حیاتی١
صمد سردارینیا 21 اردیبهشت 1326-جی ایلده تبریزین امیره‌قیز محله‌سینده دونیایا گؤز آچیب. آتاسی محمد حسین مرندین الینجه کندیندن تبریزه کؤچوب. آناسی حبیبه خانیم ایسه تبریزین دوه‌چی محله‌سیندندیر. آشاغی گلیرلی عایله‌ده دوغولدوغو اوچون اوشاق یاش‌لاریندان آتاسی و عمیسی‌نین یانیندا ایشله‌مه‌یه باشلاییر. داها سونرا دوه‌چی محله‌سینه کؤچورلر. بورادا ایسه صمدین تحصیل آلماق ایمکانی یارانیر.
آناسی حبیبه خانیمین قوهوم‌لاریندان اولان و عینی حالدا بیبیسی‌نین حیات یولداشی حاجی کاظیم ایبراهیمی بالاجا صمده تحصیل ایمکانی یارادیر. صمد اورتا تحصیلینی 1345-جی ایلده بیتیره‌نه‌دک النجقیان سوی‌آدینی داشیییب. میللی سردار ستارخانا دویدوغو حؤرمت نتیجه‌سینده سوی‌آدینی سرداری‌نیایا دییشدیرمک اوچون قئیدیات ایداره‌سینه مراجعت ائدیر. گنج صمد تبریز اونیوئرسیته‌سینده سردارینیا سوی‌آدی ایله تاریخ ایختیصاصی اوزره تحصیل آلماغا باشلاییر و 1350-جی ایلده بورانی بیتیره‌رک لیسانس آلیر.
سالماس شهرینده ۲ ایل حربی خیدمتده اولدوقدان سونرا میللی رادیوتلویزیون تشکیلاتیندا ایشه قبول اولور و تهرانا کؤچور. تهرانا کؤچدوکدن سونرا یئنیدن تحصیل هوه‌سینه دوشور. بو دفعه تهراندا میللی اونیوئرسیته‌ده (ایندیکی بهشتی اونیوئرسیته‌سی) حقوق ایختیصاصی اوزره تحصیل آلماغا باشلاییر. 1357-جی ایلده ده بورانی بیتیره‌رک لیسانس آلیر.
همین ایل‌لردن اونون یارادیجیلیق ایل‌لری باشلاییر. 31 تیر 1357-جی ایلده آذربایجان یئنی شعرین دوغولدوغو یئر (آذربایجان زادگاه شعر نو) آدلی ایلک مقاله‌سی‌نی «تاماشا» ژورنالیندا چاپ ائتدیریر. 1357-جی ایل اینقیلابیندان سونرا فعالیته باشلایان آذربایجان شاعیرلر و یازیچی‌لار جمعیتین‌ین ارگانی ساییلان «گونش» ژورنالیندا فعالیت گؤسترمه‌یه باشلاییر. جمعی ۳ سایی نشر ائدیلن بو ژورنالین هر ساییندا صمد سرداری‌نیانین بیر مقاله‌سی درج ائدیلیب. همین ایلده او، ایلک کیتابی ساییلان «آذربایجانین تئاتر تاریخچه‌سینه قئیدلر(یادداشتی بر تاریخچه تئاتر آذربایجان)» آدلی کیتابینی دا نشر ائتدیریر.
1358-جی ایلدن «وارلیق» ژورنالی فعالیته باشلاییر. بو ژورنالین قوروجولاری آراسیندا ان گنجی او ایدی. عؤمرونون سونونادک بو ژورناللا امکداشلیق ائتمه‌سی دیگر آذربایجانلی یازیچی‌لارلا دا علاقه قورماسینا سبب اولوب.
«وارلیق» ژورنالیندا یازیلارینی درج ائتدیرن بیر باشقا شخص ده اردبیللی تیمور پیرهاشمی ایدی. تیمور پیرهاشیمی ۱۳۲۴-جی ایلده قورولموش میللی حکومتین فدایی‌لریندن بیری ایدی. آذربایجان تورکجه‌سی‌نین قراماتیکاسی ایله باغلی ایش‌لری اولان او، هم ده «وارلیق» ژورنالیندا یازیردی. 1359-جو ایلده اونون قیزی فائقه آتاسی‌نین همکاری صمد سردارینیا ایله ائوله‌نیر و بو ائولیلیگین نتیجه‌سین‌ه ائلناز و آیدین آدلی ایکی اؤولادلاری دونیایا گلیر.
