بو مقاله، ۲۰۲۱-جی ایلین ایون آیی‌نین ۲۸-ده رابرت لانگلی طرفیندن «ThoughtCo» سایتیندا درج ائدیلمیشدیر و متن اتک‌یازی ترجومه قروپو طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلمیشدیر.
نئولیبرالیزم ایقتیصادی فاکتورلارین نظارتینی حکومتدن اؤزل سئکتورا اؤتورمه‌یه چالیشارکن، آزاد بازار کاپیتالیزمی‌نین دَیَرینی وورغولایان سیاسی و ایقتیصادی سیاست مدلیدیر. اؤزللشدیرمه، تنظیمله‌مه‌نین لغوی (deregulation ،مقررات‌زدایی)، قلوباللاشما و آزاد تیجارت سیاست‌لرینی ده اؤزونده جمعلشدیره‌رک، عادتا، بلکه ده سهوا «لِسه فِر»(بوراخین ائتسینلر، laissez-faire) و یا «موداخیله‌سیز ایقتیصادی مدل»(hands-off) ایقتیصادیاتلا علاقه‌لندیریلیر. نئولیبرالیزم ۱۹۴۵-جی ایلدن ۱۹۸۰-جی ایله قدر یاییلمیش کاپیتالیزمین کینز‌چی دؤورونون ۱۸۰ درجه دییشمه‌سی حساب اولونور.
نئولیبرالیزمین منشأ‌لری
نئولیبرالیزم تئرمینی ایلک دفعه ۱۹۳۸-جی ایلده پاریس‌ده تانینمیش ایقتیصادچی‌لارین ایشتیراک ائتدیگی کنفرانسدا ایستیفاده ائدیلمیشدیر. والتر لیپپمن، فردریش هایک و لودویگ فون میزس-ین داخیل اولدوغو قروپ، نئولیبرالیزمی «قیمت مکانیزمی‌نین واجیبلیگی، آزاد (ایقتیصادی) تشببوث، رقابت سیستئمی و گوجلو و طرفسیز دؤولت» کیمی معینلشدیردی.
هر ایکیسی نازیست‌لرین نظارتینده اولان اتریشدن سورگون ائدیلمیش لودویگ فون میزس و فردریش هایک سوسیال دموکراسینی دؤولتین ایقتیصادییاتا جدی موداخیله‌سی اولاراق گؤروردولر. اونلار آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری پرئزیدئنتی فرانکلین روزولتین نیو دیل (روزولتین یئنی کورسو، New Deal) پروقرام‌لاری و ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا بؤیوک بریتانیانین ریفاه دؤولتی‌نین یوکسه‌لیشینی بونا نومونه کیمی گؤستریردیلر. میزس و هایک بو جور سوسیال دموکراسینی ایستئحصال(تولید) و ثروت اوزَرینده کوللئکتیو مولکیتی اولان نازیسم و کمونیزمله عینی سوسیال-ایقتیصادی طیفده قیمتلندیریردیلر.
مونت پلرین جمعیتی
ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی بؤیوک اؤلچوده اونودولان نئولیبرالیزم ۱۹۴۷-جی ایلده مونت پلرین جمعیتی‌نین قورولماسی ایله یئنیدن دستک آلدی. فردریش هایک، لودویگ فون میزس و میلتون فریدمن ده داخیل اولماقلا تانینمیش کلاسیک و نئولیبرال ایقتیصادچی‌لار، فیلوسوف‌لار و تاریخچی‌لردن عبارت اولان مونت پلرین جمعیتی اؤزونو آزاد بازار، فردی حقوق‌لار و آچیق جمعیت ایده‌آل‌لارینین ایره‌‌لیله‌مه‌سینه حصر ائتمیشدیر.
درنک ایلک میسیا بیاناتیندا دونیا حکومت‌لرینین بیر چوخونون اؤز خالقی اوزَرینده صاحب اولدوغو گوجون آرتماسی نتیجه‌سینده یارانان «مدنیته یؤنه‌لیک تهلوکه‌لرین» آرتماسی ایله باغلی ناراحاتلیغینی ایفاده ائتدی. بیانات، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونراکی ایقتیصادییات و سیاست، مرکزی و شرقی آوروپاداکی شرق بلوکو اؤلکه‌لرینده کمونیزمین یاییلماسیندان و دموکراتیک غرب بلوکو ایقتیصادیات‌لاریندا بحران دؤورونده سوسیالیزمین آرتان حؤکمرانلیغیندان تاثیرلندیگی بیر واختدا وئریلیب. ۱۹۴۴-جو ایلده – بیرینجی خانیم النور روزولت ژوسف ایستالینی تعریفله‌یرکن، آلبرت انیشتین سوسیالیزمی مدافعه ائدرکن – فردریش هایک «کؤله‌لییه گئدن یول»(The Road to Serfdom) آدلی مقاله‌سینی نشر ائتدی. تئز-تئز ایستیناد ائدیلن بو دیسکورسدا هایک، فردی حقوق‌لارین و قانونون اوستونلویونون تدریجا باسدیریلما‌سی(سرکوب ائدیلمه‌سی) یولو ایله ایستئحصال(تولید) واسیطه‌لری اوزَرینده حکومتین نظارتی‌نین تهلوکه‌لرینه قارشی جوشغولو بیر خبردارلیق ائتدی.
