نیه بعضی میللت‌لر وارلی، باشقالاری ایسه یوخسول اولورلار؟ بو فرقلی‌لیک هاردان قایناقلانیر؟ کولتور فرقلیلیگیندن؟ یوخسا یئرلشدیکلری جوغرافییادان؟ بلکه ده بونا سبب دوزگون سیاستین نه اولدوغونو بیلمه‌مکدیر؟ اصلینده، اقتصادچی‌لار، سوسیولوق‌لار، و سیاستچی‌لر، میللت‌لرین سوسیال ریفاه‌لارینا گؤره فرقلنمه سبب‌لرینی عصرلردیر آراشدیریرلار. بو سوال گونوموزه‌دک هله ده بیر تاپماجا کیمی ایضاحسیز قالیب.
بو حاقدا تانینمیش اقتصادچی پروفسور آجئم‌اوغلو و اونون امکداشی پروفسور روبینسون ۱۵ ایللیک آراشدیرمالارینین نتیجه‌لرینی «میللت‌لر نیه تنزّول ائدیر؟» آدلی کیتابدا قلمه آلیبلار. اونلار، بو کیتابدا میللت‌لرین وارلی و یا یوخسول اولماقلارینین اساس سبب‌لرینی آچیقلاماق اوچون جهد ائدیبلر. اونلارین آراشدیرمالارینا گؤره، میللت‌لرین اقتصادی باخیمدان اوغورلو و یا اوغورسوز اولماقلارینین تملی، محض اونلارین سیاسی و اقتصادی قوروم‌لاریندان آسیلیدیر. نومونه اوچون جنوبی و شمالی کره اؤلکه‌لرینی دوشونون. هر ایکی اؤلکه‌نین خالق‌لاری کولتور، دب، عادت و عنعنه باخیمیندان دونیانین ان سئچیلن میللت‌لریندن ساییلسالار دا، شمالی کره‌نین اهالیسی یئر اوزونده ان یوخسول اهالی سیراسیندا، جنوبی کره‌ده‌کی قارداش باجی‌لاری ایسه ان زنگین جمعیت‌لر آراسیندا یئر آلیرلار. بئله اولدوغو حالدا، ایکی کره اؤلکه‌سی‌نین آراسیندا اولان فرقلیلیگی نه ایله آچیقلاماق اولار؟ آجئم‌اوغلو و روبینسون بو فرقلیلیگین سبب‌لرینی یالنیز بیر مسئله ایله اساسلاندیریرلار: جنوبی کره‌ده حاکم اولان اینکلوزیو(قاپساییجی) سیاسی و اقتصادی قوروم‌لار! جنوبی کره‌نین سیاسی و اقتصادی قوروم‌لاری نه قدر اینکلوزیودیرلرسه، شمالی کره‌ده‌کی قوروم‌لار بیر او قدر ائکسکلوزیو(انحصاری)دیرلر. جنوبی کره، یارادیجیلیغی آلقیشلایان، تکنولوژی یئنیلیگینی موکافاتلاندیران و بوتون وطنداش‌لار اوچون اقتصادی فعالیته شرایط یارادان اینکلوزیو بیر سیستئمه مالیکدیر و بونا اساساً کئچمیش اوچ اون‌ایللیک عرضینده جنوبی کره‌نین اقتصادیاتی داواملی اولاراق آرتمیشدیر. بونون تام عکسینه، شمالی کره خالقی کئچمیش اون‌ایللیک‌لر عرضینده سونسوز آجلیغا، سیاسی باسقی‌لارا معروض قالیب، چوخ فرقلی اقتصادی قوروم‌لارا گؤره دونیا اوزره ان یوخسول خالق‌لاردان بیرینه چئوریلیبلر.
