ایرانین رسمی تقویمینده آذر آیی‌نین ۱۶-جی گونو اؤیرنجی گونو کیمی قئید ائدیلیب. لاکین ایراندان فرقلی اولاراق گونئی آذربایجاندا اردیبهشت آیی‌نین ۱۹-جو گونو اؤیرنجی گونو کیمی تانینیر. بو گون ۱۳۷۴-جو ایلین اردیبهشت آیی‌نین ۱۹-دا گئرچکله‌شن آذربایجانلی اؤیرنجیلرین اعتراض آکسییاسی‌نین خاطیره‌سینه حصر ائدیلیب.
همین ایلین نووروز بایرامی عرفه‌سینده ایران رادیو-تلویزیونو تهران شهرینده بیر آنکئت(پرسشنامه) آراشدیرماسی آپاریلیب. سورغو ورقه‌لرینده فارس‌لاردان، تورک‌لرله بیر یئرده یاشاماق و یا اونلارلا قوهوم اولماق ایستک‌لری باره‌ده سوال ائدیلیب. بو ایسه تورک‌لر طرفیندن اعتراض‌لارا سبب اولوب.
خصوصیله آذربایجان تورک‌لری بو آنکئتین اونلاری آشاغالادیغینی، تحقیر ائتدیگینی دوشونوب و اونا قارشی رئاکسییا وئرمیشدیلر. آکسییالاردا اساس رول ایسه آذربایجانلی اؤیرنجیلرده ایدی. بایرام تعطیل‌لریندن سونرا اونیوئرسیته‌لرده آذربایجانلی اؤیرنجیلر همین آنکئتی سورغولاماغا باشلاییبلار.
نهایت ۱۳۷۴-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین ۹-دا تبریز، اورمو و تهران اونیوئرسیته‌لرینده‌کی آذربایجانلی اؤیرنجیلر اعتراض آکسییالاری کئچیریبلر. بو ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابیندان سونرا اؤیرنجیلر طرفیندن پلانلاشدیریلان و گئرچکلشدیریلین ایلک بؤیوک میقیاسدا آکسییا ایدی.
اؤیرنجی گونو تاریخی سورج ایچینده
۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابیندان سونرا عمومیتله اؤلکه‌ده نیسبی آزادلیق یارانیر. همین ایل‌لرده اونیوئرسیته‌لر ده گئنیش میقیاسدا سیاسی فعالیت‌لره شاهید اولور. لاکین تخمیناً بیر ایل سونرا اؤلکه‌نین بیرینجی شخصی آیت‌الله خمینی مدنیت اینقیلابی (انقلاب فرهنگی)آدی ایله اونیوئرسیته‌لری باغلاتدیریر.
ایکی ایلدن چوخ چکن مدنیت اینقیلابی بیتمه‌میش ایسه ۸ ایللیک ایران-عراق ساواشی باشلاییر. ۱۳۶۷-جی ایله‌دک اؤلکه سوییه‌سینده سیویل فعالیت‌لر دایاندیریلیب. لاکین ساواشین بیتمه‌سی ایله اؤلکه‌ده یئنی فعالیت‌لر و ایستک‌لر جوجرمه‌یه باشلاییر. بو آذربایجانلی اؤیرنجیلرده ده عینی تأثیری بوراخیب و اؤیرنجیلر آراسیندا فعالیت‌لر جانلانماغا باشلاییب.
۱۳۶۷-جی ایلدن اعتباراً آذربایجانلی اؤیرنجیلر شعر آخشام‌لاری کیمی سیویل فعالیت‌لره باشلادیقلاری بیلینیر. قوزئیده گئدن ایستیقلال حرکاتی گونئیده ده اؤز تأثیرینی بوراخیردی. ارمنی قوّه‌لری‌نین قاراباغداکی جینایت‌لری گونئیده ائشیدیلیر و رئاکسییالارا سبب اولوردو.