۱۹۸۰-جی ایل‌لرین اوّل‌لرینده آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری پرئزیدئنتی رونالد ریگانین و بؤیوک بریتانیانین باش ناظیری مارگارت تاچرین ایداره سیستم‌لری، آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری و بؤیوک بریتانییانین بوتون دؤور عرضینده معروض قالدیغی کرونیکی (داواملی) ایستاقفلیاسییانی(رکود تورمی) آرادان قالدیرماق اوچون بیر نئچه نئولیبرال ایقتیصادی اصلاحات‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سینده مونت پلرین جمعیتی‌نین ایده‌آل‌لاریندان ایستیفاده ائتدیلر. رونالد ریگانین ۱۹۸۰-جی ایل کامپانییا هئیتینده‌کی ۷۶ ایقتیصادی موشاویردن ۲۲-سی، او جمله‌دن ریگانین ایقتیصادی موشاویرلر شوراسی‌نین صدری اولان میلتون فریدمن، مونت پلرین جمعیتی‌نین عضولری ایدی.
هئچ واخت هئچ بیر سیاسی پارتینی دستکله‌مه‌یه‌جه‌یینه و یا تبلیغاتلا مشغول اولمایاجاغینا سؤز وئرن مونت پلرین جمعیتی، عضولرینین «حاضیردا دؤولت قوروم‌لاری طرفیندن تامین ائدیلن بیر چوخ فونکسییانین(ایشله‌وین، کارکردین) یئرینه سربست بازار ایقتیصادییاتی‌نین کئچه بیله‌جه‌یی یول‌لاری کشف ائتمک» اوچون چالیشدیغی منتظم گؤروش‌لر کئچیرمه‌یه داوام ائدیر.
اساس آنلاییش‌لار
نئولیبرال ایقتیصادی سیاست‌لر کاپیتالیزمین ایکی اساسینی وورغولاییر: دئرئگولیاسییا(مقررات زدایی) – صنایع اوزرینده حکومت نظارتی‌نین لغوی – و اؤزللشدیرمه – مولکیتین و یا بیزنسین حکومتدن اؤزل سئکتورا کئچمه‌سی. آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده دؤولتین کنترولوندا اولمایان صنایع‌لرین تاریخی نومونه‌لرینه هاوا یولو، تئلئکمونیکاسییا (ارتباطات) و یوک داشیما صنایعی داخیلدیر. اؤزللشدیرمه نومونه‌لری آراسیندا، تیجاری مقصد داشییان خصوصی حبس‌خانالار فورموندا جزا سیستئمی و دؤولت‌لرآراسی اتوموبیل یولو اینشاسی ساییلا بیلیر.
داها ساده دیلله دئسک، نئولیبرالیزم ایقتیصادی عامیل‌لرین مولکیتینی و نظارتینی حکومتدن اؤزل سئکتورا کئچیرمه‌یه چالیشیر و کمونیست و سوسیالیست دؤولت‌لرینده عمومی اولان جدی شکیلده تنظیمله‌نن بازار عوضینه قلوباللاشما و آزاد بازار کاپیتالیزمینه اوستونلوک وئریر. بوندان علاوه، نئولیبرال‌لار دؤولت خرج‌لرینده درین آزالمالارا نایل اولماقلا اؤزل سئکتورون ایقتیصادیاتا تأثیرینی آرتیرماغا چالیشیرلار.
پراکتیکادا نئولیبرالیزمین مقصدلری بؤیوک درجه‌ده حکومتدن آسیلیدیر. بو شکیلده، نئولیبرالیزم حقیقتا ده کلاسیک لیبئرالیزمین «مداخیله‌سیز ایقتیصادی مدل» لسه-فر ایقتیصادی سیاست‌لری ایله ضدیت تشکیل ائدیر. کلاسیک لیبئرالیزمدن فرقلی اولاراق، نئولیبرالیزم کونستروکتیویستدیر(قورولوشچودور) و بوتون جمعیتده بازارا نظارت اصلاحات‌لارین حیاتا کئچیرمه‌سی اوچون حکومتین گوجلو موداخیله‌سینی طلب ائدیر.