بو کیتابدا، آجئم‌اوغلو و روبینسون، روما ایمپئرییاسیندان، اورتا عصرلر وئنئسییا(ونیز)-سیندان، سووئت اتفاقیندان، لاتین آمئریکاسیندان، انگلیسدن، آوروپادان، آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لریندن و آفریقادان فوق‌العاده تاریخی نومونه‌لر گؤستره‌رک، دؤولت قورماق اوچون یئنی بیر سیاسی-اقتصاد نظریه‌نی اورتایا قویوب گونوموزون ان بؤیوک سوال‌لارینی جاوابلاماغا چالیشیبلار. بو سوال‌لاری جاوابلاماقدا بو کیتابین بؤیوک اهمیتی وار. چین-ین سیاسی سیستئمی‌نین آوتوریتار اولماسینا باخمایاراق، اقتصادیاتی‌نین آرتماسینین اساس سبب‌لری ندیر؟ بو آرتیش ابدی داوام ائدیب غرب اقتصادیات‌لارینی آلت-اوست ائتمه‌یی باجاراجاقمی؟ آمئریکانین ان یاخشی گون‌لری آرخادا قالدی؟ جمعیت‌لرین آیدین دوشونجه‌لی‌لری، آوتوریتار حاکمیت‌لری گوجسوزلشدیرن سیستئم‌لرین یئرینه انحصاری گوجلندیریب کیچیک بیر آزلیغی زنگینلشدیرن رذیل بیر قوروم‌لاری دستکله‌مه‌یه کئچیبلر؟ میلیاردلارلا اینسانی یوخسوللوغون دیبیندن وارلیلیغا چاتدیرا بیلن ان تأثیرلی یول‌لار هانسیلاردیر؟ غربین زنگین خالق‌لاریندان داها چوخ یاردیم آلماق، یوخسوللوغو آرادان قالدیرماق اوچون نه قدر ثمره‌لیدیر؟ یوخسا اینکلوزیو سیاسی و اقتصادی قوروم‌لار یاراتماق لازیمدیر؟ بو سوال‌لارین جاوابینی بیلمک ایسته‌ین شخص‌لر، بو کیتابی اوخوماغی قاچیرمامالیدیرلار. بو کیتابی اوخودوقدان سونرا کئچمیش اون‌ایللیک‌لرده غرب اؤلکهلرینین افغانستاندا حیاتا کئچیردیکلری سیاست‌لرین نه قدر یالنیش اولدوغونو گؤره‌جکسینیز. منیم فیکریمجه بو کیتابین ان ماراقلی نقطه‌لریندن بیری اونون یازیچی‌لارینین هم آمئریکا، هم ده چین حاقیندا اورتایا قویدوقلاری خبردارلیقلاردیر.
بو کیتابین مؤلف‌لرینه گؤره میللت‌لری وارلیلیق باخیمیندان فرقلندیرن ان اساس عامل، اونلارین سیاسی و اقتصادی قوروم‌لارینین اینکلوزیو و یا ائکسکلوزیو اولماسیدیر. اینکلوزیو سیاسی و اقتصادی قوروم‌لارین برپاسی اقتصادیاتین یوکسلیشینه و میللت‌لرین زنگینلشمه‌سینه سبب اولور. اونون عکسی اولان، ائکسکلوزیو سیاسی و اقتصادی دؤولت قوروم‌لارینا صاحب اولان جمعیت‌لرده اؤلکه‌نین بوتون منبع‌لری و بوتون سیاسی گوج یالنیز جمعیتین کیچیک بیر حیصه‌سی‌نین ایختیاریندا اولور. بئله سیاسی سیستئم‌لر، خالقین بؤیوک حیصه‌سیندن اوزاق، ال‌لرینده اولان ائکسکلوزیو سیاسی گوجو قوروماق اوچون بیر طرفدن طبیعی رئسورس‌لارین ایخراجینا اساسلانان اقتصادی سیستئم‌لر قورورلار. دیگر طرفدن، ائکسکلوزیو سیستئمین ایچینده اولمایان جمعیتین دیگر حیصه‌سی‌نین اقتصادی رئسورس‌لارینی ال‌لریندن چیخاریب اونلارین ریفاه‌لارینی اوغورلاماغا جهد ائدیرلر. بئله بیر سیستئمین نتیجه‌سینده، جمعیتین بؤیوک حیصه‌سی یارادیجیلیق و تکنولوژی یئنیلیک‌لرینه اولان ماراق‌لارینی ایتیریرلر و بونا گؤره ده بو میللت‌لر اوغورسوز اولورلار. بونون عکسینه، اینکلوزیو اقتصادی سیستئم جمعیتی‌نین مولکیت حقوق‌لارینی تامین ائدیب قورویور. اونلاری یئنی تکنولوژی و باجاریق‌لارا یاتیریم یاتیرماق اوچون تشویق ائدیر، و بوتون اقتصادی طرف‌لر اوچون برابر رقابت ایمکانی یارادیب اقتصادیاتین آرتماسینی تامین ائدیر. اینکلوزیو اقتصادی قوروم‌لار چوخولجو (پلورالیست) سیاسی قوروم‌لارین برپاسینی دستکله‌ییرلر و قارشیلیقلی اولاراق چوخولجو سیاسی قوروم‌لار دا اینکلوزیو اقتصادی بیر سیستئم قورماق اوچون جهد ائدیرلر. بئله بیر ایکی-طرفلی سیستئم‌لرده گوج‌لر و ایمکان‌لار یالنیز بیر کیچیک قروپا عایید دئییل بوتون جمعیت آراسیندا بؤلوشدورولور.
