینده سیاست، فلسفه و طبیعی علم‌لر ساحه‌سینده اوزون ایللر فایدالانماماسینی اساس گؤتوره‌رک بو دیلی، کند (چوبان) دیلی آدلاندیریردیلار. بیر اوزونه باخاندا اونلار یانیلمیردیلار دا. چونکی عصیرلر بویو بو دیلده فلسفی، سیاسی و علمی اثرلرین یازیلمادیغینا شاهید اولموشوق. اونلارین گؤزلری‌نین اؤنونده بو علم‌لرده یازیلان و استناد ائدیلن اثرلر یوخ حددینده ایدی. بونلار یئنی دونیانین سورعتله گلیشدیینی گؤره‌رک بو دیلده یازماق تجربه‌سینی سیناماق فیکرینده دئییلدیلر. اونا گؤره کی صنایع‌نین گلیشمه سورعتی بونا امکان وئرمیردی. اوزاق گؤرونن بو یولدان واز کئچن «فیوضات»چی‌لار، دؤولت، ادبیات، سیاست، فلسفه و علم دیلی کیمی سینانمیش عثمانلی تورکجه‌سیندن فایدالانماغی داها مقصده اویغون گؤروردولر. آنجاق اونلار او زامانکی عثمانلی تورکجه‌سینی ده تنقید ائدیردیلر. احمد کمال، طاهیر موسایئو آدلی بیر یازارا «مختصر بیر جاواب» آدلی یازیسیندا یازیردی: «سنین [موسایئوین] لسانین بوزوق بیر عثمانلی لسانی اولوب اوندان فضلا اولاراق زیاده‌جه ایران روحو ایله طبیعت‌لشمیش‌دیر. سنین لسانین اصلاح اولونا-اولونا واصیل اولاجاغی منتهایِ تکامول عثمانلی لسانی‌دیر» (فیوضات، ۲۱.جی سای، ۱۹۰۷). همین مقاله‌ده: «سنین آیریجا ملی بیر لسانین [دیلین] یوخدور» جومله‌سی ایله تورک دیلیندن باشقا بیر دیلی، ملی بیر دیل حساب ائتمیردی. دئمک اونلار اورتاق بیر تورک دیلی آردیند ایدیلار.
اونلار دئدیک‌لرینده قیسما حاقلی اولسالار دا، یازدیقلاری و مقصد گؤتوردوک‌لری دیل، عثمانلی تورکجه‌سیندن اؤته‌یه کئچه بیلمیردی. تزه-تزه بو دیلین بعضی اصطلاحلارین استفاده‌سینی لاغا قویاراق یئنی اورتاق دیل یاراتماغا جان آتیردیلار. درگی‌نین بیر ساییندا باشقا بیر قزئتده «مکتبخانا» سؤزونون ایشلنمه‌سینی لاغا قویاراق او قزئتی مجبور ائدیرلر دئسین کی «بورا مکتبخانا یوخ آری یوواسی‌دیر».
عثمانلی تورکجه‌سی ایسه، حقیقتا ده رئال انسان حیاتیندا «اولمایان بیر دیل» ایدی. بونو «فیوضات»چی‌لارین علیهینه اولان «ملانصرالدین»چی‌لر چوخ یاخشی آنلایاراق، دؤولت میسیاسینی دا اؤز اوزرلرینه گؤتوره‌رک بؤیوک بیر «دیل دئوریم»ـینه ایستارت وئردیلر. بونلار عرب-فارس کلمه‌لری ایله دولو اولان، عینی حالدا کاتیب‌لرین دیل اوزرینه بوشو-بوشونا دیللی-دلاورلیک‌لری‌نین یئرینه، آنلاشیلان و ساده بیر دیلده یازاراق، یازدیقلاری دیلین آدینی دا «آنا دیلی» قویدولار. فریدون‌بَی کؤچرلی ملانصرالدین درگیسینده، علی‌بی حسین‌زاده‌یه «آنا دیلی» باشلیقلی یازدیغی تنقیدی مقاله‌سینده عموم‌کوتله‌نین باشا دوشولن دیلینی علی‌بی حسین زاده‌نین ایره‌لی سوردویو عرب-فارس کلمه‌لری ایله دولو اولان «عثمانلی دیلی» دوشونجه‌سینه کسکین اعتراض ائده‌رک بو یولدا مبارزه‌ده ده غالب چیخیرلار. او یازدیردی:
«هر ملتین اؤزونه مخصوص آنا دیلی وار کی، اونون مخصوصی مالی‌دیر. آنا دیلی ملتین معنوی دیری‌لییی‌دیر، حیاتی‌نین مایاسی منزله‌سینده‌دیر. آنانین سودو بدنین مایاسی اولدوغو کیمی، آنانین دیلی ده روحو قیداسی‌دیر، هر کس اؤز آناسینی و وطنینی سئودییی کیمی، آنا دیلینی ده سئویر… آنا دیلی اؤیرتمک اوچون یازیلان تعلیم کیتابلاریمیز [درسلیک‌لر] ائله بیر چتین دیلده یازیلیر کی، اونلارین واسیطه‌سی ایله آنا دیلینی آنجاق اونوتماق اولار» (کؤچرلی، ۱۹۶۳: ۲۹۲ و ۲۹۴).
