کؤچورن: وحید فرخاد (ییلماز)
اوٌلجه، جنابلار، اؤزونوزد‌ن سوروشون کی، اینگیلیس، فرانسیز و آمئریکا بیرلشمیش ایشتاتلاری (ایالت‌لری) وطنداشی آزادلیق سؤزو آلتیندا نه باشا دوشور؟
اونلاردان هر بیری اوچون بو، یالنیز قانونلا تعقیب اولونماق و هر هانسی فَردین، یاخود فَردلرین اؤزباشینالیغی اوزوند‌ن حبس اولونا، ساخلانیلا، اعدام ائدیله بیلمه‌مک، یاخود قددارلیغا معروض قالا بیلمه‌مک حوقوقو دئمکدیر.
بو، هر کسه اؤز فیکرینی بیلدیرمک، صنعت سئچمک و اوندان ایستیفاده ائتمک، مولکیتدن قورتولماق و حتی اوندان ایسرافچی‌لیقلا ایستیفاده ائتمک حوقوقو دئمکدیر؛ بو، ایجازه‌سیز گئدیب-گَلمک و اؤز حرکت‌لرینه گؤره ایضاحات وئرمه‌مک حوقوقو دئمکدیر. بو، هامی‌نین باشقا شخص‌لرله اؤز ماراقلاری ایله باغلی مسئله‌لری مذاکره، یاخود اونلارین اؤز هم‌فیکیرلری ایله بیرلیکده سئچدیک‌لری دینی تبلیغ ائتمک، یاخود حتی ساده‌جه اولاراق، اؤز مئیل و ایستک‌لرینه اویغون بو جور واخت کئچیرمک اوچون بیرلشمک حوقوقو دئمکدیر. نهایت، بو، هر کَسین بوتؤولوکده، یاخود کونکرئت حاکمیت نوماینده‌لرینی سئچمکله و یا حاکمیت اورقان‌لاری‌نین بو و یا باشقا شکیلده دقت یئتیرمه‌لی اولدوقلاری نوماییش، پئتیسییا (طومار) ، طلب‌لر واسطه‌سیله حؤکومتین فعالیتینه تأثیر ائتمک حوقوقودور. ایندی ایسه بو آزادلیغی قدیم اینسانلارین آزادلیغی ایله موقاییسه ائدین.
قدیم اینسانلارین آزادلیغی تام سووئرئنلیین(حاکمیت حاققی) بیر نئچه عونصورونون کوللئکتیو(جمعی) و بیرباشا حیاتا کئچیریلمه‌سیندن، شهر میدانیندا موحاریبه(جنگ) و صلح مسئله‌لری‌نین مذاکره‌سیندن، خاریجی دؤولت‌لرله اتفاق باغلانیلماسیندان، قانونلار قبول اولونماسی و حؤکم‌لر چیخاریلماسیندان، ماگیستراتلارین (حاکیم و یا دادرس) خرج‌لری، فعالیتی و ایداره‌چی‌لیینین یوخلانیلماسیندان، اونلارین موحاکمه، اتهام ائدیلمه‌سی، یاخود ایشد‌ن کنارلاشدیریلماسی اوچون خالق ییغینجاغینا چاغیریلماسیندان عبارت ایدی. بو دئییلن‌لری قدیم اینسانلارین تعبیرینجه آزادلیق کیمی قبول ائتسک، گؤسترمه‌لیییک کی، اونلار حاکمیتین شخصیتی اسارتده ساخلاماسی‌نین کوللئکتیو آزادلیقلا اویغونلاشدیریلماسینی مومکون حساب ائدیرلر. سیز بوتون بونلارین ایچریسینده بیر آز اول گؤردویوموز و موعاصیر اینسانلارین آزادلیغینی تشکیل ائد‌ن جهت‌لردن، دئمک اولار کی، هئچ بیرینی گؤره بیلمزسینیز. بوتون شخصی ایشلر جدی نظارته گؤتورولوردو. نه فیکره، نه اَمه‌یه موناسیبتده، نه ده هر شئی‌د‌ن اول، دینده شخصی موستقیللییه اهمیت وئریلیردی. اینسانلارین دینی مئیل‌لرینی معین‌لشدیرمک حوقوقو بیزیم داها دَیرلی حساب ائتدییمیز بو حوقوق قدیم اینسانلار اوچون جینایت و کافیرلیک کیمی گؤرونوردو. بیزیم داها واجیب سایدیغیمیز ساحه‌لرده خالق حاکمیتی فَردلرین شخصی حیاتینا موداخیله ائدیر و اونلارین اؤز ایراده‌سینی یئرینه یئتیرمه‌سینه مانع اولوردو.