۱۳۷۰-جی ایلده تهران اونیوئرسیته‌سینده بیر قروپ آذربایجانلی اؤیرنجی قاراباغا دستک آکسییاسی کئچیریبلر. آکسییادان الده اولان فوتویا اساساً اؤیرنجیلرین پلاکارت‌لارداکی یازیلی شوعارلاری بونلاردان عبارت اولوب:
«آذربایجان تک دئییلسن، بیز ده واریق»،«جانیم گؤزوم قاراباغ، شیرین سؤزوم قاراباغ»
بو آذربایجان و آذربایجانلی اؤیرنجیلر آراسیندا یئنی دؤورون باشلانماسینی گؤسترمکده ایدی. براندا شافر قوزئیین ایستیقلالی‌نین گونئیده بؤیوک دییشیکلیک‌لره سبب اولدوغونو یازیر. لاکین همین ایل‌لرده بیر باشقا حادیثه ده باش وئریب.
۱۵ فروردین ۱۳۷۴-جی ایلده تهرانین یاخینلیغیندا یئرله‌شن اسلامشهر شهرینده قانلی حادیثه باش وئریب. چوخونلوقلا آذربایجانلی‌لارین یاشادیغی بو شهرده یاشاییش چتینلیک‌لری اوجباتیندان اعتراض آکسییاسی گئرچکلشدیریلیب. لاکین اعتراض‌لار ۵۰-دن چوخ شخصین اؤلدورولمه‌سی ایله نتیجه‌له‌نیب. بو ایسه آذربایجانلی‌لار آراسیندا ناراحاتلیق‌لارا سبب اولوب.
بوندان آز قاباق دا ایران رادیو-تلویزیونونون آنکئتی تهراندا یاییلمیشدی. پروفسور باقر ساروخانی‌نین سوسیال علم‌لرده تدقیقات مئتودلاری(روش تحقیق در علوم اجتماعی) آدلی کیتابیندا بو آنکئت آراشدیرماسی‌نین تهرانین سلسبیل(ایندی داغیدیلیب) خیاوانیندا آپاریلدیغی تصدیق ائده‌‌رک اونون سوال‌لارینین تورک‌لره قارشی منفی حیسیاتی اویاندیردیغینی دئییر.
او سوال‌لار بونلاردان عبارت ایدی:
۱. ائو‌نمک نیتینیز اولسا، بیر تورکله ائوله‌نمه‌یه راضیلیق وئررسینیزمی؟
۲. قیزینیز اولارسا، اونو بیر تورکله ائولندیرمه‌یه راضیلیق وئررسینیزمی؟
۳. عاشورا و تاسوعا کیمی مراسیم‌لرده تورک‌لرین مجلیس‌لرینه و دسته‌لرینه گئدرسینیزمی؟
۴. آلماق ایسته‌دیگینیز ائوین قونشوسو تورک‌لردن اولارسا اونلارین مراسیم‌لرینده ایشتراک ائدرسینیزمی؟
۵. بیر تورکله بیر اوتاقدا همکار کیمی یاشاماغا راضیسینیزمی؟
۶. چوخونلوقلا تورک‌لرین یاشادیغی محله‌لرده یاشاماغا حاضیرسینیزمی؟
۷. بیر تورکله گئت-گل ائتمه‌یه، اونو ائوینیزه چاغیریب و ائوینه قوناق گئتمه‌یه راضیسینیزمی؟
آنکئتین یاییلماسیندان سونرا نووروز بایرامی تعطیل‌لری باشلاییب. بایرامدان ایکی هفته سونرا اونیوئرسیته‌لره قاییدان اؤیرنجیلر بو مسئله‌نی بیربیرلری ایله دانیشاجاق و اونا قارشی حرکته کئچه‌جکدیلر. نهایت اردیبهشت آیی‌نین ۱۹-دا اعتراض آکسییالاری تبریز، اورمو و تهران شهرلری‌نین اونیوئرسیته‌لرینده باشلاییب.
تبریز اونیوئرسیته‌سی اؤیرنجیلری اونیوئرسیته‌‌ده آکسییایا باشلاسالار دا اونو شهرین ایچینه داشیییبلار. اؤیرنجیلر اونیوئرسیته‌دن ساعت قاباغینادک شوعار وئره‌رک یئریییبلر. لاکین پولیس بونا موداخیله ائدیب و سرت شکیلده باسدیرماغا چالیشیب.
عینی حادیثه‌لر اورمو اونیوئرسیته‌لرینده ده باش وئریب. آذربایجانلی اؤیرنجیلر دانیشکده خیاوانیندا آکسییایا باشلاییبلار. بیر مدت سونرا ایسه ویلایت والیسی اؤیرنجیلرین یانینا گلمه‌لی اولوب و اونلارین طلب‌لرینی دینله‌ییب. همین گون تهران اونیوئرسیته‌سینده ایسه آذربایجانلی اؤیرنجیلر اعتراض‌لارا باشلاییبلار.
۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابیندان سونرا اؤیرنجیلر طرفیندن ایلک دفعه ترتیبله‌نن بو آکسییا هم ده گله‌جک گون‌لرده‌کی تأثیری ایله سئچیلیر. او حادیثه‌دن سونرا آذربایجانلی اؤیرنجیلر توپلوما داها دا یاخینلاشاجاق و ۱۳۷۵-جی ایلده کئچیریله‌جک مجلیس سئچکی‌لرینده داها یاخیندان ایشتیراک ائدهجکدیلر.
دوکتور چهرگانی‌نین تبریز شهریندن میللت وکیلی کیمی پارلامئنته گیرمه‌سی اؤیرنجیلر طرفیندن ده ماراقلا دستکله‌نیب لاکین بو ایستک سرا‌نجاما یئتیشمه‌ییب. دؤولت و تهلوکه‌سیزلیک ارگان‌لاری چهرگانی‌نین سئچکی‌لردن چکیلدیگینی دئیه‌رک اعتراض‌لارلا قارشیلاشیبلار. آذربایجانلی‌لار چهرگانی‌نین تضییق‌لره معروض قالدیغینا و زورلا قیرغا قویولدوغونا اینانیبلار. نتیجه‌ده ایسه بیر هفته بویونجا تبریز شهرینده اعتراض آکسییالاری کئچیریلیب و بو آکسییالار دا آغیر شکیلده باسدیریلیب.
۱۹ اردیبهشت ۱۳۷۴؛ آذربایجانلی اؤیرنجیلر اوچون دؤنوش نقطه‌سی
ایران رسمی‌لری بو آنکئتین رادیو تلویزیون تشکیلاتیندان چیخماسی‌نی خاریجی دوشمن‌لرین پلانی اولدوغونو ادعا ائتدیلر. سؤزو گئدن آنکئت آراشدیرماسی‌نین نتیجه‌لری همیشه‌لیک گیزلی قالدی لاکین بو آنکئته وئریلن رئاکسییانین نتیجه‌لرینی بیز بو گون گؤروروک.
قئید اولوندوغو کیمی گونئی آذربایجان اؤیرنجی گونو بیر پروسئس ایچینده آنلام قازانیر و گله‌جک گون‌لرین نئجه یازیلاجاغی باره‌ده ایسه خبردارلیق ائدیر. اینقیلاب 1357-جی ایلده باش وئرسه ده ۸ ایللیک ساواش اینقیلاب هاواسینی توپلومدا دیری ساخلاییب. لاکین ساواشدان سونرا اوستونو توز بوروموش مسئله‌لر یئنیدن آیدینلانماغا باشلاییب. طلب‌لر و مسئله‌لر شعر آخشام‌لاری، قاراباغا دستک آکسییاسی، اسلامشهرده دؤولتین داخیلی سیاست‌لرینه و آیری‌سئچکیلییه قارشی اعتراض، کیملیک پروبلئمی‌نین یئنیدن آلوولانماسی ایله آیاقلانیب و نهایتده اؤلکه سوییه‌سینده موستقیل سیاست یئریتمه طلبینه چاتیب. او گون‌لرده اؤیرنجی کیمی فعالیت گؤسترن شخص‌لر سونراکی ایل‌لرده آذربایجان میللی حرکتینده اؤنملی و تأثیرلی شخص‌لر کیمی چیخیش ائدهجکدیلر.
اسلامشهر حادیثه‌سیندن باشلایاراق ۱۳۵۷-جی ایلده سئچکی سونراسیندا تبریزده گئرچکله‌شن کوتله‌وی اعتراض آکسییالارینادک احاطه ائدن پروسئس تخمینا ۱۴ آی چکیب. اردیبهشتین ۱۹-دا اؤیرنجیلرین حرکاتی ایسه بو پروسئسین مرکز نوقطه‌سی کیمی گؤرونور. هم ده او گون گله‌جک ایل‌لرده آذربایجان اؤیرنجی حرکاتینا یؤن وئره‌رک اونو مرکز حرکاتیندان فرقلی ایستیقامتده یئریده‌جکدی.
