سووئت رژیمی‌نین سووئت اراضی‌لرینده‌کی اساس هدفی مارکسیست ایدئیالارین ایشیغیندا اورتاق «سووئت اینسانی» یاراتماق ایدی. لنین‌ین اؤلکه‌نی مرکز و دیگر دؤولت‌لر اولاراق بؤلوب میللی دؤولت‌لره موختارییت وئرمک سیاستینی یئریتسه ده، استالین بو سیاستی سووئت‌لر بیرلیگی‌نین بوتونلویو اوچون تهلوکه اولاراق گؤروردو. بونا گؤره ده، او روس اولمایان دؤولت‌لرین موختارییت صلاحیت‌لرینی آزالتدی و اقتصادی، سیاسی، مدنی و تحصیل موسسه‌لرینی مرکز‌لشدیردی. استالینه گؤره، کومونیست روس‌لار دیگر ائتنیک‌لردن سووئت بیرلیگی‌نین بوتونلویونو قوروماق اوچون داها گووه‌نیلیر ایدی و بونا گؤره ده گوج قورولوشوندا دیگر ائتنیک‌لر آزالدیلدی. باشقا بیر سؤزله، چار(تزار) دؤورونون روسلاشدیرما سیاستی استالین دؤورونده «کومونیزم» آدی آلتیندا داوام ائتدیریلدی. کومونیزمین میلیتچیلیگی رد ائتدیگینی دوشونسک، تامامییله روسلاشدیرما سیاستی آپارماق کومونیزمه ترس گؤرونه بیلردی، آنجاق معین درجه‌‌‌ده کولتورل روسلاشدیرما سووئت اینسان‌لارینین بیر‌لشدیریلمه‌سی اوچون واجیب ساییلدی. بونا گؤره ده، سووئت لیدرلری اؤلکه اوچون یگانه دیل و مدنيیت فاکتورونو یاراتماق اوچون روس دیلی و روس مدنيیتینی اساس گؤتوردولر.
سووئت‌لر طرفیندن آتیلان ایلک آددیم ائتنیک‌لرین بؤیوک کیملیک آنلاییشلارینی و خارجی علاقه‌‌‌لرینی آزالتماق ایدی. اساسا بؤیوک میللت‌لر کیچیک ائتنیک قروپ‌لارا بؤلوندو و یئنی میللت‌لر «یارادیلدی». مثلا، تورکیستانین تورک طایفالاری سووئت‌لر طرفیندن اؤز یئرلی آدلارینی میللت آدی کیمی گؤتورمک اوچون دستکلندی و نتیجه‌ده واحید تورک میللتی اولماق عوضینه قازاخ، تورکمن، اؤزبک آدلاری قبول ائدیلدی. قافقاز منطقه‌سی و آذربایجان دا بیر استثنا دئییلدی. سووئت رژیمی ایلک اولاراق آذربایجان تورک‌لرینی و دیگر تورک و موسلمان قروپ‌لاری آراسینداکی علاقه‌‌‌نی کسمک اوچون هر یولا ال آتدی. خوصوصیله، آذربایجان-تورکیه علاقه‌‌‌لری ضعیفله‌دیلدی. آذربایجاندا یاشایان اهالینین آدی «تورک»-دن «آذربایجانلی»-یا ديَیشدیریلدی[1] و تورک سؤزونون ایشله‌دیلمه‌سی قاداغان ائدیلدی. آذربایجان خالق جمهورییتی‌نین عکسینه سووئت آذربایجانی تورک میللیتچیلیگی عوضینه آذربایجانلی میللیتچیلیگینی قابارتدی. آدلار روسلاشدیریلدی و روس دیلی تحصیل سیستمینده مجبوری دیله چئوریلدی[2]. اساس مقصد موسکویا باش‌آغری اولمایاجاق ضعیف و میکرومیللیتچی‌لیک یاراتماق ایدی.
