آذربایجان میللی حکومتی ۱۹۴۵-جی ایلین نویابر آییندان ۱۹۴۶-جی ایله قدر جنوبی آذربایجاندا مؤوجود اولموش حکومت‌دیر.
۱۹۴۵-جی ایلین یاییندا اجتماعی-سیاسی پروسئس‌لر میللی بیر تشکیلاتین یارانماسی اوچون ال‌وئریشلی ایدی. سید جعفر پیشه‌وری ایله علی شبستری آراسیندا گئدن دانیشیق و یازیشمالار نتیجه‌سینده پیشه‌وری «آژیر» قزئتینی بوراخاراق تهراندان تبریزه گلدی. ۱۹۴۵-جی ایل سئنتیابر آیینین ۳-ده تبریزده ۷۷ نفردن عبارت بیر قروپ طرفیندن آذربایجاندا موستقیل سیاسی پارتی – آدپ-نین (آذربایجان دئموکرات پارتیسی‌نین (فیرقه‌سینین)) یاراندیغینی، اونون مقصد و وظیفه‌لرینی اعلان ائدن مراجعت‌نامه یاییلدی. اساس وظیفه‌لردن بیری کیمی آذربایجان خالقینا داخیلی آزادلیق و موختاریت وئریلمه‌سی، مکتب‌لرده درس‌لرین آذربایجان و فارس دیلینده آپاریلماسی طلبی ایره‌لی سورولدو. آذربایجان بؤلگه‌سینده‌کی بوتون شهرلرین دیوارلارینا پارتی‌نین قورولماسی حاقیندا آذربایجان دیلینده یازیلمیش اعلان‌لار آسیلمیشدی. اعلان‌لارین بیرینده بئله یازیلیردی:
«تاریخده مستقیللیک مدافعه‌چیسی اولاراق تانینان آذربایجان آرتیق تهران حکومتی‌نین تضییقی و ظولمو آلتیندا قالا بیلمز. آذربایجان خالقینین اؤزل بیر آنا دیلی واردیر، مکتب‌لرده و ایداره‌لرده بو دیلی ایشلتمک لازیم‌دیر. آذربایجان صنایعلشدیریلمه‌لی و وطنیمیزین زنگینلیک‌لری اونا عایید اولمالیدیر».
۱۹۴۵-جی ایل اوکتیابرین ۲-دن ۴-دک تبریزده آدپ-نین ۱-جی قورولتایی کئچیریلدی. آدپ-نین قورولتایدا قبول ائدیلمیش پروقرامیندا میللی مسئله باره‌ده دئییلیردی:
ایران مملکتی داخیلینده یاشایان هر بیر میللتین موختاریتی و اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک حقوقو ایالت و ویلایت انجمن‌لری واسطه‌سییله تامین ائدیلمه‌لیدیر.
ایرانین مرکزی حاکمیتی نماینده‌لرینین ویلایت انجمن‌لرینین تانینمایاجاغینی اعلان ائتمه‌سی و جنوبی آذربایجانا قوشون یئریتمه‌یه باشلاماسیندان سونرا جنوبی آذربایجاندا اهالی سیلاحلانماغا باشلادی. تبریزده کئچیریله‌جک آذربایجان خالق کنگره‌سینه سئچکی‌لره حاضرلیقلارین گئتدیگی زامان، ۱۹۴۵-جی ایلین نویابر آیینین ۱۷-ده ایران اوردوسونون ۱-جی دسته‌سی، ۱۸-ده ایسه ۲-جی دسته‌سی تهراندان قزوینه دوغرو حرکته باشلادی. ۱۷ و ۱۸ نویابرداکی توققوشمالاردان و سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتیفاقی‌نین ایرانا تضییق‌لریندن سونرا ایران گئری آددیم آتماغا مجبور اولدو.
۲۰-۲۱ نویابردا تبریزده چاغیریلمالی اولان آذربایجان خالق کنگره‌سینه نماینده‌لرین سئچیلمه‌سی ده سرعتلندیریلمیشدی. خالق کنگره‌سی اؤزونو قوروجولار مجلیسی اعلان ائتمیش، او دا میللی هئیت عضولرینی سئچمیشدی. آذربایجان میللی مجلیسی سئچیله‌نه قدر بو هئیت قوروجولار مجلیسی‌نین قرارلارینی ایجرا ائتمه‌لی ایدی. قوروجولار مجلیسی‌نین قبول ائتدیگی، ایران شاهی محمدرضا پهلوییه، مجلیس باشقانی طباطبایی-ه و باش ناظیر ایبراهیم حکیمی-یه گؤنده‌ریلن بیان‌نامه‌ده ایران دؤولتی داخیلینده میللی موختاریت وئریلمه‌سی طلب اولونموشدو. بئله‌لیکله، ۱۲ دئکابر ۱۹۴۵- جی ایلده مجلیسین آچیلدیغی گون آذربایجان موختاریتی قورولموشدو. مجلیس رهبرلیک وظیفه‌سینی پیشه‌وری-یه تاپشیرمیشدی.