ایسپارتادا فئرپاندر ائفورلارین[1] قورخوسوندان اؤز لیرینه بیر تئل بئله علاوه ائده بیلمیردی. خالق حاکمیتی اینسانلارین اَن اینجه شخصی ایشلرینه ده موداخیله ائدیردی. گنج ماکئدونییالی (مقدونیه‌لی) اؤز آداخلیسی ایله ده آزاد گؤروشه بیلمیردی. رومادا سئنزور(سانسور) جمعیتده عائله حیاتینی جدی نظارت آلتیندا ساخلاییردی. عادت‌لر قانونلارلا نیظاملانیردی، عادت‌لر ایسه حیاتین بوتون ساحه‌لرینی احاطه ائتدیینه گوره قانونلارین توخونمادیغی، دئمک اولار کی، هئچ نه قالمیردی.
بئله‌لیکله، قدیم اینسان دؤولت ایشلرینده اساساً سووئرئن(مستقل) اولماقلا یاناشی، بوتون شخصی موناسیبت‌لرده کؤله ایدی. وطنداش کیمی او، موحاریبه و صولح مسئله‌لرینی حل ائدیردی؛ شخصیت کیمی ایسه بوتون حرکت‌لرینده محدودلاشدیریلیر، نظارته آلینیر و سیخیشدیریلیردی. خالق حاکمیتی‌نین بیر حیصه‌سی کیمی او اؤز ماگیستراتلارینی(حاکیم‌لرینی) و رییس‌لرینی ایستینتاقا(ایفاده آلماغا) چکیر، ایستئعفایا گؤنده‌ریر، موحاکمه و یا املاکدان محروم ائدیر، سورگونه، یاخود اؤلومه محکوم ائدیردی؛ اما خالق حاکمیتی‌نین تأثیر اوبیئکتی کیمی او اؤزو ده منسوب اولدوغو جمعیتین رای ایله ایستاتوسدان(حقوقی شخصین وضعیتی)، ایمتیازلاردان محروم، سورگون ائدیله، اعدام اولونا بیلردی. موعاصیر اینسانلارین ایچریسینده، عکسینه، هر کس شخصی حیاتیندا موستقیل‌دیر، لاکین حتی اَن آزاد اؤلکه‌لرده بئله یالنیز ظاهراً سووئرئندیر. اونون سووئرئن‌لیگی محدوددور و دئمک اولار کی، همیشه فعالیت‌سیزدیر. اگر هر هانسی قیسا واخت عرضینده او، محدودیت و مانع‌لرین احاطه‌سینده یئنی‌دن بو سووئرئنلیینی حیاتا کئچیریرسه، بونو همیشه یالنیز اوندان ایمتیناع ائتمک اوچون ائدیر…
فَردی موستقیل‌لیک موعاصیر اینسانین اساس طلباتی‌دیر؛ دئمه‌لی، هئچ واخت اوندان سیاسی آزادلیغین برقرار اولماسی نامینه هر هانسی قوربانلارا گئتمه‌یی طلب ائتمک اولماز. بورادان بئله نتیجه چیخیر کی، آنتیک رئسپوبلیکالارین فَردی آزادلیغی اَنگل تؤرده‌ن چوخ‌سایلی و یوکسک دَیرلندیریلن تاسیسات‌لاری‌نین هئچ بیری موعاصیر دؤورده مقبول دئییلدیر.