آجئم‌اوغلو و روبینسونا گؤره، اؤلکه‌لر، بوتون وطنداش‌لارینین پتانسیل‌لریندن فایدالانیب اونلاری یئنیلیک و یاتیریم یاتیرماغا ایمکان وئرن اینکلوزیو بیر اقتصادی قوروم‌لار یاراتماقلا اینکیشاف ائدیرلر. بونو آچیق-آیدین گؤرمک اوچون سووئت اتفاقیندان سونرا شرقی آوروپا و اورتا آسیا اؤلکهلرینین اقتصادیات‌لارینی تدقیق ائتمک لازیمدیر. مثال اوچون سووئت اتفاقی داغیلدیقدان سونرا گرجستان، ازبکستان کیمی اؤلکه‌لرین اقتصادیات‌لارینی، عرب اؤلکه‌لری ایله موقاییسه ائد‌نده اینلکلوزیو و ائکسکلوزیو اقتصادی و سیاسی قوروم‌لارین تاثیرلرینی داها آیدین گؤره بیلیریک. تاریخی نومونه‌لردن فایدالاناراق اونلار یازیرلار: دوزگون سیاسی قوروم‌لار اولمادیغی تقدیرده دوزگون اقتصادیات دا قورولا بیلمز. ائله محض بونا گؤره ده چین اقتصادیاتی‌نین آرتماسینی ابدی یوخ تام کئچیجی اولاراق دیرلندیریرلر. مؤلف‌لرین فیکرینجه چین-ین کمونیست پارتی‌سی بو گونه قدر سیاسی گوج‌لری انحصار ائدیب چین جمعیتی‌نین بوتون پتانسیلینی، اقتصادیاتی‌نین آرتماسینا ایمکان وئرن قدر سفربر ائتمه‌یی باجارمیشدیسا آرتیق بو آرتیم تام کئچیجیدیر. چونکی چین-ین ائکسکلوزیو سیاسی و اقتصادی قوروم‌لاری یئنیلیه قارشی بیر سیستئمدیر و تکنولوژی یئنیلیکلری، سیاسی قوروم‌لار طرفیندن گوجلندیریلمیر.
آجئم‌اوغلویا گؤره دایانیقلی اقتصادی آرتیم، یئنیلیک‌لر طلب ائدیر. یئنیلیک ایسه کؤهنه تکنولوژی‌نین محو ائدیلمه‌سی ایله اورتایا چیخیر. بئله‌لیکله، اقتصادی ساحه‌ده یئنیلیک‌لر، سیاسی قوروم‌لاردا یئرینه اوتورموش گوج موناسیبت‌لرینی پوزا بیله‌جک سبب‌لردن بیریدیر. باشقا سؤزله دئسک، چین-ین آوتوریتار سیاسی قورومو یاشادیقجا اقتصادی یئنیلیک‌لر گئرچکلشه بیلمز! چین-ین اقتصادیاتی یارادیجی یئنی‌لییه اساسلانان اقتصادیاتا کئچید ائتمه‌دیکجه اونون اینکیشافی داواملی اولمایاجاق.