صمد سردارینیا تهراندا ۱۰ ایلدن بیر قدر آز یاشاییر و 1361-جی ایلده یئنیدن تبریزه کؤچور. عؤمرونون سونونادک تبریزده یاشایان صمد سردارینیا پئشه‌کار تدقیقاتچی و ژورنالیست کیمی حیاتینا داوام ائدیر و بو یولدا بیر چوخ واجیب ایش‌لری اورتایا چیخاریر. آذربایجان تاریخی ایله باغلی گئنیش آراشدیرمالارینین نتیجه‌سینده 1382-جی ایلده باکیدا آذربایجان اونیوئرسیته‌سی طرفیندن فخری دوکتورلوق درجه‌سینه لاییق گؤرولدو.
صمد سردارینیا 22 فروردین 1387-جی ایلده معده سرطانیندان دونیاسینی دییشیر. اوستاد سردارینیا یوزلرله طلبه‌سی و باشقا یازی‌چی‌لارین موشاییعتیله تورپاغا تاپشیریلدی.
یارادیجیلیغی١
1357-جی ایلده یازدیغی «آذربایجان تئاتر تاریخچه‌سینه قئیدلر(یادداشتی بر تاریخچه تئاتر آذربایجان)» کیتابیندا آذربایجان تئاترینین قوروجولاری ساییلان میرزه فتحعلی آخوندزاده، میرزه آغا تبریزی، حاجی محمد طاهر، اوزئییرحاجی‌بیلی و میرزه جلیل محمدقولوزاده کیمی شخص‌لرین حیاتی و یارادیجیلیغی باره‌ده معلومات وئریب. بو اونون یارادیجیلیغیندا ایلک اؤنملی آددیمی ایدی.
صمد سرداری‌نیانین ۶۰ ایللیک حیاتی‌نین ان آزی یاریسی یارادیجیلیغی ایله دولودور. ۳۰ ایللیک فعالیتی نتیجه‌سینده او، آذربایجان تاریخی‌نین قارانلیقدا ساخلانیلان بعضی بوجاق‌لارینی آیدینلاتماغی باجاردی.
تبریز اونیوئرسیته‌سینین طلبه‌لری صمد سرداری‌نیادان آذربایجان تانیتیم اوجاغیندا آذربایجان تاریخی حاقیندا موحاضیره و کیلاس‌لارین کئچیلمه‌سی طلب ائدیلیر. او دا قبول ائدیر، لاکین اونیوئرسیته‌نین تهلوکه‌سیزلیک قوّه‌لری بو درسی دایاندیریرلار. او بو موحاضیره‌لر اوچون حاضیرلادیغی قئیدلری داها سونرا آذربایجان تاریخینه بیر باخیش(سیری در تاریخ آذربایجان) عنوانلی کیتابدا نشر ائدیر. بو حادیثه‌نی یازیچینین 30 ایللیک یاردیجیلیغینی قیسالمیش فرماتی کیمی دیرلندیرمک مومکوندور.
او یورولماز تدقیقاتچی کیمی موعاصیر آذربایجان تاریخی‌نین آز تانینمیش حادیثه‌لرینی و شخص‌لرینی تانیتماغا و آیدینلاتماغا جهد گؤستردی. آذربایجان بؤیوک‌لرینین ایراندا بایکوت اولماسینا قارشی او، «آذربایجان مشهورلاری» آدلی کیتابینی ایکی جیلدده چاپ ائتدیریر لاکین اوچونجو جیلدینی حاضیرلاسا دا اؤلومو بونا ایمکان وئرمیر.
مشروطه حرکاتی
صمد سرداری‌نیانین یازدیقلاری‌نین اؤنملی قیسمی آذربایجانین موعاصیر تاریخی ایله علاقه‌داردیر. خصوصیله مشروطه حرکاتینا دیقّت یئتیرن بو کیتاب‌لار ایرانین رسمی تاریخچیلیگی‌نین نظردن اوزاق توتدوغو نقطه‌لری ایشیقلاندیریر. «علی مسیو تبریز غیبی مرکزی‌نین رهبری(علی مسیو رهبر مرکز غیبی تبریز)» کیتابی دا بونلاردان بیریدیر. صمد سردارینیا بو اثری مشروطه حرکاتی‌نین واجیب شخص‌لریندن اولان آنجاق یئتری قدر تانینمایان علی مسیونون حیاتینا حصر ائدیلیب. او داها سونرا بو کیتابی تکمیللشدیره‌رک “ایران مشروطه اینقیلابیندا تبریز غیبی مرکزی‌نین رولو(نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت)” آدلی کیتابینی نشر ائتدیریب.