آذربایجان میللی حکومتی بیر چوخ ساحه‌لرده یئنیدن‌قورما ایش‌لری ایله مشغول اولموشدور. لاکین، بو یازیمیزدا ایندی ده جنوبی آذربایجاندا آکتوال اولان مسئله‌دن – آذربایجان دیلیندن (تورک دیلی) بحث ائدیله‌جک.
اونو قید ائتمک لازیم‌دیر کی، بو دؤورده آذربایجان میللی حکومتی دؤولت دیلینی تورک دیلی یوخ، آذربایجان دیلی آدلاندیرمیشدیر. ۲۱ آذر حرکاتینین آراشدیرماچیسی اولان میانه‌لی علیرضایا گؤره، بو جور آدلاندیرمانین سببی سووئت‌لرین تأثیری اولموشدور. چونکی ۲۰-جی عصرین ۳۰-جو ایل‌لرینین اورتالاریندان اعتباراً شمالی آذربایجاندا دؤولت دیلی آذربایجان دیلی آدلاندیریلمیشدی. سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتفاقی‌نین یاردیمی ایله یارادیلمیش آذربایجان میللی حکومتینده دؤولت دیلینین تورک دیلی آدلاندیریلماسی سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتفاقینی قیجیقلاندیرا بیلردی. س.ج. پیشه‌وری ایسه بونا گؤره «پروبلئم» یاشاماق ایسته‌میردی. بونا باخمایاراق، آشاغیدا وئردیگیمیز تبریز میتینگی زامانی چیخیشیندا و آذربایجان میللی حکومتی‌نین یارادیلماسیندان اوّلکی دؤوره عایید مطبوعاتداکی یازی‌لاریندا س.ج. پیشه‌وری «تورک دیلی» ایفاده‌سیندن ایستیفاده ائتمیشدیر.
آذربایجان میللی حکومتی‌نین ۶ یانوار ۱۹۴۶-جی ایل تاریخلی ایجلاسیندا «دیل حاقیندا آذربایجان میللی حکومتی‌نین قراری» ایله آذربایجان دیلی رسمی دؤولت دیلی اعلان اولوندو.
اون مادّه‌دن عبارت بو قرارا گؤره، آذربایجان دیلی جنوبی آذربایجاندا رسمی دؤولت دیلی اعلان اولونوردو. بوتون دؤولت ارگان‌لاری و ایداره‌لرده یازیشمالار، مکتب‌لرده تدریس، نشریات ایش‌لری آذربایجان دیلینده آپاریلمالی ایدی. آذربایجانلی اولمایانلارا آذربایجان دیلینی اؤیره‌نیب، عملی فعالیتده اوندان ایستیفاده ائتمک اوچون شرایط یارادیلیر و دؤولت دیلینی اؤیرنمک اوچون مهلت قویولوردو. جنوبی آذربایجاندا اولان آزلیق‌لارا اؤز دیل‌لریندن تدریس و دیگر ساحه‌لرده سربست ایستیفاده ائتمک حقوقو وئریلیردی. بونونلا بیرلیکده، دؤولت دیلینین اؤیره‌نیلمه‌سی وطنداشلیق بورجو کیمی اونلارا حواله ائدیلیردی.
