اوریئنتالیزم، آذربایجان تورکجه‌سی ایله شرق‌شوناسلیق/شرقچیلیک اولاراق بیلینن سوسیال حادیثه، ایلک اولاراق ادوارد سعید (۱۹۳۵-۲۰۰۳) طرفیندن اورتایا آتیلمیش بیر تئرمیندیر. فیلیسطینلی یازیچی هاروارد و پرینستون کیمی بیلیک یوردلاریندا اوخویوب و سوسیال علم‌لره بؤیوک تؤحفه‌لر وئریب. اینسان حقوق‌لاری مودافیعه‌چیسی اولان سعید ۱۹۷۸-جی ایلده نشر ائدیلمیش «اوریئنتالیزم» آدلی کیتابی ایله دونیا شؤهرتی قازانیب.
بس «اوریئنتالیزم» نه دئمکدیر؟ اوریئنتالیزم اولدوقجا ساده سؤزلرله، تهلوکه‌لی تمثیل پروسئسی‌دیر. بو پروسئس دونیایا آوروپالی اولمایان اینسان‌لارین مدنی، علمی و اقتیصادی جهتدن اسکیک اولدوغو مئساژینی گؤنده‌ریر. بورادا شرق اؤلکه‌لری تکجه آشاغی حساب ائدیلمیر، ائله‌جه ده تهلوکه‌لی و آجیز گؤستریلیر. ادوارد سعید مشهور موتفکّیر میشل فوکونون ایش‌لریندن تأثیرله‌نه‌رک دایما غرب و شرقین گوج دینامیکاسینی تحلیل ائدیردی. او بو پروسئسی بیر غرب لاییحه‌سی اولاراق گؤروردو و بو گون گؤردویوموز کیمی، اوریئنتالیزم اوزون، لاکین تأثیرلی بیر بئیین یوما فورماسیدیر.
مئدییا (خبرلر، فیلم‌لر، موسیقی و سایره) شرق‌شوناسلیغین ان یاخشی دوست‌لاریندان بیریدیر. غرب مئدییاسی دونیایا حاکم اولدوغو اوچون، بیزیم نورمال قبول ائتدیگیمیز شئی‌لر دا قیسما اونلارا اساسلانیر.
بونون ان سون نومونه‌لریندن بیری، روسیه‌نین اوکراینی ایشغال ائتمه‌یینی مئدییادا ایشیقلاندیریلماسیدیر. خبرلرده «بورا اورتا شرق دئییل» و یا «بونلار عرب دئییل، ساوادلی آوروپالی‌لاردیر» کیمی بیر چوخ عیرقچی شرح‌لره راست گلدیک. نییه دونیانین معین یئرلرینده باش وئر‌ن موحاریبه‌لری نورمال قبول ائدیریک آنجاق ۱۱ سئنتیابر حادیثه‌لرینی هئچ واخت اونوتموروق؟ نییه باخدیغیمیز بوتون فیلم‌لرده تئررورچو یا دا الینده سیلاح اولان آدام همیشه عرب، موسلمان و یا آفریقالی اولور؟ بیز کی، ان چوخ سیلاح آل‌وئرینین چین، روسیه، آمئریکا بیرلشمش دؤولت‌لری و ایسراییل کیمی اؤلکه‌لر طرفیندن ائدیلدیگینی بیلیریک. نییه موسلمان‌لار غرب اؤلکه‌لرینده اؤز دینی آزادلیق‌لارینی حیاتا کئچیرمک اوچون تهلوکه‌سیز شراییطده مسجیدلره گئده بیلمیرلر، اما غربلی میسیونرلر خریستیانلیغی بوتون دونیانی گزه‌رک یایماق ایمتیازینا مالیکدیرلر؟ نییه دونیاداکی نارکوتیک تیجارتی‌نین چوخونون آفریقادان گلمه‌دیگینی بیلسک ده همیشه فیلم‌لرده و تصووروموزده نارکوتیک آل‌وئرچیسی قارادریلی بیر آدام اولور؟ نیه مئدییا روسیه‌نین اوکراینی ایشغال ائتمه‌سینی پیس گؤستریر، اما آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینین افغانستانی، عراقی و یا سومالینی ایشغال ائتمه‌سینی یاخشی و حتی ضروری اولدوغونو گؤستریر؟ و بلکه ده ان واجیب سوال، نیه خیلاصکار، قهرمان، هامینی آزاد ائد‌ن اینسان همیشه آغ‌دریلی، ساریشین، آوروپا گؤرونوشلو بیر آدامدیر؟ بوتون بو سوال‌لارین جاواب‌لاری سیزه تکجه اصل گوج دینامیکاسینی گؤسترمکله قالمایاجاق، بو گوج دینامیکاسی‌نین نئجه قورونوب ساخلانماسی‌نین یول‌لارینی دا ایشیقلاندیراجاق.