ارسطونون تعلیمیندن بری سیاسی و سوسیال علم آدام‌لاری خصوصاً ده تمثیلچی دموکراسی‌لرده نئولیبرال کاپیتالیزم و سوسیالیزم دَیَرلرینین کسیشه‌جه‌یینی بیلیرلر. زنگین کاپیتالیست‌لر حکومتدن قازانج پتانسیلینی محدودلاشدیرماماغی طلب ائتمکله یاناشی، حکومتدن اونلارین ثروت‌لرینی مدافعه ائتمه‌یی ده طلب ائدهجکلر. عینی زاماندا، یوخسول‌لار حکومتدن بو ثروتدن داها بؤیوک پای الده ائتمک اوچون اونلارا کؤمک ائدهجک سیاست‌لر حیاتا کئچیرمه‌یی طلب ائدهجکلر.
نئولیبرالیزمین تنقیدلری
خصوصیله ۲۰۰۸-۲۰۰۹-جو ایل‌لرین قلوبال مالییه بحرانیندان سونرا نئولیبرالیزم هم سول، هم ده ساغچی سیاستچی‌لر و ایقتیصادچی‌لار طرفیندن تنقید ائدیلیب. نئولیبرالیزمین اساس تنقیدلریندن بعضی‌لری بونلاردیر:
بازار فوندامئنتالیزمی(بنیادگرایی بازار)
تنقیدچی‌لر ادعا ائدیرلر کی، نئولیبرالیزمین آزاد بازار سیاستی‌نین تحصیل و صحییه کیمی معین ساحه‌لرده تطبیقی اوچون تبلیغاتی موناسیب دئییل، چونکی ایجتیماعی خیدمت‌لر عنعنه‌وی تیجارت و صنایع بازارلاری کیمی منفعت پتانسیلی ایله ایداره اولونمور. نئولیبرالیزمین تنقیدچی‌لرینین فیکرینجه اونون بوتؤولوکده آزاد بازار یاناشماسی، تمل سوسیال خیدمت‌لرین گؤستریلمه‌سینده غیربرابرلیگی آرتیرا بیلر و نتیجه‌ده عمومی ایقتیصادیاتا اوزون‌موددتلی زیانا سبب اولا بیلر.
شیرکت‌لرین دومینانتلیغی (سلطه شرکت‌ها)
نئولیبئرالیزم، دئمک اولار کی، بؤیوک شیرکت‌لره انحصاری گوج‌لر وئرن و ایستئحصالین فایدالارینین اکثریتینی اوست صینیف‌لره کؤچورن ایقتیصادی و سیاسی سیاست‌لری تشویق ائتدیگی اوچون تنقید اولونور. مثلاً، ایقتیصادچی‌لار جیمی پک و آدام تیکل نئولیبرالیزمین، چوخ گوجلنمیش شیرکت‌لره اینسان‌لارین اؤزلریندن چوخ اونلارین گونلوک حیاتی‌نین اساس شرط‌لرینی تعیین ائتمه‌سینه ایجازه وئردیگینی ادعا ائدیرلر.
قلوباللاشمانین تهلوکه‌لری
ایقتیصادچی‌لار لورنا فوکس و داوید او’ماهونی «معنوی ریتوریکا و قاچقینلیغین کریمینالیزاسییاسی(Moral Rhetoric and the Criminalisation of Squatting)» آدلی کیتاب‌لاریندا نئولیبرالیزمین قلوباللاشمانی تشویق ائتمه‌سینی، یئنی بیر سوسیال صینیف اولان «پریکاریات»-ین یارانماسینا سبب اولدوغونو ادعا ائدیرلر. بو وضعیت اینسان‌لارین مادی و پسیخولوژی ریفاهینا ضرر وئررک، اونلارین اؤن گؤرولمه‌ین و تهلوکه‌سیزلیگی اولمایان بیر وضعیتده یاشاماغا مجبور ائدیلدیگینی بیلدیریرلر. کرنل اونیوئرسیته‌سی‌نین سیاسی علم‌لر اوزره عالیمی دانیل کیندرمان ایسه پریکاریاتین «حاشییه‌ده(کناردا) یاشام»-این اومیدسیزلیگی‌نین تکجه آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده بیر ایلده ۱۲۰،۰۰۰ آرتیق اؤلومه سبب اولا بیله‌جه‌یینی سؤیله‌ییر.