آذربایجان میللی حکومتی‌نین آذربایجان دیلینی رسمی دؤولت دیلی اعلان ائتمه‌سی، مکتب‌لرده تدریسین، دؤولت ایداره‌لرینده دانیشیق و یازیشمالارین آنجاق بو دیلده آپاریلماسی دؤولتین رسمی گؤستریشی ایله معاریف ناظیرلیگی‌نین ۱ نؤمره‌لی امری ایله (۱۹۴۶ یانوار) حیاتا کئچیریلمیشدی. س. ج. پیشه‌وری آنا دیلینین مکتب و تدریس موسسه‌لرینده ایشلدیلمه‌سینه، بو ساحه‌ده موجود چتینلیک‌لرین تئز آرادان آپاریلماسینا خصوصی دقت آییرمیشدی. بو جهتدن س. ج. پیشه‌وری‌نین معاریف ناظیرلیگینه عنوانلادیغی ۱۹۴۶-جی ایل ۱۹ دئکابر (۱۳۲۴-جو ایل ۲۸ آذر) تاریخلی ۲۸\۴۶۵ نؤمره‌لی سرانجامیندا آشاغیداکی قید اولونور:
- بوتون میللی و دؤولت مکتب‌لرینده تعلیم و تربییه‌نین آذربایجان دیلینده آپاریلماسی اوچون حاضیرلیق ایش‌لری گؤرولسون؛
- معاریف ناظیرلیگی‌نین ترکیبینده «درس کیتاب‌لاری حاضیرلایان شعبه» یارادیلسین؛
- عالیم‌لر، تجروبه‌لی معلم و مکتب مدیرلری حاضرلیق ایشینه جلب ائدیلسین؛
- آذربایجان دیلینده چاپ اولوناجاق درسلیک‌لر نظارت کمیته‌سینین رهبرلیگی ایله حاضیرلانسین و بو حاقدا معاریف ناظیرلیگی معلوماتلاندیریلسین؛
- الیفبادان علاوه، ادبیات، تاریخ، ریاضیات، فیزیک، جغرافی و س. فن‌لر اوزره کیتاب‌لار حاضیرلانیب چاپا وئریلسین؛
- درسلیک‌لر حاضرلایان شعبه‌نین ریاست هئیتینه تجروبه‌لی، معلوماتلی و ساوادلی شخص‌لر جلب ائدیلسین؛
- درسلیک‌لر حاضرلایان شعبه ۵ گون عرضینده خرجله‌نه‌جک پول و وسایطین(واسطه‌لرین، لوازماتین) میقدارینی معینلشدیرسین؛
- درسلیک‌لری حاضرلایان شعبه بیر آیدان گئج اولمایاراق ۱-۴ صینیف‌لر اوچون آذربایجان دیلینده درسلیک‌لر حاضرلاییب، چاپ ائتدیرسین؛
- بوتون میللی و دؤولت مکتب رهبرلرینه گؤستریش وئریلسین کی، آذربایجان دیلینده درسلیک‌لر حاضرلانانا قدر موجود درسلیک‌لردن ایستیفاده ائتمکله تدریسی آنا دیلینده آپارسینلار.
همین دؤورده ۷ جیلددن عبارت «آنا دیلی» آدلی مئتودیک درس وسایطی حاضرلاندی کی، سونراکی دؤورلرده ده گیزلی شکیلده اولسا دا، بو وسایطدن آذربایجان دیلینی اؤیره‌نمک اوچون ایستیفاده ائدیلیردی.
«دیل حاقیندا آذربایجان میللی حکومتی‌نین قراری»نین قبولو ایله عینی گونده، یعنی ۱۹۴۶-جی ایل یانوارین ۶-دا آذربایجان میللی حکومتی تبریزده آذربایجان دؤولت اونیوئرسیته‌سینین تشکیل اولونماسی حاقیندا قرار قبول ائتدی. ۱۹۴۶-جی ایلین ایونوندا تبریزده ایلک میللی اونیوئرسیته آچیلدی. ایلک واخت‌لار اونیوئرسیته‌نین اوچ فاکولته‌سی اولموشدو: طب، کند تصروفاتی و پئداقوژی(علوم تربیتی) فاکولته‌لری. پئداقوژی فاکولته‌سینده تاریخ، دیل، ادبیات، فلسفه، حقوق، فیزیک، ریاضیات و بیولوژی ایختیصاص‌لاری تدریس اولونوردو. تبریز اونیوئرسیته‌سینده دانیشیق‌لار آذربایجان دیلینده آپاریلیردی.