اوریئنتالیزم تاریخ بویو بیر چوخ معنادا ایستیفاده ائدیلمیشدیر. ان مشهور نومونه‌لریندن بیری انگلیس‌لرین هندوستانی ایشغال ائتمه‌سیدیر. بورادا شرق‌شوناسلیق مدنیتسیزلرین موستملکه‌لشدیریلمه‌سینه نظری جهتدن حاق قازاندیرماق اوچون ایستیفاده اولونوردو. بریتانیا ایمپئرییاسی بو ایجماع‌لارا کؤمک ائتدیگینی اساس گؤسترسه ده، اصلینده اونلار طبیعی ثروت‌لری اوغورلاییر و هندوستانین بو گون ده چیخا بیلمه‌دیگی بیر چوخور یارادیردیلار. انگلیس‌لرین هندوستاندان ۴۵ تریلیون دلار اوغورلادیغی تخمین ائدیلیر. بو ایشغال هندوستانین بو گون اوچونجو دونیا اؤلکه‌سی، انگلیس‌لرین ایسه بیرینجی اولماسی‌نین سبب‌لریندندیر.
اوریئنتالیزم بیر چوخ حال‌لاردا فئمینیزمدن فایدالانیب. مثلاً، ائرکن غرب (آوروپا، شمالی آمئریکا و استرالیا) فئمینیست‌لری قانونی حقوق‌لار الده ائتمک اوچون اوریئنتالیزمدن فایدالانیردیلار. اؤزلرینی غربده‌کی قادین‌لارلا موقاییسه ائدیب ادعا ائدیردیلر کی اگر خالق و حکومت اولاراق شرقده‌کی اؤلکه‌لردن داها مدنی‌دیرلرسه، دئمه‌لی «اوستون» غرب میللت‌لرینده‌کی قادین‌لارین وضعیتی، شرقده‌کی «وحشی» میللت‌لردن داها یاخشی و داها یوکسک اولمالیدیر. بو ایستراتژی آغ‌دریلی و پوللو قادین‌لارین ائمانسیپاسییا(اؤزگورلشمه، رهایی) ائدیلمه‌سینه و قانونی بیر شخص اولاراق گؤرولمه‌سی‌نین سبب‌لریندن بیریدیر.
اوریئنتالیزمی باشا دوشدویوموز و اونون اساس دیلده نئجه ایشله‌دیگی‌نین نومونه‌لرینی گؤردوکدن سونرا، واختی گلدی شرق‌شوناسلیق و گونئی آذربایجان حاقیندا دانیشاق. سیزجه یوخاریداکی نومونه‌لر ایران و گونئی آذربایجانین گوج دینامیکاسینا اوخشامیر؟
البته اوخشاییر! ریضا شاه حاکمیتی‌نین اساسلاندیغی ایدئولوگییالاردان بیری مدرنلشمه‌نین مانیپولیاسییاسی(اعمال نفوذ) ایدی. بو یول ایله تورپاغین و خالقین فارس‌لاشدیریلما لاییحه‌سینه باشلامیشدی. ریضا شاه ایقتداری عینیله آوروپالی‌لار آمئریکانین شمالیندا و جنوبوندا، ائله‌جه ده استرالیادا یئرلی آبوریگئن(بومی، یئرلی) میللت‌لری آسمیله ائتدیکلری کیمی، اؤلکه‌ده یاشایان فرقلی ائتنیک کیملییه صاحیب میللت‌لری فارسلاشدیرماغا باشلادی. بو مقصده چاتماق اوچون او، فارس دیلینی یگانه رسمی دیل اعلان ائتدی و ایرانداکی بوتون دیگر دیل‌لری قاداغان ائدیب اونلارین ایستیفاده‌سینی ده کریمینال(جرم) حساب ائتدی. اکثر ایجماع‌لار اؤز مدنیت‌لرینی و دیل‌لرینی محو ائد‌ن سیستئماتیک آیری‌سئچکیلیک پروسئسی ایله اوزلشسه‌لر ده، کؤچری طایفالار داها پیس عاقیبتله اوزلشمیشدیلر. بو غیرقانونی اعدام ایدی.