آجئم‌اوغلو و روبینسون هم ده اورتا شرق و یا آفریقا اؤلکه‌لرینده غربین زنگین دؤولت‌لری طرفیندن حیاتا کئچیریلن سیاست‌لری تنقید ائدیب بئله یازیرلار: مصرین ائکسکلوزیو دؤولتینه داها ۱.۳ میلیارد دلار حربی یاردیم وئرمک یالنیش آددیمدیر. مصرده دموکراتیک بیر سیستئم گؤرمک ایسته‌ییریکسه، مصر دؤولتیندن بوتون سئکتورلاری تمثیل ائد‌ن کومیته‌نین قورولماسینی ایسته‌مه‌لی‌ییک. بو کومیته هانسی قوروم‌لارین (مکتب‌لر، خسته‌خانالار، و یا اونیوئرسیته‌لر) خاریجی یاردیما احتیاجلی اولدوقلارینی غرب دؤولت‌لرینه بیلدیرمه‌لیدیر. بئله‌لیکله، خاریجی یاردیم‌لارین هاردا و نئجه خرجلنمه‌سی آیدین اولار و مصره وئریلن بو اقتصادی یاردیم‌لار یالنیز مصرین آوتوریتار حاکمیتینی دئییل خالقین دیگر قروپ‌لارینی دا ریفاها چاتدیرماقدا کؤمکچی اولار. آجئم‌اوغلو یازیر: مصر و یا باشقا اؤلکه‌لره پول یاردیمی ائده‌جه‌ییکسه، اونلارین دؤولت‌لرینی گئنیش بیر ماسا آچاماق اوچون مجبور ائتمه‌لی‌ییک. بو ماسا اینکلوزیو اولوب دموکراسی‌نین کؤک‌لرینی گوجلندیرمه‌لیدیر. اورتا شرق و آفریقا اؤلکه‌لرینده خالق‌لار اینکلوزیو اقتصادی و سیاسی سیستئم قورماق ایسته‌ییرلرسه و بو اؤلکه‌لرده دموکراسی‌نین کؤک‌لری تزه-تزه گؤیریرسه بیز اونون کؤک‌لرینی گوجلندیرمه‌لی‌ییک. حالبوکی، کئچمیش ۱۰ ایللیک‌لر عرضینده، افغانستان و یا عرب اؤلکه‌لرینده، راحتلیق سئو‌ن غرب اؤلکه‌لری دوزگون اولمایان سیاست‌لری ایله دموکراسی‌نین کؤک‌لری ایله دئییل، اونا آلتئرناتیو اولان آوتوریتار گوج‌لرله موتّفیق اولوبلار.
اینکلوزیو سیستئم گرکلی اولسا دا، یئترلی دئییل
آجئم‌اوغلو هم ده علاوه ائدیر کی ، اینکلوزیو سیاسی و اقتصادی قوروم‌لارین برپاسی، تک‌باشینا، حقیقی دموکراسینی گئرچکلشدیرمک اوچون یئترلی دئییل. اقتصادی برابرسیزلیک اینکلوزیو ایقتیصادیاتی ثمره‌لی فعالیتدن یاییندیرا بیلر. او قئید ائدیر کی، توپلومدا اقتصادی برابرسیزلیک درین اولدوغو زامان، اقتصادی برابرسیزلیک سیاسی برابرسیزلییه چئوریله بیلر. مثال اوچون، آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده پرئزیدئنت سئچکی‌لرینده، بیر شخص تک‌باشینا بیر نامیزدین بوتون تبلیغات خرج‌لرینی قارشیلایا بیلدیگی تقدیرده، پرئزیدئنتلییه سئچیلمیش بو نامیزد یقین کی، اونون فیکیرلرینه قارشی اولان رقیب سس‌لری ائشیتمه‌یه‌جک. باشقا سؤزله دئسک، اقتصادی بربرسیزلیک حتی اینکلوزیو قوروم‌لاری آوتوریتار بیر سیستئمه چئویره بیله‌جک قدر تهلوکه‌لیدیر.