من بورادا «فیوضات»چی‌لار و یا خود علی‌بی حسین‌زاده‌نین آذربایجان تورکجه‌سینی، کند دیلی ساندیغی اوزرینده دایاناراق اونو بیر ادبی دیل حساب ائتمه‌مه‌سی اوزرینده دایانیرام. اوندا اولان بو فیکیر هارادان یارانمیشدی؟
اونون نظرینده، عثمانلی دیلی، دؤولت دیلی ایدی. بو دیل هر نه قدر آنلاشیلماز اولسایدی ده بیر دؤولتین سیاسی سیستئمینده ایشله‌نیردی. علی‌بی حسین‌زاده‌نین کند (چوبان) دیلی ساندیغی دیل، یالنیز «آذربایجان جمهوریتی» قورولدوقدان سونرا دؤولت دیلی اولور. بو ایسه، اونون نظری‌نین عکسی‌نین ثبوتو آنلامیندا ایدی. دئمک، بیر دیل استفاده اولونسا، او دیلده بوتون ساحه‌لرده متن اورتایا قویولسا، آرخاسیندا ایسه، سیاسی بیر سیستئم دایانسا، او دیل اؤز قابلیت‌لرینی گؤستره بیلر. بو دیلده فریدون‌بی کؤچرلی، جلیل محمدقلیزده کیمی نهنگ آیدین‌لار گؤستردیلر کی اونون کند دیلی ساندیغی آذربایجان تورکجه‌سینده هم بؤیوک ادبیات یاراتماق اولار، هم ده آذربایجان دموکراتیک جمهوریتی کیمی بیر سیاسی سیستئمین دؤولت دیلی کیمی استفاده اولونا بیلر. آخی علی‌بی دئییردی کی بو دیلله سیاسی بیر دؤولتی ده منیمسه‌مک اولماز. دیلین ملی‌لشمه‌سی‌نین اساس فاکتورو ملی دؤولتین اولماسی‌دیر. بو، اؤزلویونده باشقا ساحه‌لری ده اؤز تأثیر دایره‌سینه آلیر. یعنی ادبیات، سیاست، اداره، دوشونجه، فلسفه حتتا انسانلار آراسیندا مکتوبلاشمالاردا دا بو دیل استفاده اولونوردو. علی‌بی ائله ظن ائدیردی کی آذربایجان تورکجه‌سینده ادبیات یاراتماق اولماز، انسانلار مکتوبلاشا بیلمزلر، اونا گؤره‌کی بو دیل، سیاسی بیر گوج دایره‌سی‌نین چرچیوه‌سینده سینانمامیشدیر. بونو دوز ده دئییردی. یالنیز سیاسی بیر قورومون بیر دیلین آرخاسیندا اولماسی ایله او دیلین گلیشمه یولو دا آچیلیر.