جنابلار، اولاً، سیز دوشونه‌بیلرسینیز کی، بو، آیدین حقیقت‌دیر. بعضی موعاصیر دؤولت‌لر آنتیک رئسپوبلیکالارا مئیل ائد‌نه اوخشامیر. دوزدور، رئسپوبلیکا تجروبه‌سینی خوشلایان دؤولت‌لر چوخ دئییل، لاکین بو تجروبه‌یه خاص اولان جهت‌لرین بعضی‌لرینه اونلارین معیین باغلیلیغی حیسس اولونور.
ناراحاتلیق دوغوران بودور کی، اونلار محض قووماق، سورگون و غارت ائتمک ایمکان‌لارینی خوشلاییرلار. من خاطیرلاییرام کی، اونلار ۱۸۰۲-جی ایلده خوصوصی تریبونال‌لار (حربی و آغیر جینایت ایشلدی اوزره محکمه) حاقیندا قانونا بیر ماده سالمیشدیلار. همین ماده‌یه گؤره، فرانسادا یونان اوستراکیزم (سورگون ائتمه) اینستیتوتو تثبیت اولونوردو. بیر الله بیلیر کی، بو دوزلیشی مودافیعه ائد‌ن نئچه بلاغتلی ناطیق آتن آزادلیغی و فَردلرین بو آزادلیق نامینه وئرمه‌لی اولدوقلاری بؤیوک قوربانلاردان دانیشیردی!
ائله بو قایدادا، بیر آز اول منفور حؤکومت، جسارتسیز اولسا دا، سئچکی‌لری ساختالاشدیرماغی جهد ائدیردی؛ رئسپوبلیکاچی‌لیق مئیلی ایله سئچیلمه‌ین ژورناللاردان بیری بوتون تهلوکه‌لی رقیب‌لری سیرادان چیخارماق اوچون اؤلکه‌ده روما سئنزوراسینا اوخشار سئنزورانین قویولماسینی تکلیف ائدیردی…
فرانسادا سئنزورلوق کیمی اؤزباشینا بیر اینستیتوت درحال گرکسیز و دوزولمز بیر شئی چئوریلردی. موعاصیر اجتماعی شرایطده اخلاق اینجه، دَییشکن، گؤرونمز نوانسلارلا (اینجه فرقلرله) فورمالاشیر. بو نوانسلارین داها دقیق معیین‌لشدیریلمه‌سینه ائدیلن هر هانسی جهد اونلارین سونسوز سایدا تحریفینه گتیریب چیخاراردی. یالنیز اجتماعی رای اونلاری باشا دوشه بیلر؛ یالنیز اجتماعی رای اونلاری موحاکمه ائده بیلر، چونکی هر ایکی‌سی‌نین طبیعتی عینیدیر. اونو داها دقیق معیین‌لشدیرمه‌یه چالیشان هر هانسی حاکمیت عوصیانلا اوزلشمه‌یه محکومدور. اگر موعاصیر اینسانلارین حؤکومتی روما سئنزورلاری کیمی وطنداشی اؤزباشینا سئنزورایا معروض قویارسا، بوتون میللت حاکمیتین قرارینی تصدیق ائتمه‌مکله بو قایدالارا قارشی اعتراض ائدردی.