خارجی سیاستده ایسه سووئت‌لر تامامیله فرقلی استراتژی یئریدیردی. داخیلده ائتنیک قروپ‌لاری سیخماسینا باخمایاراق، خاریجده سووئت جمهورییت‌لرینین میللیتچیلیگینی ایستیفاده ائدیردی. بونون دلیل‌لرینی گؤرمک اوچون قافقاز منطقه‌سی اولدوقجا ال‌وئریشلیدیر. چار رژیمی‌نین ارمنی کارتینی ایران و تورکیه‌یه قارشی ایشلتمه‌سینه باخمایاراق، سووئت‌لر ایلک باشلاردا تورکیه جومهورییتی ایله یاخشی علاقه‌‌‌لر قورماغا چالیشدی و ارمنی کارتینی اوینامادی. لاکین ایکینجی دونیا موحاریبه‌‌‌سیندن سونرا استالین رژیمی ثبوت ائتدی‌کی، کهنه روس یاییلما سیاستی وردیش‌لری چتین اؤلور. سووئت‌لر ایلک اولاراق تورکیه و ایراندا کومونیزمی یایماغا و بو اؤلکه‌لرین بعضی اراضی‌لرینی اله کئچیرمه‌یه چالیشیردی[3]. اوردو گوجونه هئچ نه الده ائده بیلمه‌یه‌جه‌گینی گؤرن سووئت‌لر، اؤز دؤولت‌لرینین تاریخی ماراق‌لارینی و میللی حیس‌لرینی ایستیفاده ائده‌رک منطقه‌نی ایداره ائتمه‌یه چالیشدی. موسکو خوصوصی ارمنی پروبلئم‌لرینی وورغولایاراق و ارمنی‌لرین آنادولوداکی تورپاق ادعالاریندان ایستیفاده ائده‌رک تورکیه‌یه اؤز ایستک‌لرینی یئرینه یئتیرتمک اوچون فشار گوستره بیلیردی[4]. سووئت‌لر تورکیه‌نین بعضی اراضی‌لرینده تاریخا ارمنی‌لرین مسکونلاشدیغینی و بو اراضی‌لرین سووئت ارمنستانینا بیر‌لشدیریلمه‌لی اولدوغونو ایره‌لی سوروردو[5]. بو ادعایا گؤره، تورکیه‌نین کارس و آرداهان کیمی بؤلگه‌لری ارمنی‌لره مخصوص ایدی. سووئت سیاستچی‌لری بو بؤلگه‌نی غربی ارمنستان آدلاندیراراق ایکی ارمنی تورپاغی‌نین بیر سووئت ارمنیستانی بایراغی آلتیندا بیر‌لشدیریلمه‌لی اولدوغونو ادعا ائدیردیلر. اوخشار اولاراق، گورجولر ده آرتوین، بایبورت، گوموش‌هانی و ترابزون کیمی اراضی‌لرین اصلینده گورجو تورپاغی اولدوغونو و سووئت گرجستانینا بیر‌لشدیریلمه‌لی اولدوغونو ادعا ائتمه‌یه باشلادی[6]. ایرانا قارشی ایسه سووئت‌لرین کارتی آذربایجان ایدی. میلیون‌لارلا آذربایجانلی ایران وطنداشی ایدی و سووئت‌لر بو اینسان‌لاری کومونیست‌لرله ایش‌بیرلیگی ائده‌جک پتانسیال سوسیال قروپ و بوتون ایران اراضیسینی اله کئچیرمک اوچون بیر آلت کیمی گؤروردو.
تاریخی آذربایجان و “واحید آذربایجان” ایدئیاسی
تورکمنچای (1828) و گولوستان(1813) موقاویله‌لری ایله آذربایجان روسیه و ایران آراسیندا بؤلوشدورولدو. بو بؤلونمه ایله آذربایجانین بیر حیصه‌‌‌سی تئزلیکله معاصیرلشمه سیاستی دؤورونه گیره‌جک آوروپا گوجونون حاکیميیتی آلتینا گیردی. بوندان باشلایاراق شمال و جنوبی آذربایجان فرقلی یوللارلا اینکیشاف ائتمه‌یه باشلادی. بو فرقلیلیک باشلاردا او قدر ده حیس اولونموردو، چونکی 1870- جی، 1880- جی ایل‌لره قدر شمالدا یالنیز ایداره‌ائتمه رفورم‌لاری حیاتا کئچیریلمیشدی. 19- جو عصرین سون‌لارینا دوغرو باکیدا یئنی نفت یاتاق‌لارینین تاپیلماسی ایله شمال جنوبدان داها فرقلی اینکیشاف یولونا گیردی. اقتصادی اینکیشافلا یاناشی، شمالدا بؤیوک اؤلچوده فیکیر و مدنی اویانیش دا باش وئردی. معاصیر مدیا گئتدیکجه گئنیشله‌نیر و تحصیلده آذربایجانلی‌لار آراسیندا داها گئنیش فیکیرلرین اؤیره‌دیلمه‌سی یاییلیردی[7]. میللیتچیلیک، لیبرالیزم و سوسیالیزم کیمی غرب دوشونجه‌لری ضیالی طبقه آراسیندا گئتدیکجه یاییلیر و دینی دوشونجه سئکولیار-میللی دوشونجه‌یه چئوریلیردی. آذربایجانین موعاصیرلشمه‌سی پروسئسینده آذربایجانلی کیملیگی جنوبداکی فارس-شیعه آذربایجانلی‌لارینا عکس شکیلده فورمالاشماغا باشلادی.
شمالداکی صنایعلشمه نتیجه‌سینده مین‌لرله یاری تجربه‌لی و تجربه‌سیز ایشچی باکی کنارینداکی فابریکالارینا و نفت ساحه‌‌‌لرینه آخیشدی[8]. ایشچی‌لرین بؤیوک مهاجرتی، تجارت و معاصر نقليات واسیطه‌‌‌لری شماللی‌لار و جنوبلولار آراسینداکی باغ‌لاری داها دا گوجلندیردی. داها اؤنملیسی، 20-جی عصرین اول‌لرینده ارمنی‌لر و آذربایجان تورک‌لری آراسینداکی موباحیثه ایران آذربایجانلی‌لارینین شمال قارداش‌لاری ایله اولان بیرلیک حیسینی داها یوکسلتدی[9].