آذربایجان میللی حکومتی اوچون آذربایجان دیلینین اهمیتینی آنلاماقدان اؤترو سید جعفر پیشه‌وری‌نین بو چیخیشینی قید ائتمک موطلق‌دیر:
«روزنامه‌میز آرتیق تورکجه‌یه اهمیت وئره‌جکدیر. دیلیمیز دوشمن‌لرین بوش ادعاسینا باخمایاراق، چوخ گئنیش و غنی بیر دیلدیر. اونون ریشه‌سی خالقیمیزین قانیندا و اوره‌یینده، اونا آنا سودو ایله امیب وطنیمیزین روحنواز (روحو اوخشایان) هاواسی ایله تنفس ائتمیش، اونا توهین ائد‌نلر، اونو تحمیلی و مصنوعی گؤسترمک ایسته‌ینلر بیزیم حقیقی دوشمن‌لریمیزدیر. چوخ خائن و اجنبی عنصرلر قرن‌لر ایله بو دیلی اورتادان قالدیرماغا چالیشمیشدیلار. اونون ترققیسینه و یاشاماسینا مانعه اولماق مقصدییله، مخصوصا ان غدار آزادلیق دوشمنی اولان رضا خان دؤولتی وار قوه‌سینی صرف ائتمیشدیر. بونونلا بئله، او سارسیلماز و مؤحکم بیر حالدا خالقین ایچه‌ریسینده باقی قالیب، اؤز مقامینی ساخلامیشدیر. بو واسطه ایله مدنی و مترقی بیر دیل اولدوغونو اثباتا یئتیرمیشدیر. تورکجه دئیمی بیر دیل دئییلدیر. اونون بؤیوک خالق و گئنیش جاماعات قوه‌سی کیمی آرخاسی واردیر. دیلیمیز خالقین یاراتدیغی داستان‌لار، ضرب‌المثل‌لر، حکایه‌لر و ناغیل‌لار ایله دونیانین ان بؤیوک دیل‌لری ایله رقابت ائده بیلر. شاعرلریمیز، ادیب‌لریمیز بو دیل واسطه‌سییله احساس ساعات‌لارینی و اؤز هنر و صنعت‌لرینی وجودا گتیریب خالقین نظرینی جلب ائده بیلرلر. بیزیم وظیفه‌میز اونو گئنیشلندیرمک، اونو معاصر حالا سالماق، اونون گؤزللیک‌لرینی، اینجه‌لیک‌لرینی، حیس و آنیتینی توز-تورپاقدان چیخاریب تمیز و عالی ظرف ایچه‌ریسینده خالقا تقدیم ائتمکدن عبارتدیر. تورکجه او قدر قوتلی و اونون صرف ایله نحو قایدالاری او قدر طبیعی‌دیر کی، حتی اونون ایچینه وارد ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری ایخراج ائدیلسه بئله اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازیب، شرح ائتمک مومکوندور. بیز خالقین ایستعدادینی نظرده توتوب، بو ایشی ناگهانی بیر سرعتده گؤرمک احتیاجی حیس ائتمیریک. عقیده‌میزه گؤره یازی گرک خالقین دانیشدیغی و آنلادیغی بیر شیوه‌ده ایدامه تاپسین. مقصدیمیز ادبی مسابقه دئییل، خالقی باشا سالماق، اونا حقیقتی آشکار بیر شکیلده گؤسترمکدیر. او جهتدن بیز خالق طرفیندن قبول ائدیلیب، استعمال اولونان عرب و فارس کلمه‌لرینی موقتی اولسا بئله ساخلاماق لوزومونو انکار ائتمیریک، لاکین اونلارا دیلیمیزین قایدالارینی تطبیق ائدیب، آهنگینه اویغون بیر حالا گتیرمه‌لیییک. دونیادا بیر دیل تاپیلماز کی، او تامامییله مستقل اولسون و قونشو دیل‌لرین تأثیرینه دوشمه‌سین. بیزیم تورکجه‌میز ده آذربایجانین تاریخی و جغرافی مؤوقعیینه گؤره اجنبی دیل‌لرین تأثیریندن کناردا قالمامیشدیر. ایستر-ایستمز بیر چوخ اجنبی کلمه‌لر خالقیمیزین آغزینا دوشموش و گئتدیکجه میللی‌لشدیریلمیشدیر. بیز دیلین تکامولونو نظرده توتوب او کلمه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌یی لازیم بیلیریک، لاکین بوندان سوایستیفاده ائدیب دیل و یازینی غلیزلشدیرمک، وحشی و معناسی آنلاشیلماز کلمه‌لر ایله حسابا قاتماغا جیددن موخالیفت ائتمه‌لیگیک. آذربایجان یازیچی‌لاری قبول ائتدیکلری بیر چتین و آغیر وظیفه‌نی ایمان و عقیده ایله ایفاده ائتمکله دیلیمیزین گؤزللیگینی و اونون ترقی و تکامولونو تامین ائد‌ه‌جکلرینه بیزیم جدی ایمانیمیز واردیر.»