عمومیتله ادبی دیلین تشکیل تاپیب یارانماسیندا ایکی اساس عامیلی نظره آلمالییق:
۱. دینی متن‌لر:
بو نوع متن‌لر یاراندیقدا اونو تبلیغ ائتمک اوچون اؤزونون اوخوجو کوتله‌سی اولمالی ایدی. اساسا دینین هم اؤز دؤورونه، هم ده سونراکی دؤور انسانلارینا عمومی بیلیک وئرمک اوچون تعلیم‌لر کئچیرمه‌یه مجبور قالدی. بو تعلیم‌لری عمومی‌لشدیریب بوتون توپلوم آراسیندا یایماق و سونراکی دؤورلره اؤتورمک اوچون اونلاری بیر متن کیمی یادداشتدا ساخلاماق گره‌کیر. بونون اساس یولو، اشاره‌لر، حرف‌لرله گؤستریلن یازیلار ایدی. بو یازیلارین ایشلندیکجه معیارلاشماسی، ادبی دیلین تشکولونه یاردیم ائتدی. عمومی‌لشمیش هر بیر دینین مقدس کیتابی‌نین احکاملاری اؤیره‌نیلدیکجه ادبی دیل ده فورمالاشیردی. (آرتیق بیلگی اوچون باخ: علی‌یئو، رحیم، صص ۴-۱۵۳). بو کیتابلارین اطرافیندا یازیلان اثرلرین قایناغی یئنه ده اونلار ایدی. بو کیتابلار اساس گؤتوروله‌رک، سونراکی یازیلاری دا ادبی دیلی فورمالاشدیرماق اوچون هم استقامت‌لندیریردی، هم ده امکانلار یارادیردی. اؤرنک اوچون عرب ادبیاتیندا اسلامدان اؤنجه فورمالاشمیش بیر ادبی دیلی گؤرمک و اونلاری نمونه‌لرله ایضاح ائتمک چتین‌دیر. (اسلام دینینه یاخین یازیلان «مُعلّقات سَبع» آدیندا یئددی شاعیرین شعرلرینی گؤروروک. تدقیقاتچیلارین فیکرینجه، بونلار یئترینجه ادبی دیلین فورمالاشماسینا یاردیم ائتمه‌ییب‌لر) چونکی بو زامانلار بو دیلین یارانماسینا اساس یوخ ایدی. اسلامدان سونرا، بو دینه عاید اولان مقدس بیر کیتابین یعنی قرآنین اورتایا چیخماسی ایله یاناشی اونون احکاملاری‌نین تعلیم مسئله‌سی ده اورتایا چیخیر. بئله‌لیکله قرآن کیتابینا اساسلانان یازیلارین سایجا چوخالماسی، معیار عرب ادبی دیلی‌نین ده فورمالاشماسینا سبب اولدو. بو کیتابین احکاملارینی کوتله‌وی‌لشدیرمک و اونلاری سونراکی نسیل‌لرین استفاده‌سینه وئرمک اوچون چئشیدلی اثرلر و تفسیر نمونه‌لری یازیلدی. بو دینی قبول ائدن مختلیف دیللی ملت‌لر او جومله‌دن تورک، فارس ملت‌لری ده بو یوللا اؤز ادبی دیللرینی یاراتدیلار. تورک دیلینده اسلامدان اؤنجه اثرلره آز راستلاشماق اولور. آنجاق اسلام دینی اونلارین آراسیندا یاییلماق همین، بو دینین موتیولرینه اساسلانان «قوتادغو بیلیک» کیمی کیتابلار اورتایا چیخاراق تورک ادبی دیلین فورمالاشماسینا دا امکان یاراندی. فضولی قرآندان قایناقلاناراق پیغمبرلرین ناغیل‌لارینی و کربلا ماجراسینی تورک اوخوجوسونا اؤتورمک اوچون «حدیقه‌السعدا» اثرینی تورکجه یازیر. بوتون کیتابلارینی عرب دیلینده یازان «مقدس اردبیلی» بیردن بیره سئزیر کی یاشادیغی محیطده اولان آذربایجانلی سویداشلاری عرب دیلینده احکامی اؤیره‌نه بیلمیر. نتیجه‌ده بئله قرارا گلیر اونلارا شرعی احکامی اؤیرتمک اوچون اونلارین اؤز دیللرینده یازمالیدیر. بئله‌لیکله «عقایدالاسلام» اثرینی احکام موضوعسوندا آذربایجان تورکجه‌سینده یازماق مجبوریتینده قالیر. دئمه‌ییم بودور کی اونون تورک دیلی قایغیسی یوخ ایدی. اونو دوشوندورن اسلامین احکاملارینی انسانلارا چاتدیرماق ایدی. بونون آردیندا ایسه اونون تورکجه یازدیغی اثر واسیطه‌سی ایله، ایستر ایسته‌مز آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ادبی دیلی فورمالاشیردی.