برابرسیزلیک
بلکه ده نئولیبرالیزمین ان گئنیش یاییلمیش تنقیدی اونون سیاستی‌نین صینیف اساسلی ایقتیصادی برابرسیزلییه سبب اولماسی و قلوبال یوخسوللوغو آرتیرماسیدیر. آشاغی گلیرلی اینسان‌لار آلیجیلیق قابیلیتینی ایتیردیکجه، وارلی‌لار داها دا زنگینله‌شیر و داها چوخ پول ییغماق میلی شدتله‌نیر، بئله‌لیکله نئولیبرال‌لارین ثروتین آشاغی طبقه‌لره «سیزماسی» ایدعالارینی (اؤزلری) انگلله‌ییرلر.
مثلاً، ایقتیصادچی‌لار داوید هاول و مامادو دیالو نئولیبرال سیاست‌لرین آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده ثروتین اهمیتلی درجه‌ده برابرسیز پایلانماسینا سبب اولدوغونو ایره‌‌لی سوروبلر. هر هانسی بیر زاماندا آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری اهالیسی‌نین یوخاری گلیرلی ۱%-ی اؤلکه ثروتی‌نین تخمیناً ۴۰%-نی، او جمله‌دن سهم، ایستیقراض و قارشیلیقلی فوندلار کیمی بوتون سرمایه‌گذاری‌لرین ۵۰%-نی نظارتده ساخلاییر. عینی زاماندا، اهالینین آشاغی ۸۰%-ی بوتون ثروتین جمعی ۷%-نی، آشاغی ۴۰%-ی ایسه ثروتین ۱%-دن آزینا صاحیبدیرلر. هاول و دیالو دئییرلر کی، ۱۹۸۰-جی ایل‌لرین سون‌لاریندان تطبیق ائدیلن نئولیبرال سیاست‌لر آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری تاریخینده ثروتین ان چوخ برابرسیزلیکله پایلانماسینا سبب اولوب، معاصر اورتا طبقه‌نی یوخسول‌لاردان چتینلیکله آییرد ائدهجک حالا گتیریب.
اینسان ریفاهینا قایغی‌نین اولماماسی
نئولیبرالیزمین داها یئنی بیر تنقیدی اونون اینسان ریفاهینا قایغیسیزلیغا سبب اولماسیدیر. سوسیال-ایقتیصادی برابرسیزلیکله باغلی تنقیدلره اویغون اولاراق، بو تنقید نئولیبرالیزمین اؤزللشدیرمه‌یه و دایم آرتان منفعته اوستونلوک وئره‌رک، اینسان وضعیتینی یاخشیلاشدیراجاق، اما پتانسیل اولاراق منفتی آزالدا بیله‌جک تطبیق‌لری تشویق ائتمه‌دیگینی ایره‌‌لی سورور.
مثلاً، نئولیبرالیزم داها داواملی، اطراف موحیطه دوستجا یاناشمالاری داها چوخ خرج طلب ائتدیکلری اوچون تشویق ائتمه‌یه بیلر، بو دا آرد-آردا اکولوژیک بحران‌لارا سبب اولا بیلر (بو دا اؤز نؤوبه‌سینده، داها چوخ یوخسول و ایشچی طبقه‌لره تأثیر ائدیر). عینی زاماندا، منفعتی آرتیران، لاکین اینسان‌لارا ضرر وئرن فعالیت‌لری تشویق ائده بیلر، مثلاً، یوکسک طلبات و احتیاج دؤورونده حیاتی واجیب درمان‌لارین و یا تجهیزاتین قیمتینی آرتیرماق.
مکزیک پرئزیدئنتی لوپز اوبرادور ۲۰۲۰-جی ایلین مای آییندا یایینلادیغی آلتی صحیفه‌لیک بیر بیاناتیندا، کووید-۱۹ پاندئمییاسی‌نین نئولیبرال مدلین یالنیز ایقتیصادی اوغورلا ماراقلاندیغینی، «اینسان‌لارین ریفاهینا و یا نئولیبرالیزمین سونسوز آرتیم طبیعتی‌نین گتیردیگی اکولوژی ضررلره قایغی گؤسترمه‌دیگینی» ثبوت ائتدیگینی ادعا ائتدی.
لوپز اوبرادور همچینین پاندئمییا ایله باغلی طیببی قورغولارین آلینماسیندا یاشانان چتینلیک‌لرین، نئولیبرال سیاست‌لرین سبب اولدوغو میللت‌لر آراسیندا «جیلیز همرای‌لیک» اولدوغونو اورتایا قویدوغونو بیلدیردی. او، پاندئمییانین «نئولیبرال مدلین سون مرحله‌سینده اولدوغونو گؤسترمک اوچون گلدیگینی» وورغولادی.