1905- جی ایل روسیه عصیانیندان سونرا علاقه‌‌‌لر سیاسی و مدنی آزادلیق‌لار فونوندا داها دا گئنیشله‌دی. چوخلو آذربایجان تورکو جنوبا گئده‌رک اوراداکی سیاسی حرکات‌لاردا ایشتیراک ائتدی و یا عکسینه. حتی شمالدان بعضی سلاحلی قروپلاشمالار تبریزده ساواشماغا گئتدی [10] و روسیه و ایران آذربایجانلی‌لاری “همت” و “عدالت” کیمی پارتی‌لرده بیرلیکده چالیشدیلار. ایکی عصیان آراسینداکی دؤورده عنعنوی شیعه ایران میللی آذربایجان ضیالی طبقه‌‌‌سی داغیلدی و یئنی سوننی عثمانلی میللی طبقه یاراندی. علی بَی حسین‌زاد ه، احمد آغاوغلو و علی‌مردان بَی توپچوباش‌اوو کیمی عثمانلی امپئرییاسیندا تحصیل گؤروب گنج تورک‌لردن تأثیرلنمیش [11] ضیالی‌لار عثمانلی امپئرییاسی طرفیندن دستکلنه‌جک دموکراتیک و واحید آذربایجان قورماق ایسته‌ییردیلر.[12]
بو دؤوردن اؤنجه، آذربایجانلی‌لار آراسینداکی چوخلو فرق‌لر بیرلشمه حاقینداکی دوشونجه‌لرین قارشیسینی آلمیشدی. ویمبوش بو حاقدا یازیر:
«معاصر وطن آنلاییشی‌نین بیر چوخ معیار یاراتماقلارینا باخمایاراق، آذربایجان تورک‌لری نه فرقلی میللت آنلاییشی، نه ده میللی دؤولت آنلاییشینی یارادا بیلمه‌میشدیلر … آذربایجان تورک‌لری اؤزلرینی عثمانلی‌لاردان (دینی و مدنی سبب‌لره گؤره) و فارس‌لاردان (دیله گؤره) فرقلی گؤروردولر. لاکین بو فرقلیلیک‌لری بیلمه‌لرینه باخمایاراق آذربایجانلی لیدرلر بونا قدر دؤولت یاراتماق فیکرینه دوشمه‌میشدیلر.[13]
بیلدیگیمیز کیمی، 1908- جی ایل حربی چئوریلیشی ایله حاکیميیته گلن گنج تورک‌لر بوتون تورک خالق‌لارینی بیر‌لشدیرمک ایسته‌ییردیلر. داها رئال اولان دیگر بیر دوشونجه‌لری ایسه عثمانلی تورک‌لرینه دیل جهتدن داها یاخین اولان آذربایجانلی‌لاری و تورکمن‌لری بیر‌لشدیرمک ایدی.[14] اونلار 1908- جی ایلده‌کی تبریز عصیانیندا عصیانچی‌لاری آکتیو اولاراق دستکله‌دیلر. بو عصیان شاهین قراری ایله پارلامئنتین ییخیلماغی و مجلیسین داغیدیلماسی ایله نتیجه‌لندی. گنج تورک‌لرین اینکیشاف بیرلیگی کمیته‌سی، بیر نئچه‌سی آذربایجان خالقی آدیندان اولماقلا، بیر نئچه بیاننامه یایدی و قانون اساسی اولان رژیم قورولماسی‌نین تکجه حللین ایراندان آیریلماق اولاجاغینی بیلدیردی. بیر بیاننامه‌ده ایسه، اونلار داها دا ایره‌لی گئدیب اؤز اساس ایدئیالارینی آچیغا ووراراق، “یئری گلسه، سولطان دا شاه قدر یاخشی اولار” دئیه یازمیشدیلار.[15]
1905- جی ایلدن سونرا قافقاز عصیان‌لارین ایستی یاتاغینا چئوریلدی و آذربایجانلی، روس، تورک و ایرانلی عصیانچی قروپ‌لار آراسیندا سیخ علاقه‌‌‌لر یاراندی.[16] 1- جی دونیا موحاریبه‌‌‌سی سیاسی گرگینلیگی و آذربایجان تورک‌لری ایله دیگر تورک ائتنیک قروپ‌لاری آراسینداکی سیاسی علاقه‌‌‌لری گئنیشلندیردی. “واحید آذربایجان” ایدئیاسی یاییلماغا باشلادی. موحاریبه‌‌‌نین سون دوؤرو گنج تورک‌لرین باشچیلیغی ایله عثمانلی اوردولاری بوتون آذربایجان اراضیسینی ایشغال ائتدی.[17] پان-تورکیست ایده‌لوژی‌نین ده کؤمه‌یی ایله بیر طرفدن عثمانلی‌لار روسیه آذربایجانینی تورکیه‌یه بیر‌لشدیرمه‌یه چالیشیردیلار. دیگر طرفدن ایسه ایران آذربایجانی‌نین عثمانلی حامیلیگینی قبول ائتمه‌سینی تامین ائتمک ایسته‌ییردیلر. شوبهه‌سیز، عثمانلی ایشغالی بؤلگه‌دکی پان-تورکیست ایدئیانین یاییلماسینا کؤمکچی اولدو.[18] آذربایجانلی‌لارین چوخو دا آذربایجان تورک‌لری ایله عثمانلی تورک‌لرینین بیرلشمه‌سینی خارجی تهدیدلره قارشی یگانه چیخیش یولو اولاراق گؤروردولر.
1919- جو ایلده تورکیه‌ده حاکیمیتین ديَیشمه‌سی ایله، تورکیه جومهوريیتی گنج تورک‌لرین ایشغالچی سیاستیندنسه داها چوخ آنادولو مرکزلی تورکیه سیاستینه کئچدی. یئنی جومهوريیتین کیچیک خارجی هدف‌لری ایله آذربایجان خالق جومهوريیتینی تامامیله دستک‌له‌مک مومکون اولمادی. تورکیه‌نین حربی و اقتصادی گوجو ده ائدیلندن ساده‌جه بیر آز چوخونو ائتمه‌یه قادیر ایدی. بو جور قاریشیق دؤورده نه “تورک بیرلیگی”، نه ده “واحید آذربایجان” ایدئیاسینی حیاتا کئچیرمک مومکون اولمادی.