«باقرخان میللی سالار(باقرخان سالار ملی)» آدلی کیتابینی دا عینی هدفله یازیب. مشروطه قهرمان‌لاری سیراسیندا داها آز تانینان باقرخانین حیاتی و قهرمانلیق‌لاری بو کیتابین اساس مؤوضوعسودور. اونون رولونو آیدینلاتدیغی نؤوبتی مشروطه قهرمانی امیر حشمت نیساری اولوب. نیساری میللی مجلیسین توپا توتولماسینا مقاومت گؤستر‌ن آزسایلی شخص‌لردن بیری اولوب. داها سونرا ایسه آذربایجان انجومنی طرفیندن خوی شهرینه والی تعیین ائدیلیب. (امیر حشمت نیساری قهرمان مشروطه)
ژورنال‌لار
«آذربایجانین ژورنال و قزئت‌لرینین تاریخی(تاریخ روزنامه‌ها و مجله‌های آذربایجان)» آدلی کیتابی یازیچینین بو مؤوضوعدا یازدیغی ایلک اثردیر. صمد سردارینیا بو کیتابدا آذربایجاندا چاپ اولونموش ایلک ژورنال‌لار و قزئت‌لر، مشروطه‌یه قدر و سونرا چاپ ائدیلن قزئت و ژورنال‌لار، ساتریک ژورنال‌لار و مورتجع ژورنال‌لاری تانیتدیریب اونلارین رول‌لاری باره‌ده معلومات وئریب.
آذربایجاندا ژورنال‌لارین و خصوصیله ده ساتیریک ژورنال‌لارین تاریخیندن دانیشان هر کس یقین کی «موللا نصرالدین»-دن باشلامالیدیر. «موللا نصرالدین» ژورنالی‌نین ۸ سایی تبریزده چاپ ائدیلیب. همین سککیز سایین ایسه آذربایجانین گونئیینده ژورنال تاریخینه اؤنملی تأثیرلری اولوب و بو دا دیقّتلی یازیچینین گؤزوندن یایینماییب. صمد سردارینیا «موللا نصرالدین تبریزده(ملانصرالدین در تبریز)» کیتابیندا میرزه جلیلین حیاتی، اونون یارادیجیلیغی، «موللا نصرالدین» ژورنالی باره‌ده عمومی معلومات و تبریزده بوراخیلان همین ۸ سایین دئتال‌لارینی اوخوجوسو ایله پایلاشیب.
قید ائتمک لازیمدیر کی اونون چاپ ائدیلمه‌میش اثرلری ایچینده «آذربایجان مطبوعات تاریخی(تاریخ مطبوعات آذربایجان)» کیتابی دا وار.
اولجه بیلدیردیگیمیز کیمی صمد سردارینیا هم ده پئشه‌کار ژورنالیست ایدی. او موعاصیر تاریخیمیزین اؤنملی ژورنال‌لارینی تانیتماقلا یاناشی آذربایجانین گونئیینده عوض‌ائدیلمز رول اوینایان «وارلیق» ژورنالی‌نین قوروجوسو و ثابت یازیچی‌لاریندان اولوب. همین ژورنالدا ۲۸ ایل عرضینده اونون ۱۰۳ مقاله‌سی درج ائدیلیب.
تبریز سئوگیسی
صمد سردارینیا تبریزده دوغولوب، بیر دفعه تهرانا کؤچوب و اورادان دا یئنیدن تبریزه کؤچوب. یازیچینین حیاتیندان دا بللی اولدوغو کیمی او، تبریز شهرینه باغلی اولوب. بو سئوگی اونون اثرلرینه ده یانسیییب و یازیچینین اثرلرینین بیر چوخو صیرف تبریزه حصر ائدیلیب.
اونون تبریز حاقیندا یازدیغی اثرلر بونلاردان عبارتدیر: «تبریز — بیرینجی‌لر شهری(تبریز شهر اوّلین‌ها)»، «تبریز تنبکی عصیانی ایل‌لرینده(تبریز در نهضت تنباکو)»، «تبریز دارولفونونو-ایرانین ایکینجی یوکسک تحصیل مرکزی(دارالفنون تبریز)»، «آذربایجان سیویل توپلومون اؤنجولو(آذربایجان پیشگام جامعه مدنی)»، «تبریز-ایراندا چاپ صنعتی‌نین بئشیگی(تبریز مهد صنعت چاپ در ایران)»، «تبریز بلدییه‌سی-ایرانین بیرینجی بلدییه‌سی(بلدیه تبریز نخستین شهرداری ایران)».
