اورتادوغو ایگیرمی دؤرد ایلدن سونرا اسکی دوزه‌نینه گئری قاییتما‌قدادیر. ۱۹۹۰-جی ایلده سوویت‌لر ایتفّاقی‌نین چؤکوشوندن سونرا دونیادا دَییشیم‌لر اوچ شکیلده باش وئرمیشدیر: بیرینجیسی، اسکی سوویت جمهوریت‌لرینده رنگی و مخملی اینقیلاب‌لار اولموشدور؛ ایکینجی‌سی، آمریکانین افغانیستان و عراقا نیظامی سالدیریسی گئرچکلش‌میش‌دیر و اوچونجوسو عرب باهاری یاشانمیشدیر. هر اوچ دَییشیم طرزی‌نین آماجی سوویت دؤنه‌میندن قالان دوزَنلری پوزماق اولسا دا، بونلاردان ایکیسی تام دا اورتادوغودا بو دوزه‌نی پوزوب، یئنی دوز‌ن قورماغی هدف آلمیشدیر. بو یازیدا پوزولان دوزنلرین پوزولما سبب‌لری، اورتادوغودا یارانان بوشلوقلارین نه شکیلده هانسی قوه‌لر طرفیندن دولدورولماسی و بوتون بونلارین ایرانی نه شکیلده اؤز تاثیری آلینا آلدیغی اینجه‌لنمیشدیر.
۱۱ سپتامبردان سونرا اورتا دوغودا یاشانانلار و ایرانا ائتکیسی
۲۰۰۱-جی ایلین ۱۱ سپتامبر سالدیریلاریندان سونرا آمریکا ایلک اونجه افغانیستاندا طالبان رژیمینه سون وئردی. سونرا دا عراقا سالدیراراق صدام رژیمینی یئر اوزوندن سیلدی. بو اؤلکه‌لرین هر ایکیسی ایرانین قونشوسو اولماقلا بیرلیکده اونونلا سورون (sorun) یاشاماقدایدیلار. ایرانین آدی جورج بوش‌ون «شرارت محوری» لیسته‌سینه گیرسه‌ده، ایران، بو ایکی موتخاصیم رژیمین قالدیریلماسیندان اَن بؤیوک پایی آپاردی. صدام رژیمی ایرانلا سککیز ایل ساواشاندان سونرا هله ده ایرانا قارشی ایدی و عراقداکی شیعه آزینلیق‌لارا چتین توتوب، اونلاری باسقی آلتیندا ساخلاییردی. طالبان ایسه مزار شریفده ایران کونسولوسلوغونا سالدیریب، دیپلومات‌لاری اؤلدوردو. بوندان علاوه، طالبان رادیکال سونّی ایسلام جریاناتینا باغلی ایدی و القاعده کیمی سلفی و جهادی قوروهلارا افغانیستاندا مئیدان وئرمیشدی. نتیجتاً آمریکا هم دوغودا و هم باتیدا ایرانین دوشمن‌لرینی اورتادان قالدیراراق، اونون منطقه‌ده اینزوادان چیخماسی اوچون بؤیوک بیر مئیدان یاراتمیش اولدو. ایران ایسه بو یئنی فورصتی غنیمت سایاراق اینزوادان چیخدی و منطقه‌ده شیعی میلیشیالار اولوشدورماغا باشلادی. یئنی مئیدان‌لارین آچیلیشی، ایرانین هم دیش و هم ایچ پولیتیکالارینی ائتکیله‌دی. دیشدا اسکی‌لردن داها آرتیق ائتکیلی حاله گلمیش بیر اؤلکه اولماقلا بیرلیکده، ایچده محمود احمدی‌نژاد پریزیدنت سئچکی‌لرینی قازاندیقدان سونرا، اصلاح‌طلب‌لری و باشقا دَییشیم ایستک‌لری اولان قوروپ‌لاری راضی سالماقدان واز کئچیب، بعضاً ده اونلارا باسقی اویغولاماغا باشلادی. حتی، ۱۳۸۸-جی ایل سئچکی‌لری‌نین سونوجونا مؤعتریض اولان قوروپ‌لاری اَزدی و بو پروتستولارا هئچ بیر شکیلده اهمیت وئرمه‌دی. نئچه میلیون بوشکه نفت ساتان، بؤلگه‌ده یئنی مئیدان‌لارا آیاق قویان و بونلارین اوستونه ۲۰۰۸-دن بو یانا جورج بوش کیمی سالدیرغان بیر پریزیدنت‌ین یئرینه نوبل باریش اؤدولو قازانمیش باراک اوباما ایله قارشی-قارشی‌یا اولان بیر دؤولت، نه‌دن پروتستوجولاری دینله‌سین کی؟
ایران نفت ساتیشیندان الده ائتدیگی دولارلار وایسطه‌سی ایله شیعی میلیشیا اولوشدوروب، منطقه‌ده یمن، عراق، سوریه و لبنان کیمی اؤلکه‌لرده آرتیق ائتکیلی بیر رول اویناماقدا ایدی و بو سببله، آرتیق ایچ پولیتیکالاریندا فضانی آچماق گرَگینی حیسّ ائتمیردی. دؤولت بو دولارلارین بیر بؤلومونو ده احمدی‌نژادین ایلک دؤولت‌ینده یوخسول صینیف‌لره دوغرودان-دوغرویا پایلایاراق، توپلومون بؤیوک بیر کسیمینی راضی ساخلاییردی. اما بو خمیر چوخ سو آپاراجاقدی.