آذربایجان خالق جومهورییتی دؤورونده شمال-جنوب علاقه‌‌‌لری
تزار روسیه‌سی‌نین 1917- جی ایلده سقوطوندان سونرا آذربایجان ایلک اولاراق بریتانیالی‌لار طرفیندن ایشغال ائدیلدی. داها سونرا، عثمانلی قوشون‌لاری گلدی. سون اولاراق ایسه 1918-جی ایلین 28 ماییندا آذربایجان اؤزونون دؤولت کیمی موستقیللیگینی بیان ائتدی. یئنی یارانمیش دموکراتیک جومهورییتین بوتون قونشو دؤولت‌لرله دوستلوق علاقه‌‌‌لری قورماق اوچون آتدیغی آددیم‌لارا باخمایاراق، ایران بیلیردی کی، آذربایجان خالق جمهورییتی اوّل آخیر جنوبی آذربایجان اوزه‌رینده تأثیره مالیک اولاجاقدی.[19] اصلینده، ائله جمهوريیتین لیدرلری ده تورکچو ایدی و ایران آذربایجانی ایله علاقه‌‌‌لر قورماق اوچون یول‌لار آختاریردی. محمد امین رسولزاده 1918- جی ایلین اییولوندا ایستانبولدا اولارکن یازیردی:
«من بورادا ایران آذربایجانلی‌لاری ایله گؤروشدوم. اونلار منیم کهنه دوست‌لاریمدی. من اونلارین آذربایجانین مستقللیگی اوچون اولان گیزلی سئوگی‌لرینی و اِحتیراص‌لارینی گؤردوم… اونلارین چوخو ایرانلا باغلی اومیدلرینی ایتیریب و بورادا اؤزلری‌نین تورکچولوک و آذربایجانچیلیق اوزه‌رینه قورولموش جمعيت‌لری وار. اونلار ائله بیلیر بیز اونلاری اونودوروق.[20]
ایران «آذربایجان» آدی ایله باغلی چوخ ناراحات ایدی و ایرانین ایستانبولداکی کونسولو آچیق اولاراق بیلدیریردی کی، ایران آذربایجان خالق جمهوريیتینی «آذربایجان» آدی آلتیندا تانیمایاجاق.[21] ایرانلی‌لارا گؤره بوتون آذربایجانلی‌لار ایرانلی ایدیلر و شمال دا ایران حاکیميیتی آلتیندا بیر‌لشدیریلمه‌لیدیر. نتیجه‌ده، 1919- جو ایلده ایران بیر نئچه شمال شهرلری اوزه‌رینه ادعا قالدیردی. بیر مدت سونرا اونلار آذربایجان و ایرانین بیر‌لشدیریلمه‌سینی تکلیف ائتدیلر. آذربایجان 1920- جی ایلده پاریس کنفرانسیندا تانیندی آمما مستقیللیک چوخ آز داوام ائتدی. روسیه قوشون‌لارینین موداخیله‌سی ایله شمال و جنوب آراسینداکی یاخین علاقه‌‌‌لر گئده‌رک آزالدی. ایکی آذربایجان آرتیق یالنیز سرحدلرله دئییل، هم ده ایدلوژی‌لری بؤلونموشدو.
ماراقلیسی بودور کی، سووئت ایشغالی اوزون مدتده آذربایجانلی‌لارین دوشونجه‌لرینده مثبت رول اوینادی.[22] شمالی آذربایجاندا سووئت حاکیميیتی‌نین مؤحکملشدیریلمه‌سی، بوتون کادرلارین یئرلیلشدیریلمه‌سی، آنا دیلینده تحصیلین یاییلماسی، آذربایجانین مدنی موسسه‌لرینی اینکیشافی، جمعيیتین سکولارلاشدیریلماسی تورکیه و تورکیستانداکی تورک‌لرله بیر‌لشدیرمه مقصدی اولان تورک میللی کیملیگی یئرینده، آذربایجانلی‌لاری کاراکتئریک آذربایجانلی کیملیگی یاراتدی. پان-ایسلامیست و پان-تورکیست حرکات‌لار موسکو اوچون باش‌آغریسی ایدی، لاکین «واحید آذربایجان» ایدئیاسی بو پروبلئم‌لری ضررسیز‌لشدیریلمک اوچون یاخشی بیر واسیطه اولاراق گؤرولدو.