صمد سردارینیا تهراندان تبریزه قاییداندان سونرا «وارلیق» ژورنالی‌نین تبریزده‌کی قولو اولوب، ژورنالی تبریزده یایماق مسئولیتینی لاییقیجه یئرینه یئتیریب. رحمتلیک حسن دمیرچی‌نین دئدیگینه اساساً صمد سرداری‌نیانین آرزولاریندان بیری ده ستارخانین مزارینین تبریزه قایتاریلماسی اولوب. ١
آرازین او تایی
صمد سرداری‌نیانین اثرلرینده اؤنملی یئر آلان بیر باشقا مقام ایسه آذربایجانین قوزئیی‌نین تاریخی اولوب. آذربایجان تاریخینده باشدا گئدن مؤوضوع‌لاردان بیری ده ارمنی‌لرله آذربایجانلی‌لار آراسینداکی تاریخی ضیدّیت اولوب. بو دا سرداری‌نیانین دیقّتیندن قاچماییب.
«ایروان موسلمان‌لارین یاشادیغی ویلایت اولموشدور(ایروان یک ولایت مسلمان نشین بود)» کیتابی اونون ان تانینمیش اثرلریندن بیریدیر. کیتابدا درج ائدیلن سندلره اساساً ایروانین اوّل‌لر موسلمان شهری اولدوغو قئید ائدیلیب. بو اثر یالنیز بیر دفعه 1380-جی ایلده نشر ائدیلیب. داها سونرا ۲۰۱۴-جو ایلده ایبراهیم قولیئوین ترجومه‌سی ایله آذربایجان رئسپوبلیکاسی علم‌لر آکادئمییاسی‌نین شرق‌شوناسلیق اینستیتوتو طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سینده چاپ ائدیلیب.
صمد سرداری‌نیانین 1383-جو ایلده یازدیغی بیر باشقا اثرینین آدی ایسه «آرازین هر ایکی تاییندا موسلمان‌لارین سوی‌قیریمی(قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس)» اولوب. بو کیتابدا یازیچی ۲۰-جی یوزایللیگین اوّل‌لرینده آذربایجانین گونئیینده و قوزئیینده آذربایجانلی‌لارین سوی‌قیریمی باره‌ده گئنیش معلومات پایلاشیب. داها سونرا بو اثر آتیللا مارالانی طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلیب و قوزئیده AMEA شرق‌شوناسلیق اینستیتوتو علمی شوراسی‌نین قراری ایله «علم» نشریاتی طرفیندن نشر ائدیلیب.
«تاریخ کئچیدینده قاراباغ(قره‌باغ در گذرگاه تاریخ)» اثری اونون قاراباغ حاقیندا یازدیغی اثردیر. او بو اثرینده قاراباغین مؤوقعی باره‌ده گئنیش معلومات وئریب و ارمنی تاریخچی‌لرینین ادعالارینا دا جاواب وئریب. سؤزو گئدن کیتابین بیر قیسمی یازیچینین «وارلیق» ژورنالیندا قاراباغ تاریخی باره‌سینده یازدیغی مقاله‌لردن عبارتدیر. اونون همین مؤوضوعدا ترجومه‌لری ده اولوب. او، ظیاءالدین سولطانووون «قاراباغ گونده‌لیگی(جنگ قره‌باغ)» و محمد سعید اوردوبادی‌نین «قانلی ایل‌لر(سال‌های خونین)» اثرلرینی ده فارسجایا ترجومه ائدیب. اونون ترجومه‌لری ایچینده مناف سولئیمانووون «ائشیتدیکلریم، اوخودوقلاریم، گؤردوکلریم(باکو شهر نفت و موسیقی)» کیتابی دا وار.
اؤلومو
صمد سردارینیا ۶۱ یاشینی تاماملایا بیلمه‌دن ابدیته قوووشوب. چاپ ائتدیرمه‌میش اثرلری و یاخود هله توپلامادیغی قئیدلری اونون واختسیز اؤلومونو گؤسته‌ریر. سرداری‌نیانین چاپ اولونمامیش ان آز ۸ اثرینین اولدوغو بیلینیر.
- سردارینیا، آیدین. (1397). دلسوخته خود‌باخته، آناوارلیق ژورنالی، 7-جی سایی، 97-جی ایل، یاز.
- نوید محمدی و آیدین سردارینیا، (1397). کتاب‌شناسی دکتر صمد سردارینیا، آناوارلیق ژورنالی، 7-جی سایی، 97-جی ایل، یاز.
- دمیرچی، حسن. (1397). اونودولماز وصیت، آناوارلیق ژورنالی، 7-جی سایی، 97-جی ایل، یاز.