ایران بؤلگه‌ده تأثیری‌نین چوخالماسی و ایچریده اقتصادی پروبلم‌لری‌نین بیر قیسمینی کونترول آلتینا آلماسی ایله برابر نوکلئر سیاستی‌نین جیدّی صورتده آردینی توتماغا باشلادی و بو سیاستی گلیشدیردی. آمّا اسرائیل باشدا اولماقلا، بیر چوخ باشقا اؤلکه بونو جیدّیله‌شن بیر تهدید اولاراق دَیرلندیردیلر و موختلیف فورملاردا تحریم اویغولاماغا باشلادیلار. نوکلئر گلیشمه سیاستی ایله باغلی اؤلکه‌یه یوکله‌نن تحریم‌لر ایرانین نفت ساتیشیندا چوخ جیدّی سورونلار یاراتدی. بو سورونلار هله بو گونه قدر ائتکیلی‌دیر و وارلی صینیف‌لری یوخسوللاشدیرماقلا بیرلیکده یوخسول صینیف‌لری داها دا یوخسوللاشدیریر.
سونّی عرب دونیاسیندا باش وئرنلر و بؤلگه‌یه ائتکیسی
تحریم‌لردن باشقا، ۲۰۱۰-دا باش وئرن عرب باهاری دا ایرانین گلیشیمینه مانع اولدو. عرب باهاری تونسده باشلادی و بیر چوخ عرب اؤلکه‌سینده دَییشیم‌لره سبب اولاراق، نهایتده سوریه‌ده سون دوراغا چاتیب دوردو. ایندی اسد رژیمی‌نین چؤکؤشوندن و هیئت تحریر شام‌ین ایش باشینا گلمه‌سیندن سونرا بو حرکاتی سونا چاتمیش کیمی گؤره بیلیریک.
عرب باهاری هر نه قدر سوویت‌لر ایتّفاقی‌نین چؤکؤشوندن سونرا عرب دونیاسیندا سیاسی سول سؤیلم‌لری‌نین بوشلوقوندان یارارلاناراق باش وئرمیش اولسا دا، بیز یئنه ده بو حرکاتی اسکی بیر بوشلوغا و بؤیوک بیر سورونا قارشی بیر جواب کیمی گؤره بیله‌ریک. بیرینجی دونیا ساواشیندان و عثمانلی امپراتورلوغونون چؤکوشوندن سونرا، سونّی ایسلام دونیاسی بؤحران یاشاماغا باشلامیشدی. مین اوچ یوز ایل‌لیک دوزَن (düzən) پوزولموشدو و یئرینه یئنی دوغولموش اؤلکه‌لر اوزه چیخمیشدی. تورکیه لاییک بیر دؤولت اولموشدو و عرب دونیاسیندا یا شاهلیق‌لار یا دا سکولار میلیتاریستی جومهوریّت‌لر ایش باشینا گلمیشدی. یعنی هر ایکی دوزَنده ایسلامی خلافت دوزَ‌نی پوزولوب تاریخه قووشموشدو.
بوتون بونلار یاشانیرکن، عرب دونیاسیندا سلفی و رادیکال سونّی سیاسی ایسلامچی قوروپ‌لار بو دورومدان راحات‌سیز اولدوقلاری اوچون خلافتین مؤحتشم ایل‌لرینی گئری قایتارماغا چابالاییردیلار. بو قوروپ‌لار هر نه قدر توپلوم آراسیندا سئویلسه‌لر ده، هئچ بیر عرب اؤلکه‌سینده حؤکومت قورا بیلمه‌میشدیلر. عرب باهاری بو قوروپ‌لارا دؤولت‌لنمه ایمکانی ساغلادی. تونسده تورکیه‌نین عدالت و قالخینما پارتیسی (آک‌پ)-ندن ائتکله‌نن ایسلامچی‌لار دؤولت قوردولار. مصرده اخوان المسلمین اوزون ایللردن سونرا دؤولتی الینه آلدی، آنجاق آلار-آلماز گئری وئرمه‌گه مجبور قالدی. یمن‌ده زیدی شیعه‌سی اولان حوثی‌لر اؤلکه‌نین بیر پارچاسینا حاکیم اولدولار. سوریه‌ده ده اون اوچ ایل داوام ائدن ایچ ساواشین آردیندان، روسیه و ایرانین یاردیملاری ایله ایش باشیندا قالان اسد، نهایت هیئت تحریر شام واسیطه‌سیله اون ایکی گون ایچینده ییخیلدی.