سووئت سیاستینه تام عکس اولاراق، جنوبدا ایران زورلا آسیمیلاسیون سیاستی یئریدیردی. اونلارا گؤره، آذربایجانلی “تجزیه‌طلب‌لر” سووئت‌لره شمالی ایرانی ایشغال اوچون ایستیفاده ائده‌جگی بیر سلاح ایدی. بو جور پتانسیل تهلوکه‌‌‌نین قارشیسینی آلماق اوچون آذربایجان دیلی مکتب‌لردن و قزئت‌لردن قاداغا ائدیلدی و جنوبی آذربایجانلی‌لار آراسیندا یئنی یارانان آذربایجانلی میللی کیملیگی فنومنی شیعه-فارس کیملیگی ایله ديَیشدیریلمک اوچون قارشیسی آلیندی.[23] داهاسی، پان‌ایرانیزم ایران دؤولتی‌نین ان اؤنملی تمل دا‌ش‌لاریندان بیرینه چئوریلدی.[24]
ایکینجی دونیا موحاریبه‌‌‌سی و سووئت-ایران موناسیبت‌لرینده جنوبی آذربایجان مؤوضوسو
ایکینجی دونیا موحاریبه‌‌‌سینه قدر سووئت‌لرین ایران آذربایجانینا قارشی موناسیبت‌لری 1921- جی ایلده رضا شاه‌لا ایمضالانان “دوستلوق و قارشیلیق ایش‌بیرلیگی” موقاویله‌سی اساسیندا داها چوخ محافظه‌کار و گئنیشله‌مه‌چی اولامایان بیر مؤوقعده ایدی. بو استراتژی‌نین ایشله‌دیلمه‌سی‌نین اساس سببی ایسه استالینین سولطان قالییئویزمله موباریزه آپاردیغی بیر دؤورده جنوبی آذربایجانین ایشغالینی ایکی آذربایجانین بیر‌لشدیریلمه‌سی و یا بوتون تورک‌لرین بیر‌لشدیریلمه‌سی کیمی میللیتچی ایدئیالار یارادا بیله‌جه‌گینه اینانماسی ایدی.
سووئت‌لرین بو استراتژیسی قیرمیزی اوردونون شمالی ایرانی “نازی‌لر ایرانی بیزیم اراضی‌لریمیزی ایشغال ائتمک اوچون بازا اولاراق ایستیفاده ائدیر” بهانه‌سی ایله ایشغال ائتمه‌سی ایله سونا چاتدی.[25] بو دؤوردن باشلایاراق سووئت‌لر خارجی سیاستینده ایران آذربایجانینا قارشی آذربایجان میللیتچیلیگینی “ ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادی. اوولکی دؤورلردن فرقلی اولاراق، 1936-38 جی ایل‌لرده میللی دوشونجه‌لی ضیالی‌لارین هامیسی سورگونه اوغرادیغیندان آرتیق بو جور میللتچی یاناشما قورخولو دئییلدی.
ایشغال اولونموش شمالی ایراندا اولان سووئت قوشون‌لاری اساسا آذربایجانلی‌لاردان تشکیل اولونموشدو و اونلار اؤز عائله‌‌‌لری ایله بیرلیکده بورادا یئر‌لشدیریلمیشدی.[26] داها اؤنملیسی، چوخلو سایدا آذربایجانلی مدنی اینسان‌لاری بورایا تبلیغات و تشویقات آپارماق اوچون گؤندریلدی. اونلار ایران آذربایجانلی‌لارینین میللی کیملیک‌لرینی فورمالاشدیرماقلا یاناشی، اونلارا سووئت حیاتینی دا تبلیغ ائدیردیلر. ایرانین آسیمیلاسیون سیاستینین تأثیرلرینی یوخ ائتمک اوچون آنا دیلینده تئاترلار و مکتب‌لر قورولدو، باکیدان آذربایجان میللی تاریخی حاقیندا نومایش‌لر گؤسترن تئاتر، اوپئرا، بالئت قروپ‌لاری گتیریلدی.[27]
1939- جو ایلده‌کی لهستان ایشغالیندان سونرا اکراین و بلاروسون بیر‌لشدیریلمه‌سیندن سونرا سووئت آذربایجانلی‌لاری دا موسکونون کؤمه‌یی ایله آذربایجانین یئنیدن بیر‌لشدیریله‌جه‌یی ایله باغلی اومیدلنمیشدیلر. «بؤیوک آذربایجان» تئرمینی گونده‌لیک صؤحبت‌لرده چوخلوقلا ایشلنمه‌یه باشلانمیشدی. نازیست‌لرین 1943-جو ایلده قافقاز جبهه‌سیندن گئری چکیلمه‌سینه باخمایاراق قیرمیزی اوردو بورادا آکتیو اولاراق قالیردی.[28] عینی دؤورده، سووئت آذربایجانلی‌لارینین پروپاگانداسی ایله ایرانین قاتی سولچو توده پارتی‌سی جنوبی آذربایجانلی پرولتارلار آراسیندا گئتدیکجه شؤهرت قازانیردی.
جنوبی آذربایجاندا آذربایجانلی حؤکومتی
1945- جی ایلده ایران آذربایجانیندا ایکی آپاریجی پارتی وار ایدی. دموکرات پارتی دئفاکتو اولاراق منطقه‌یه نظارت ائدیردی. ایران رسمی‌لری بونو قبول ائتمه‌یه کؤنولسوز اولسالار دا، رسمی تهرانین بؤلگه‌ده هئچ بیر گوجو یوخ ایدی. بؤلگه‌نی یئنیدن اله کئچیرمکله باغلی تهرانین ائتدیگی بوتون جهدلر بوشا چیخمیشدی و ایرانین باش قرارگاه حربی رئیسی ده بوندان سونراکی هجوم‌لارین ایران عسگرلری و حربی ایشچی‌لری آراسیندا معنوی دوشکونلویه سبب اولاجاغیندان قورخوردو.[29] حربی موداخیله‌لر نتیجه وئرمه‌دیکده رسمی گؤروش‌لر باشلادی. دموکرات پارتیسی‌نین ایسته‌یی ایران اراضیسینده موختارییت ایدی، لاکین ایران رسمی‌لری بونون اؤلکه قانون‌اساسی‌سینه ضد اولدوغوندا ایصرارلی ایدیلر. دموکرات‌لار تئز-تئز ایکی آذربایجانین دا بیرلشمه‌لی اولدوغونو وورغولاییردی و بو جور بیرلشمه‌نین اونلارین اساس هدفی اولدوغونو بیلدیریردیلر.[30] آذربایجان میللی مجلیسی‌نین بیرینجی جلسه‌‌سی تبریزده آچیلدی و پرزیدنت سئچیلدی. بؤیوک اکثريت آذربایجانین موختار منطقه اولدوغونو بیلدیره‌جک خارجی ایشلر ناظرلیگینین یارانماسینا قارشی چیخدی.[31] بئله‌لیکله «واحید آذربایجان» خیالی بیتدی و آذربایجان ایرانین بیر حیصه‌‌‌سی اولماغا داوام ائتدی. لاکین، سووئت رژیمی طرفیندن دستکله‌نن ایران آذربایجانینداکی یئنی رژیم «واحید آذربایجان» ایدئیاسینی ایراندا کومونیزمین یاییلماسی اوچون اؤنملی ساییردی.