فارس دیلینده ده بونا شاهید اولوروق. بو دیلده اسلامدان اؤنجه، زرتشت دینینی اؤیرنمک اوچون تعلیمی کیتابلار یازیلیر. بونا گؤره اسلامدان اؤنجه اونا اساسلاناراق قدیم فارس دیلی‌نین فورمالاشماسینا شاهید اولوروق. آنجاق بو اثرلر کوتله‌وی‌لشمه‌ییر. یالنیز اسلامدان سونرا، دینی کیتابا اساسلاناراق یازیلان اثرلر، فارس ادبی دیلی‌نین فورمالاشماسینا امکان یاراتدی. بو دیل، قرآن دیلیندن فرقلی اولاراق باشقا بیر یوللا یعنی ترجمه یولو ایله ده ادبی دیلی فورمالاشدیردی.
۲. تحصیل اوجاقلاری:
بو دؤور، صنایع‌لشمه دؤورو ایله ایلگیلی‌دیر. بو دؤورده یئنی مفهوملارین یارانماسی، یئنی سؤزلرین یارانماسینا سبب اولدو. بو یئنی مفهوم و سؤزلر اؤنجه‌کی دینی دؤورون عکسینه اولدو. بورادا دینی تعلیم، داها اساس دئییل‌دیر. اساس اولان یئنی یارانان مفهوملار ایدی. بو مفهوملار، ادبی دیلی باشقا یؤنده جیهازلاندیریردی. بو دؤورون تعلیم سیستئمی عمومی‌لشمک اوچون تحصیل اوجاقلاری یاراندی. بو اوجاقلارین اوخودوقلاری کیتابلارین یازی و معنا اوسلوب‌لاری دا اونون اؤیرنجی‌لری اوچون عینی و بیرمعنالی بیر دیلده ایدی. بو عینی دیلی فورمالاشدیران جیهاز «درسلیک‌لر» ایدی. درسلیک کیتابلاری بوتون بیر دیلین ایشلک دایره‌سینده، عینی ادبی دیلی منیمسه‌دی. اؤلکه‌نین مرکزینده‌کی‌لرله، اوجقار نؤقطه‌ده یئرلشن انسانلار، عینی سؤزلری، عینی مفهوملاری، عینی ادبی دیلله اؤیره‌نیردیلر. بو «درسلیک»لری ایسه، دینی کیتابلار یوخ، یئنی یارانمیش سیاسی آنلاییش یعنی «دؤولت» آنلاییشی سیستئم‌لشدیریردی. دیلین اورتاق‌لیغینی اؤزونون اساس گؤره‌وی کیمی بیلن بو یئنی سیاسی سیستئم، ادبی دیلین یئنی فورماسینی دا عمومی‌لشدیریردی. بونلارین کناریندا و صنایعین گلیشمه نتیجه‌سینده یازی فورماسی‌نین (ایستر کیتاب، ایستر قزئت واسیطه‌سی ایله) آنی فورمادا چوخالماسی (تکثیر) بو ادبی دیلین داها دا اورتاق بیر نؤقطه‌ده معیارلاشماسینا امکان یارادیردی.
باشقا سؤزله دئسک، ملی تحصیل، ملی اورتاق دیلینی ده فورمالاشدیریر. مقایسه‌لی اولاراق نمونه‌لرله بونو آچیقلاماق اولار. آذربایجان تورکجه‌سی ۱۹۲۰.جی ایلده تحصیل دیلی کیمی سئچیلیر. بو دیل، بو گونه قدر ده استفاده اولونور. آنجاق بو تحصیل دیلیندن اؤنجه بیر سیرا آذربایجان یازارلاری‌نین یازی اوسلوبلارینی توتوشدوردوقدا، اونلارین یازدیقلاری محیطله باغلی اوسلوب‌لاری‌نین دا دَییشیلمه‌سینی گؤروروک. علی بی حسین‌زاده‌نین یازی اوسلوبو، هم آذربایجان، هم ده تورکیه محیطینه مهاجرت ائتدیکدن سونرا بیر معنالی اولاراق دَییشیلمه‌دن قالدی. او، اورتاق تورکجه‌دن استفاده ائدیردی. احمد آغااوغلو و محمدامین رسولزاده، آذربایجاندا اولارکن، آذربایجان تورکجه‌سی اوسلوبوندا یازیردیلار. تورکیه‌یه مهاجرت ائتدیکدن سونرا، اؤزللیکله احمد آغااوغلو، استانبول تورکجه‌سی اوسلوبوندا یازدیقلاری بللی‌دیر. رسولزاده ملی تحصیل دیلی‌نین قوروجوسو اولماسینا باخمایاراق محیطدن آیریلدیقدا باشقا بیر محیطده‌کی تحصیل دیلینده یازماغا مجبور اولور. بو گون اونون و آغااوغلونون تورکیه‌ده یازدیقلاری اثرلری، آذربایجان تورکجه‌سینه اویغونلاشدیریلاراق چاپ اولونور.