موعاصیر دؤورده سئنزورانین برپا ائدیلمه‌سی حاقیندا دئدیکلریمین هامیسی اجتماعی تاسیسات‌لارین بیر چوخ دیگر آسپئکتلرینه(جنبه) ده عاییددیر. بورادا آنتیک دؤورله موقاییسه داها تئز-تئز و داها بؤیوک هَوسله آپاریلیر. مثلاً، تحصیل؛ یئنی نسلین ایداره اولونماسی ایختیاری‌نین حؤکومته وئریلمه‌سی‌نین (حؤکومت ده اونو کئفی ایسته‌ین کیمی فورمالاشدیرسین) ضروری‌لیگی حاقیندا نَه‌لر ائشیتمیریک! و بو نظریه‌نی مودافیعه ائتمک اوچون نه قدر گؤزل ایقتیباسلار گتیریلمیش‌دیر! فارس‌لار، مصرلی‌لر، قاللار، یونانیستان و ایتالییا بیر-بیری‌نین آردینجا قارشیمیزدا دایانیردی. لاکین، جنابلار، بیز دئسپوتون(مستبد) ایداره ائتدیی فارس، کاهین‌لره تابع اولان مصرلی، درویدلرین (قدیم کئلت‌لرده کاهین) قوربان گتیردیک‌لری قال (قال بؤلگه‌سینه منسوب بیری)، نهایت، دؤولتین ایداره ائدیلمه‌سینده ایشتیراکی ایله شخصی کؤله‌لیینه گؤره تسللی تاپان یونان، یاخود رومالی دئییلیک. بیز اؤز حوقوقلاریندان ایستیفاده ائتمک ایسته‌ین موعاصیر اینسانلاریق. بو حوقوقلاردان هر بیری باشقا آداملارا ضرر یئتیرمه‌دن اؤز ایمکانلاریمیزی داها یاخشی اینکیشاف ائتدیرمک، طبیعتاً باغلی اولدوغوموز اوشاقلارین قابیلیتی‌نین تکمیللشدیریلمه‌سی اوچون ضروریدیر، چونکی معاریف حیات دئمکدیر. بیز ائله حؤکومت ایسته‌ییریک کی، بیزه یالنیز اَن عومومی تعلیمات‌لار وئرسین، هانسی یوللا گئدیله‌جه‌یینی دئییل، یالنیز عومومی یولو قبول ائد‌ن یولچولار کیمی باخسین.
دینی ده کئچمیش عصرلرین نومونه‌سی اساسیندا قورماغی چالیشیرلار. (دینی) یئک‌دیللیک دوکتریناسی‌نین بعضی مودافیعه‌چیلری یاد الله‌لارا قارشی قدیم‌لرین قانونلاریندان ایقتیباسلار گتیریر و کاتولیک کیلسه حوقوقونو مودافیعه ائدیرلر. اونلار پولیتئیزمه ضربه ووردوغونا گؤره سوقراطی اؤلدورموش آتن‌لیلری و آتالارین دینینه صداقتی طلب ائد‌ن و ایلک خریستیانلاری شیرلره یئم ائد‌ن آگوستو نومونه گؤست‌ریرلر.
ایجازه وئرین، جنابلار، قدیم‌لیک قارشیسیندا بو مفتونلوغا اینانماییم. موعاصیر دؤورده یاشاییریقسا، من موعاصیر دؤوره اویغون آزادلیق ایسته‌ییرم؛ ایندی کی، مونارخییا(سلطنت) شرایطینده یاشاییریق، من بو مونارخییادان عاجیزانه خواهش ائدیر‌م، بیزه ظولم ائتمک اوچون آنتیک رئسپوبلیکالارین واسطه‌لرینی روا گؤرمه‌سین.
شخصی آزادلیق، تکرار ائدیره‌م، بیزیم گون‌لرین اَصل آزادلیغیدیر. سیاسی آزادلیق اونون تامیناتیدیر، دئمه‌لی، سیاسی آزادلیق ضرور‌دیر. لاکین موعاصیرلریمیزدن قدیم‌ده اولدوغو کیمی سیاسی آزادلیق نامینه بوتون شخصی آزادلیقلارینی قوربان وئرمه‌یی خواهیش ائتمک اونلاری شخصی آزادلیقلاردان درحال محروم ائتمک دئمکدیر؛ نتیجه اَلده اولوندوقدان سونرا ایسه اونلاری سیاسی آزادلیقدان دا محروم ائتمک چوخ آسان اولاجاقدیر…
[1] ائفور: قدیم یونانیستاندا بئش بؤیوک ایسپارتالی حاکیمدن بیری
قایناق: دئموکراتييا: گئديله‌سي اوزون بير يول، دئموکراتييا و آنتيدئموکراتييا آنتولوگيياسي، ترتيب ائدني: حيکمت حاجيزاده
ايقتيصادي و سياسي آراشديرمالار مرکزي (FAR CENTRE)، باکي، 2001.