جنوبی آذربایجان ضیالی‌لاری خصوصیله میللی قوروجولوق اوزه‌رینده چالیشیردی. «واحید آذربایجان» ایدئیاسینا نایل اولماق اوچون ادبياتچی‌لار گله‌جک نسیل‌لرین ایستیفاده ائده‌جه‌یی بیرلشمیش میللی کیملیک یاراتماغا اؤنم وئردی. یازیچی‌لار ایسه میللی دوشونجه، آنا وطنه، آنا دیلینه سئوگی، آذربایجانین شانلی کئچمیشی و قهرمان‌لاری حاقیندا اثرلر یارادیردیلار. آنجاق، 1946- جی ایل‌لرین اورتالارینا دوغرو غربدن گلن سیاسی فشارلار نتیجه‌سینده قیرمیزی اوردو جنوبی آذربایجاندان گئری چکیلمک مجبورییتینده قالدی.[32] اونلارین چکیلمه‌سی ایله جنوبدا قورولموش دؤولت یالنیز بیر نئچه آی تاب گتیره بیلدی.
پان-آذربایجانیزم
قیرمیزی اوردونون گئری چکیلمه‌سی ایله سووئت‌لر ایراندا ایکی فرقلی لاکین بیر بیری ایله علاقه‌‌‌لی سیاست ایزله‌دی: دؤولت سويیه‌‌سینده شاه‌لا اولان دوستلوق علاقه‌‌‌لرینی قورودو و ک گ ب ایشچی‌لرینین کؤمه‌یی ایله گیزلی اولاراق ایرانداکی سولچو حرکات‌لاری دستکله‌دی. موسکو پان-آذربایجانیست دوشونجه‌نی تبلیغ ائتمک اوچون آذربایجان میللیتچیلیگینی رفه قالدیرسا دا، یئرلی اولاراق آذربایجان شوروی ده «واحید آذربایجان» ایدئیاسینین مانیفئستینی قبول ائدیردی”.[33]
جنوبدا دؤولتین سقوطوندان سونرا آذربایجان دیلی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی و ایرانلاشدیریلمانین یئنی مرحله‌‌‌سی‌نین باشلاماسی ایله علاقه‌دار اولاراق سووئت آذربایجانی ایله قارداشلیق و بیرلیک دوشونجه‌لری داها دا گوجلندی. جنوبدان شمالا قاچمیش سیاسی آکتیویست‌لر اساسا یازیچی‌لار بیرلیگی کیمی قوروم‌لاردا چوخ یاخشی قارشیلانیردی. مهاجرلر سایه‌سینده «واحید آذربایجان» ایدئیاسی باکی ضیالی‌لاری آراسیندا دا گئده‌رک بؤیویوردو و نتیجه اولاراق «بیرلشیم» پان-آذربایجانیست دوشونجه‌سی‌نین اساس هدفی حالینا گلمیشدی.
مهاجرلر بورادا موختلیف اثرلر یازیردیلار. جنوبی آذربایجانین میللی مستقلیگی حاقیندا یازیلان بو اثرلردن میرزه ایبراهیمووون «گله‌جک گون» و محمد سعید اوردوبادی‌نین «دومانلی تبریز» اثرلری روس دیلینه ترجمه ائدیلدی و رسمی‌لرین ده ایجازه‌سی ایله «جنوب سؤالی» بوتون سووئت‌لرین دقتینه چاتدیریلدی. «گله‌جک گون» اثری 1951- جی ایلده «لنین» موکافاتی آلدی و سووئت ضیالی‌لاری طرفیندن فارس شووینیست‌لرینه قارشی آذربایجان میللی کیملیگی‌نین، مدنيیتی‌نین و دیلی‌نین قورویوجوسو کیمی تقدیم ائدیلدی.[34]
30 جو ایل بویونجا «جنوبی آذربایجان سوالی» آکادمیک و ضیالی چئوره‌لرده موباحیثه مؤوضوسو اولدو. سووئت آذربایجانی ضیالی‌لاری ایران تاریخچی‌لرینین «آذربایجانلی‌لار اصلینده فارس‌لار اولوب آنجاق موغول ایشغال‌لاری نتیجه‌سینده تورکله‌شیبلر» تئزینه قارشی فیکیر ساواشی آپاردیلار.[35] جاواب اولاراق، اونلار آذربایجان تورک‌لرینین مجبوری فارسلاشمایا مجبور قالدیغینی ایره‌لی سوردولر. اونلار همچنین آذربایجانین روسیه ایران موباریزه‌سی نتیجه‌سینده آیریلدیغینی دا موباحیثه ائدیردیلر.[36] آذربایجان تاریخچی‌لری اؤز یازیلاریندا ایرانی آلتدا ائتنیک پروبلئم‌لرین اولدوغو مولتی‌ائتنیک بیر کراللیق کیمی گؤستریر و « قانایان تورکمنچای یاراسی»، «ایرانین ظولموندن آزاد اولما»، «ایرانین مرکزی دئسپوتیزمی» کیمی ایفاده‌لر ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادیلار. هم جنوب، هم شمال اوچون اؤنملی اولان شاه ایسماعیل خطایی، قوبالی فتحعلی خان، ستارخان کیمی تاریخی شخصیت‌لرین تبلیغی ده بو دؤورده باشلاندی.[37]
1979-جو ایلدن سونراکی دؤورلر