یوخاریدا قئید اولونان حساب‌لارا علاوه اولاراق، بیر چوخ یئرلر اؤز اورژینال تورک آدلاریندان قوپاریلیب فارسجا آدلاندیریلدی و بو ایستراتژی ایسلام اینقیلابیندان سونرا بو گونه قدر ده داوام ائدیر. آذربایجان خالقینی پارچالاماق اوچون ویلایت‌لر یئنیدن قورولدو. ادبیات یالنیز فارس دیلینده نشر اولونا بیلردی، حتی فارس دیلیندن باشقا آنا دیلینده موسیقی و شعر ده یارادیلا بیلمزدی.
ایسلام اینقیلابیندان سونرا وضعیت دییشمه‌دی، ساده‌جه دوشمنین سیماسی دییشدی. اوریئنتالیزم یئنی حکومت طرفیندن فارس عیرقی‌نین اوستونلویونو گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلمه‌یه باشلادی. سؤزسوز کی، دیل ایراندا ایستیفاده ائدیلن ان بؤیوک و ان تأثیرلی سیلاحدیر. بو تکجه آیری‌سئچکیلیک و عیرقچیلیک دئییل، هم ده آسیمیلاسیون مقصدینه چاتماغا خیدمت ائدیر. فارسلاشمیش تحصیل سیستئمینده «باشقا» قروپ‌لارین دیلی، مدنیتی، تاریخی و نورمالاری بوتون تاریخی ایزلردن و ایستینادلاردان تمیزله‌نیر. دیل، مکتب و مئدیا واسطه‌سیله دیگر ائتنیک منسوبیت‌لری آشاغی گؤسترمکله، اینسان‌لار یالنیز ایستاندارد فارس دیلینده دانیشماغا و فارس کولتورونده تطبیق ائتمه‌یه مجبور ائدیلیر.
ایراندا ظارافات‌لار بئله باشقا ائتنیک‌لرین اوستونه آیاق باسماق اوزه‌رینده قورولوب. نییه همیشه بیر عرب، تورک و یا لر ظارافاتا اساس اولور؟ فارس مئدیاسیندا تورک‌لر نییه همیشه ساوادسیز، غضبلی و آخماق کیمی گؤستریلیر؟ نییه هئچ واخت بو مئدییادا باجاریقلی ائتنیک قروپ‌لار یوخدور؟ نییه حکومت مانا نیستانی‌نین تورک‌لری اینسانلیقدان کنار گؤستر‌ن کاریکاتورونون نشرینه ایجازه وئریر؟ نییه بیزیم اوشاق‌لارا توالت فیرچاسی ایله دیش‌لرینی فیرچالایان تورک‌لرین جیزگی فیلمی گؤستریلیر؟ «تورک خر» (ائششک تورک) ایفاده‌سینی ایستیفاده ائتمک نییه نورماللاشدیریلیب؟ هادی حجازی‌فر غرورلا «تورکم» دئینده نییه هامی اونا گولور؟ نئجه کی، آوروپالی‌لارین یوخاری اولدوغونو اؤیره‌دن سیستئم قورلوب، ایران حکومتی ده فارس ائتنیک منسوبیتی‌نین اوستون اولدوغونو اؤیره‌دن بوداق‌لار یارادیب.
اومید ائدیرم کی، بو مقاله‌دن گؤتوردویونوز بیر شئی وارسا، او دا سوال سوروشماغین اهمیتی اولار. آشکار اولاندان داها چوخ اولمایان شئی‌لر ایله ماراقلانماق و هر شئیین نییه بئله اولدوغونو دوشوندورن سوال‌لار سوروشماق آرزوسو ایله.
