رضا براهنی اثرلرینین بؤیوک بیر قیسمینی فارس دیلینده قلمه آلیب. اوْ، آنادیلی تورکجه‌نی حسرت و نیسگیلله سئویب تورک دیلینده یازانلارا بؤیوک بیر سایغی دویماقلا بیرلیکده، فارس دیلینی ده چوخ سئویردی. اما تورکجه هئچ بیر اثری اولمادیغیندان یارادیجیلیغی‌نین تورک دیلینه و تورک دیللی ادبیاتا اوْ قدر ده اهمیتی یوْخدور. آذربایجان تورکجه‌سینین یازیلی کولتور ماتئریال‌لاری و ادبیاتی آچیسیندان باخساق، براهنی‌نین یارادیجیلیغی، نیظامی، مولوی و بوتون فارس دیلینده یازان تورکلرین اثرلری کیمی فارس دیللی ادبیاتین خزینه‌سی ساییلیر. یعنی ایچه‌ریگیندن آسیلی اوْلمایاراق بیر ادبی یازی هر هانسی بیر دیلده یازیلیرسا اوْ دیلین ادبیاتی اوْلور و بو آرتیق گؤزآردی ائتمه‌مه‌میز گرکن بیر گئرچکدیر. بو نؤقطه‌ده سوْروشمامیز گرکن سوال بودور: براهنی نه اوچون آذربایجانلیلار اوچون و میللی حرکت اوچون اؤنملی‌دیر؟ بو قیسا یازیدا بو سوالا جواب اوْلاراق براهنی‌نین اهمیتینه ایکی یؤندن باخماغا چالیشاجاغام؛ بیرینجیسی اوْنون یازیلارینین ایچه‌ریگی آچیسیندان، ایکینجیسی آذربایجانلا ایلگیلی ساووندوغو اجتماعی-سیاسی مسئله‌لر آچیسیندان.
۱. براهنی یارادیجیلیغی و یازیلارینین ایچه‌ریگی
براهنی تیپیک بیر تبریزلی ایدی. تبریز شهری‌نین و تبریز اینسانی‌نین کاراکتئریستیک خصوصیتلرینی سیرالاماق بو یازینین مؤوضوعسو اوْلمادیغیندان ساده‌جه بیر قوْنویا ایشاره ائتمکله یئتینیرم. اوْ دا بودور کی، تبریزلی‌لرین یاددا قالان تاریخی یادداشتلاری(حافظه‌لری) آجیلی-شیرینلی غریب و بیر میللتین طالعینه یؤن وئره‌جک حادیثه‌لر ایله دوْلودور. براهنی بو شهرین ایچ مسئله‌لرینی، کوچه‌لرینی، حادیثه مکانلارینی و اؤزل کاراکتئرلرینی دریندن تانییب یازان بیر آدام اوْلوب. جیمز جویس‌ون دوبلین شهرینی، اورهان پاموک‌ون استانبولو و مارکئزین کارتاهئنا شهرینی یازدیغی کیمی، براهنی ده تبریزی موْدئرن اوسلوبلا ناغیللاشدیرا بیلیبدیر. بو ناغیللاشدیرمادا اونودولا بیلن، بیر آن گؤزدن قاچان و اهمیتسیز نظره گلن صحنه‌لری، شخصیت‌لرین رفتارلارینی، شهرین ائولرینی و ائولرین ایچینده و ائشیگینده‌کی بوروشوق رابیطه‌لری اینجه‌لیکله یازیلارینا کؤچوروبدور. بئله بیر ادبی-تاریخی قایدا براهنی‌نین باشاری ایله حیاتا کئچیردیگی بیر قایدادیر و هر یازیچی‌نین یارادیجی‌لیق مقصدی اوْلمامیشدیر.