1979- جو ایلده شاهین تاختدان ائندیریلمه‌سی ایله موسکو، تهران و آذربایجان اوچلویو آراسینداکی علاقه‌‌‌لر تامامیله فرقلی بیر حال آلدی. سووئت سیاستچی‌لری روحانی‌لر طرفیندن ایداره ائدیلن ایرانی گله‌جکده ائتنیک و سوسیال فاکتورلارلا ایداره ائتمه‌یه کئچید دؤورو کیمی گؤروردولر.[38] بو پروسئسی سرعتلندیرمک اوچون موسکو سوسیالیست ایدئیالاری یایماق اوچون «میللیتچیلیک کارتینی» اوینادی. شاهین دئوریلدیگی ایل باکی رادیوسوندا ایرانداکی کوتله‌لری آراسیندا میللی شعورو آرتیرماق اوچون میللیتچی وئریلیش‌لرین سایی آرتیریلدی. علاوه اولاراق، سووئت آذربایجانی تحصیل ناظرلیگی ژورنالیزم و دیگر فاکولته(دانشکده )لرده «جنوب سوالی» ایله باغلی درس‌لر علاوه ائدیلدی .[39]
بو دؤورده ایراندا ایسه ایسلام دؤولتی آذربایجان دیلینه قویولان قاداغانی قالدیردی و بونونلا دا تورک‌لرین چوخلوقلا یاشادیغی اردبیل، تبریز و تهران کیمی شهرلرده آذربایجان دیلینده اولان قزئت‌لر و کیتاب‌لار اورتایا چیخماغا باشلادی. بو یاییم‌لارین اکثريیتی جنوبی آذربایجانا ایران اراضیسینده موختارییت طلب ائدیردی. بو وضعيیتی داها دا کسکینلشدیرمک اوچون سووئت‌لر جنوبداکی سیاسی آکتیویست‌لره سیاسی و مادی یاردیم ائدیردیلر. بو جور گئدیش‌لر اساسا سووئت آذربایجانی‌نین یوکسک روتبه‌لی شخص‌لریندن گلیردی. حئیدرعلی‌یئو بیر چیخیشیندا سووئت آذربایجانی یازیچی‌لارینا آچیق شکیلده بئله موراجعت ائدیردی: “جنوبی آذربایجانلا اولان ادبی باغ‌لارینیزی گوجلندیرین و مدنی سئکتوردا اولان بوتون علاقه‌‌‌لرینیزی گئنیشلندیرین”. او همچینین خارجی دیپلومات‌لارا آذربایجانین بیرلشمه‌سی اوچون جنوبلو قارداش‌لارا کؤمک ائتمه‌یین واجیب اولدوغونو دا دئمیشدی.[40] بو دؤورون اساس خوصوصيیتی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق «جنوب سوالی» یالنیز ضیالی چئوره‌لرله سرحدلنمیردی. شمالدان اؤز تورپاق‌لارینا قارشی تهلوکه‌‌‌نی گؤرن ایسلام دؤولتی بیر داها آذربایجانلی‌لارا قارشی فشار سیاستینه گئری دؤندو و بعضی موسکو طرفیندن مالییه‌‌لشدیریلدیگی دوشونولن قزئت‌لری باغلادی. بو حرکت‌لر اساسا آنتی-آذربایجانلی اولماقدان چوخ آنتی-سووئت حرکت‌لر اولاراق ديَرلندیریلیردی.[41]
قایناق: میللیت آراشدیرما مرکزی
[1] Nesib Nesibli, ‘Azerbaycan’ın Milli Kimlik Sorunu’ (Azerbaijan’s National Identity Problem), Avrasya Dosyası, Vol. 7, No. 1 (Spring 2001), p. 142.
[2] Nazile Abbasli, Azerbaycan Özgürlük Muücadelesi (The Freedom Struggle of Azerbaijan) (I˙stanbul: Beyaz Balina, 2001), pp. 178–81.
[3] For the details of Turkish–Soviet relations in World War II, see: Türkkaya Ataöv, Turkish Foreign Policy, 1939–1945 (Ankara: SBF, 1965); Selim Deringil, Turkish Foreign Policy during the Second World War (Cambridge: Cambridge University Press, 1989); Edward Weisband, ikinci Dünya Savaşında İnönü’nün Dıs¸ Politikası (Inonu’s Foreign Policy in the Second World War) (İstanbul: Milliyet, 1974); Türkiye Dıs¸ Politikasında 50 Yıl, İkinci Dünya Savası Yılları, 1919–1946 (50 Years in Turkish Foreign Policy, The Second World War Years, 1919–1946) (Ankara: Dış işleri, 1973); Baskın Oran, Türkiye’nin Kuzeydeki Komşu Sorunu Nedir? TürkSovyet İlişkileri, 1939–1970 (What is Turkey’s Northern Neighbour Problem? Turkish–Soviet Relations, 1939–1970) (Ankara: Sevinc¸, 1970).