پیشه‌وری و مرکزی حکومتین تمثیلچیسی مظفر فیروز آراسیندا کئچیریلن اوزون گؤروش‌لرین نتیجه‌سینده ایونون ۱۳-ده سازیش ایمضالانمیشدی. پیشه‌وری حکومتی ۱۵ مادده‌لیک بو سازیشله دیل ساحه‌سینده‌کی طلب‌لریندن بعضیلرینی ۱۲-جی و ۱۳-جو مادّه‌لرده تثبیت ائتدیره بیلمیشدی. ۱۲-جی مادّه‌ده بؤلگه‌نین رسمی دیلی اولاراق فارس و آذربایجان دیل‌لری قبول ائدیلمیش، ابتدایی و اورتا مکتب‌لرده ایکی دیلین تدریس اولونماسی نظرده توتولموشدو.
بین‌الخالق عالمین (باشدا آمئریکا و بؤیوک بریتانیا اولماقلا) تضییقیندن سونرا ۱۹۴۶-جی ایل آپرئلین ۴-ده مسکودا سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتفاقی و ایران حکومت‌لری قالان قوشون‌لارین دا چیخاریلماسی حاقیندا راضیلیغا گلدیلر. همین تاریخده (۴ آپرئل ۱۹۴۶-جی ایل) تهران شهرینده ایمضالانمیش سووئت-ایران سازیشینین ۳-جو مادّه‌سینده دئییلیردی:
«آذربایجان (جنوبی آذربایجان نظرده توتولور) مسئله‌سی ایرانین داخیلی ایشی اولدوغوندان موجود قانون‌لارا گؤره حکومتله آذربایجان اهالیسی آراسیندا و آذربایجان خالقینا خیرخواه موناسیبت روحوندا اصلاحات کئچیرمه‌یین دینج یولو تاپیلاجاقدیر.»
ایران موقاویله‌نین ایمضالانماسیندان ۶ آی کئچدیکدن سونرا و سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتفاقی‌نین آذربایجان میللی حکومتی تامامییله محو ائتمک اوچون هجوما کئچدی.
۱۹۴۶-جی ایلین دئکابر آیینین ۱۳-ده آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری و بؤیوک بریتانیا طرفیندن دستکله‌نن ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولدو. بئله‌جه، بیر ایل موجود اولموش آذربایجان میللی حکومتی زور گوجونه سقوط ائتدی. ان آزی ۵۰۰ نفر آذربایجان دئموکرات پارتیسی عضوو اؤلدورولدو و یوزلرله‌سی حبس ائدیلدی. آذربایجان میللی حکومتی‌نین قوروجولاریندان بعضی‌لری سید جعفر پیشه‌وری باشدا اولماقلا ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولمامیشدان بیر نئجه دقیقه اول شهردن چیخمیشدی. س.ج.پیشه‌وری ۱۹۴۷-جی ایلین ایول آیینین ۱۱-ده یئولاخ شهری یاخینلیغیندا معمالی شکیلده ماشین قضاسیندا هلاک اولموش، حکومتین باش پروکورورو(دادستان) فریدون ابراهیمی تبریزده اعدام اولونموش، معاریف ناظیری محمد بی‌ریا سووئت سیاسی – رئژیمی طرفیندن ۲۲ ایلدن آرتیق حبسده ساخلانیلمیشدیر.
آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری عالی محکمه‌سی‌نین حوقوق‌شوناسی و سیاستچی ویلیام او. داگلاس آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری عالی محکمه‌سینه حساباتیندا بیلدیرمیشدی کی، روس اوردوسو (سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتفاقی اوردوسو نظرده توتولور) آذربایجاندا (جنوبی آذربایجان) اولارکن اؤزلرینی چوخ یاخشی و مدنی آپارماسینا باخمایاراق، ایران اوردوسو بورایا گلدیکدن سونرا اهالی ایله اصل ایشغالچی کیمی داورانمیش، کندلی‌لرین ساققالینی یاندیرمیش، اونلارین آروادلارینی و قیزلارینی زورلامیش، بوتون حیوان‌لارینی و ارزاق‌لارینی تالان ائتمیشدیر. ایران اوردوسو اؤلوم چیغیری چکیب و گئریسینده قالان هر شئیی محو ائدیر.
بو یازی ایلک‌دفعه میللیت سایتیندا یاییملانمیش، اتک یازی طرفیندن ایسه کؤچورولموشدور.