هیئت تحریر شام بیر نئچه رادیکال ایسلامچی قوروپدان اولوشان بیر قوروپدور. بو قوروپون قوروجوسو، ۲۰۰۲-جی ایلده آمریکانین عراقا سالدیرسی زامانی طب اؤیرنجیسی اولان احمد الشرع‌دیر. احمد الشرع اؤنجه عراق القاعده‌سینه سونرا دا داعشه قوشولموش رادیکال ایسلامچی بیر جهادی اولموشدور و ایندی سوریه‌نی یؤنلتمکده‌دیر. هیئت تحریر شام هر نه قدر داعش و القاعده‌نین دهشتلی سیاست‌لریندن آیریلدیغینی سؤیله‌سه ده، اونلار کیمی سونّی ایسلام دونیاسی‌نین یوز ایل‌لیک بوشلوغونا جواب وئرمه چابالاری نتیجه‌سینده اورتایا چیخمیشدیر. ایندی یوز ایلدن سونرا، رادیکال ایسلامچی بیر قوروپ بیر عرب اؤلکه‌سینده ایش باشیندادیر. بونونلا دا خلافت بوشلوغوندان دوغان بیر ایدئولوژی دؤولت‌‌لنمکده‌دیر.
ایران آچیسیندان بو تحولاتی نئجه دَیرلندیرمه‌لی‌ییک؟
ایرانا گؤره بؤلگه ۱۱ سپتامبردان اؤنجه‌کی دوزه‌نینه گئری قاییتما‌قدادیر. افغانیستاندا ایگیرمی ایلین آردیندان طالبان رژیمی ۲۰۲۱-جی ایلده دؤولتی یئنیدن اله کئچیردی. یعنی ایرانین دوغوسوندا یئنه ده بیر رادیکال ایسلامچی قوروپ ایش باشینا گلدی. باتیسیندا، یعنی عراقدا بیر دوست دؤولت ایش باشیندا اولسا دا، سوریه‌ده آرتیق بیر رادیکال ایسلامچی قوروپ دوؤلت قورماق اوزه‌ره‌دیر. یعنی صدام رژیمی‌نین بوشلوغونو هیئت تحریر شام دولدورور کیمی‌دیر. لبناندا حزب الله «۷ اوکتوبر»-دان سونرا بؤیوک بیر گوج ایتیریبدیر. یمن‌ده هله حوثی‌لر ایش باشیندا اولسالار دا، «۷ اوکتوبر»-دان سونرا جبهه-موقاویمت آدلانان جبهه‌‌نین ضعیف‌لشمه‌سی اونلاری دا ائتکیله‌میشدیر. سانکی ایران یئنه دوغوسوندا و باتیسیندا سونّی ایسلامچی دؤولت‌لرین قورولماسی سببی ایله منزوی حاله گلمک‌ده‌دیر. بوتون بونلارا چؤزولمه‌میش نوکلئر پرونده‌سی و دونالد ترامپ‌ین بیر نئچه گوندن سونرا بیاض سرایدا ایشه باشلاماسی آرتیریلینجا، ایران اوچون آرتیق پیچاق سوموگه دایانمیشدیر و یئنی بیر دوزه‌نه، یئنی بیر سیاسته احتیاجی وار. گؤرونن اودور کی، بؤلگه بو حالا گلمیشکن، ایران هم ایچده و هم دیشدا یئنی بیر یولدا یورومه گرَگینی آرتیق آنلامیشدیر. ۱۱ سپتامبردان اؤنجه ایراندا مؤعتدیل و ایصلاح‌طلب دؤولت‌لر ایش باشیندا ایدیلر. بؤلگه‌یه «گَریلیمی آزالتما (تنش‌زدایی)» مساژی وئرن بو دؤولت‌لر ایچده ده مؤعتریض صینف‌لرین گوونلرینی قازانماق ایسته‌ییردیلر. بلکه اورتا دوغودا یئنی دوزَن یئنه ده ایراندا بو نؤوع دؤولت‌لرین ایش باشینا گلمه‌لرینی ساغلایاجاق. بلکه ده ایران وطنداشلاری اوچون بو یئنی دوزَن یئنی بیر باشلانغیج اولاجاق. هر حالدا اسکی سیاستلر زامانی سونا چاتمیشدیر و یئنی یوللاردا دوام ائتمک احتیاجی حیسّ اولونماقدادیر.