[4] For the Armenian allegations see Şenol Kantarcı et al. Ermeni Sorunu (The Armenian Issue) (Ankara: Yök Teimk, 2003).
[5] Süleyman Seydi, ‘The Armenian Question in the Early Cold War: Repatriation Scheme’, Review of Armenian Studies, Vol. 1, No. 3 (2003), pp. 44–5.
[6] Canasia and N. Berdzenisvili, ‘Türkiye’den Haklı İstemlerimiz’, Tarih ve Toplum, Vol. 29, No. 164 (Oct. 1997), pp. 25–52.
[7] In fact the primary beneficiaries of oil-centered economic developments were Russians and Armenians. Azerbaijanis mostly worked as workers in the oil industry. Nevertheless, the dramatic rate of development inevitably changed Azerbaijani social, cultural and political life and contributed to forming modern Azerbaijani national identity.
[8] It has been estimated that the number of laborers emigrating from the South between 1880–90 was approximately 100,000. See David Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, the Use of Nationalism for Political Penetration (Boulder, CO: Westview Press, 1987), p. 14 .
[9] Swietochowski, ‘Azerbaijan’s Triangular Relationship: The Land Between Russia, Turkey and Iran’, in A. Banuazizi and M. Weiner, The New Geopolitics of Central Asia and its Borderlands (London: I.B.Tauris, 1994), p. 119.
[10] Hasan Javadi, ‘Mir Jalal: The Life and Works’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 1, No. 3 (1998), p. 67.
[11] The movement advocated the idea of Turkic solidarity, particularly between the Azerbaijani Turks and the Ottomans
[12] Wimbush, ‘Divided Azerbaijan: Nation-Building, Assimilation and Mobilisation Between Three States’, in William O. McCagg and Brian D. Silver, Soviet Asian Ethnic Frontiers (New York: Pergamon Press, 1979), p. 65.
[13] Wimbush, ‘Divided Azerbaijan’, p. 62.
[14] For more detailed information on pan-Turkism and its variants, see Jacob M. Landau, PanTurkism, From Irredentism to Cooperation (London: C. Hurst & Co., 1997); Sina Aks¸in, Jo¨n Turkler, I˙ttihat ve Terakki (The Jon Turks and the CUP) (Ankara: I˙mge, 2001); Kazım Karabekir, I ˙ttihat ve Terakki Cemiyeti (CUP) (I˙stanbul: Emre, n.d.); Charles D. Haley, Son Savasc¸ı Enver Pas¸a (Enver Pasha, The Last Warrior) (I˙stanbul: Fener, 2001).
[15] Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press, 1995), p. 46.
[16] Hasan Javadi, ‘Mir Jalal’, p. 67.
[17] For the details, see Nasır Yu¨ceer, Birinci Du¨nya Savas¸ı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dag˘ıstan Harekatı (The Azerbaijan and Daghistan Operations of the Ottoman Army in the First World War) (Ankara: Genelkurmay, 2002).
[18] Turaj Atabaki, ‘Narrating the Nation: A Study on Recasting Identity in Azerbaijan’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 2, No. 2 (1999), pp. 79–99.
[19] Nassibli, ‘Azerbaijan–Iranian Relations’, p. 6.
[20] Cited in ibid., p. 6.
[21] , p. 6.
[22] Another factor that contributed to the growth of Azerbaijani nationalism were the Armenian attacks. Those of spring 1918 were in particular considered as a national disaster (even a genocide) by Azerbaijanis. For details, see Camil Hasanlı, ‘Spring 1918: Armenian Terrorism and the Turko-Moslem Genocide in Azerbaijan’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 1, No. 4 (1998), pp. 157–64.
[23] Nissmann, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, p. 28.
[24] Nassibli, ‘Azerbaijan–Iranian Relations’, p. 9.
[25] Nissmann, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, p. 30.
[26] Swietochowski, Russia and Azerbaijan, p. 137.
[27] Nissmann, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, pp. 32–3
[28] Swietochowski, Russia and Azerbaijan, p. 138.
[29] Jamil Hasanlı, ‘South Azerbaijan, 1945: A Turning Point in History – Azer 21’, Journal of Azerbaijani Studies, Vol. 2, No. 2 (1999), p. 59.
[30] , p. 68.
[31] , p. 69
[32] Another reason for the withdrawal of the Red Army from the territory was the changing strategy of the USSR in the post-war period. Following the war, Moscow gave priority to Eastern Europe.
[33] Swietochowski, ‘Islam and the Growth of National Identity’, pp. 55–6.
[34] Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, pp. 42–4.
[35] Nissman, ‘The Origin and Development of the Literature of ‘‘Longing’’’, p. 204.
[36] For a detailed discussion on the issue, see S.T. Hunter, The Transcaucasus in Transition, NationBuilding and Conflict (Washington, DC: CSIS, 1994), pp. 61–2.
[37] Swietochowski, Russia and Azerbaijan, p. 169.
[38] Swietochowski, ‘Azerbaijan: Between Ethnic Conflict and Irredentism’, Armenian Review, Vol. 43, No. 2–3 (Summer/Autumn 1990), p. 41.
[39] Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, pp. 46–7.
[40] Swietochowski, ‘Azerbaijan’s Triangular Relationship’, p. 123
[41] Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan, p. 60.