۲ . آذربایجانلا ایلگیلی ساووندوغو اجتماعی سیاسی مسئله‌لر
براهنی فارس ادبیاتی‌نین ان یوکسک و ال‌چاتماز زیروه‌سینده دایاناراق، ایران آیدین توْپلومو ایچینده أن اونلو سوْسیال بیر سیمگه اوْلاراق ان گوجلو و یایغین تریبونلاردان تورک دیلینین حاقلاریندان، آذربایجانلی‌لارین اوْتونومی حاققیندان و حاکیم کولتورون ظولموندن دانیشدی. دوْغال اوْلاراق بو سایدیغیم سوسیال پرابلئم‌لر براهنی‌نین تاپینتیلاری دئییل‌دیر. بیلدیگیمیز کیمی، بو فیکیرلر آشاغی-یوخاری یوز ایلدیر فرقلی شرایطده، فرقلی فوْرمالاردا، فرقلی شخصلر طرفیندن مینلر دفعه تکرارلانیب و تکرارلانماغا دا داوام ائدیر. آما بو سؤزلرین و فیکیرلرین براهنی‌نین دیلیندن چیخماسی‌نین اؤنمی نه‌دیر؟
میللتچی‌لر آچیسیندان براهنی‌ده قصور کیمی گؤرونن شئی، یعنی اوْنون فارس دیللی ادبیاتین زیروه‌سینه قالخماسی، غریب بیر مکانیزمله بو آرقومانین أن اؤنملی اوْداق نؤقطه‌سینه چئوریلیر. یعنی بوتون مسئله براهنی‌نین فارس ادبیاتیندا گوجلو و آدلیم اوْلماسی و اوْنون ایران اینتلکتوال موحیطینده‌کی مؤوقعی و استاتوسودور. او اَن زیروه‌دن فارس دیلینین تک سسلی اقتدارینا و دیکتاتورلوغونا عصیان ائده بیلیر و اصلینده فارس دیلینین حاکیملیگینه اینانان آداملاری اینجیدن نؤکته ده ائله بودور! بو اوْنلار اوچون بیر چَلیشکی‌دیر. براهنی‌نین بؤیوکلوگو ده اونلاردا بو چلیشکی‌نی یارادا بیلمه‌سینده‌دیر.
جوْرج بئرنارد شاو‌نین یاری جیددی یاری ظارافات بئله بیر سؤزو وار: “The secret of success is to offend the greatest number of people” ( باشاری‌نین سیرری اَن چوْخ ساییدا اینسانی گوجندیرمکدیر. براهنی فارس ائگه‌من‌لیگینه (حاکیمیت‌ینه) اینانانلارلا بو ایشی گؤره بیلمیش، اونلاری گوجندیرمیش‌دیر. اما هر قازانجین بیر اودوزما تهلوکه‌سی ده وار. براهنی عؤمرونو صرف ائدیب فارس ادبیاتیندا قازاندیغی مؤوقعی ائتنیک عدالتسیزلیگی اورتادان قالدیرماق اوچون تهلوکه‌یه آتدی. یعنی مؤوقعینی، حؤرمتینی، ایزله‌ینلرینی و اوخوجولارینی ایتیرمکدن قوْرخوب چکینمه‌دن حقیقتدن، اینسان حاقلاریندان، آزینلیق دوروموندا اوْلان ائتنیکلردن و اؤزللیکله ده تورکلرین حاقلاریندان دانیشدی. اوستونه اوستلوک، عؤمرونو وئریب قازاندیغی ان گوجلو تریبونلاری بو سسی قالدیرماق اوچون قوللاندی. حتی شوْونیست‌لرین اؤز تریبونلاریندان بئله بو سسی دویورماق اوچون استفاده ائتدی. طبیعی کی بئله ایش گؤرمک فارس دیلینده یازان بوتون تورک یازارلار اوچون کئچرلی دئییل‌دیر. چونکی اوْ استاتوسو قازانماق هر دوشونورون طالعینه دوشمور. براهنی‌نی باشقا فارس دیلینده یازانلاردان فرقلندیرن جهت اوْنون “حاکیم” توْپلومون ایچینده ان گوجلو سسه صاحیب اولماسی و “محکوم” توْپلوملارین و سسی اوْلمایانلارین سسینه چئوریلمه‌سیدیر.
سوْنوج اوْلاراق، براهنی‌نی میللی حرکت اوچون دَیَرسیز بیلنلر اوچون چاتدیرماق ایسته‌دیگیم آرقومان بودور: حقیقتی سؤیله‌مک باخیمیندان اینسانلارین سؤزلری‌نین دَیَری بیر اوْلسادا، اوْ سؤزلرین کسرلی‌لیگی و یا ائتکیسی بیر دئییل‌دیر. کسرلی‌لیک، سؤزون کیمین طرفیندن و هانسی مؤوقع‌‌دن دئییلمه‌سینه دیرک باغلی‌دیر. بو گئرچک خصوصی ایله سیاست دونیاسیندا، آکادئمیک دونیادا و پروْفئسیونال ایش دونیاسیندا گؤزآردی ائدیلمه‌‌مه‌سی گرکن بیر گئرچکدیر. براهنی‌نی بیزیم اوچون اهمیتلی قیلان اوْنون دایاندیغی یئر، قازاندیغی مؤوقع و ان مشهور بیر یازار اوْلماسی‌دیر.