سونوج اولاراق یوخاریدا دئدییم عینی دورومو بو گون، گونئی آذربایجاندا دا یاشاییریق. دیلیمیز دؤولت دیلی اولمادیغی اوچون، یازیچی‌لارلا اوخوجولار قارشی-قارشییا دورور. یازیچی یازدیغی دیلی، اوخوجو دوغما دیل حساب ائتمیر. یعنی بورادا اوخوجو ائله ظن ائدیر کی «یازیچی، اولمایان بیر دیلده» یازیر. یازیچی ایسه، بوگونون گلیشمه‌سی ایله یاناشی یئنی سؤزلرین یارانماسینی گؤره‌رک، یئنی آنلاییشلاری اورتایا قویمالیدیر. آرادا یارانان بو آنلاشیلمازلیقلارین سببی ایسه بیر شئی‌‌دیر. اونلاری بیرلشدیرن بیر سیاسی گوج و تحصیل سیستئمی‌نین اولماماسی. بونلار ایسه، بیر دیلین آرخاسیندا دوران سیاسی سیستئمدن آسیلی‌دیر.
ملی دیل، ملی دؤولتین قورولماسی ایله تثبیت‌لشیر. بو ایکی فاکتورون عرصه‌یه گلمه‌سی نتیجه‌سینده ایسه «ملی کیملیک» یارانیر. بیر ملتین، ملت اولماسی اونون دیلیندن آسیلی‌دیر. مسلمان آدلی ملت یوخدور. آنجاق فارس، تورک، عرب ملتی واردیر. چونکی بورادا دیل، اونلارا منسوب اولان ملتی معین ائدیر. تورک، عرب، فارس دیللرینده دانیشان ملت‌لر ایچینده، خریستیان، مسلمان، یهود و… ده اولا بیلر. یعنی مثلا عرب ملتی، دیلیندن آسیلی اولاراق بئله آدلانیر. اونلار مسلمان‌دیر دئیه «ملت» حساب اولونمورلار. سوریه چرچیوه‌سینده هم خریستیان، هم مسلمان واردیر. اگر دین واسیطه‌سی ایله سوریه‌نی «ملت» آدلاندیریریقسا اوندا اونا «خریستیان-مسلمان سوریه»سی دئمه‌لییک . بو، اونو گؤستریر کی سوریه‌نی عرب ملتی آدلاندیرماق، بیر باشا اونون «دیلی» ایله باغلی‌دیر.
بونلاردان نتیجه چیخاریرام. ملی ادبی دیل، او دیلین تحصیل اوجاقلاری واسیطه‌سی ایله نظاملاشا بیلر. بو نظامین آرخاسیندا ایسه، ملی حکومتین دورماسی گره‌کیر. بو گون گونئیده یازی اوسلوبلاریندا، ادبی دیلده اولان قارما-قاریشیق‌لیغی همین اوجاقلارین اولماماسیندا گؤروروک. بونو نظره آلاراق بیر-بیریمیزین یازی اوسلوبلارینا دوداق بوزمه‌لریمیزین اساس سببی‌نین ده بورادان قایناقلاندیغی‌نین فرقینه وارمالییق.
قایناق‌لار:
- سه‌ویتو خوسکی، تادیوس (1381)، آدربایجان و روسیه، ترجمه کاظم فیروزمند، نشر شادگان.
- Ataç, nulullah (2011), gene yalnılık, hazırlayan raşit çavaş, yapə kredi yayınları, istanbul.
- Əliyеv, rəhim (2008), Ədəbiyyаt nəzəriyyəsi, Bаkı, Mütərcim.
- Əli bəy hüseynzadə (2007), seçilmiş əsərləri, bakı, şərq-qərb.
- Köçərli, fridun bəy (1963), seçilmiş əsərləri, Azərbaycan SSR elmlər nəşriyyatı, bakı.
