طبیعی قایناقلار گوجلو، پول ضعیف
نییه یئنی طبیعی قایناقلارین تاپیلماسی غنا، اوگاندا، تانزانییا و یا موزامبیکه کؤمک ائتمه‌یه‌جکدیر؟
اینگیلیسجه‌دن چئویرن: بهزاد جدی
بیر سیرا آفریکا اؤلکه‌لرینده، او جومله‌دن غنا، اوگاندا، تانزانییا و موزامبیکده طبیعی قایناقلارین یئنی تاپینتیلاری اونملی بیر سوال یارادیر: بو باجادان دوشمه یئنی تاپینتیلار رفاه و اومید گتیره‌جکمی یوخسا نفته باغلی باشقا اؤلکه‌لره بنزر سیاسی و ایقتیصادی باخیملاریندان قارغانمیش قارا گونلر گؤره‌جکلر؟
اورتا حسابلا، طبیعی قایناقلارلا زنگین اولان اؤلکه‌لر قایناقلاری اولمایان اؤلکه‌لره گؤره داها دا گئریده قالمیشلار. گؤزلنتیله رین عکسینه اونلارین اینکیشافی باشقا ایقتیصادیاتلارلا موقاییسه‌ده داها یاواشدیر و داها بؤیوک برابرسیزلیک و عدالتسیزلییه مالیکدیرلر. نهایت، طبیعی ثروتلره یوکسک درجه‌ده وئرگی(مالیات) تعیین ائتمک بو پروبلئملرین یوخ اولماسینا سبب اولمایاجاقدیر، یعنی اساس گلیری طبیعی قایناقلاردان اولان اؤلکه‌لر بو گلیرله ری تحصیل، ساغلیق، اینکیشاف و یئنیدن مالییه لشدیرمه اوچون ایستیفاده ائده‌جکلر.
زنگین طبیعی قایناقلاری اولان بو اؤلکه‌لرین قارغانمیش وضعیتله رینین سببینی آچیقلاماق اوچون ایقتیصاد و سییاست علمله رینده بؤیوک ادبیات یارانمیشدیر و بو وضعیتی ساغالتماق اوچون مدنی قروپلار قورولموشدور. بو قارغانمیش وضعیتین 3 ایقتیصادی سببله ری یاخشی تانینمیشدیر:
- طبیعی قایناقلار باخیمیندان زنگین اولان ایقتیصادیاتلار تخمینن باهالی و گوجلو پولا مالیک اولموشلار و بو مسئله باشقا محصوللاری ایخراج ائتمک اوچون مانعه تؤرتمیشدیر.
- قایناقلار ین چیخاریلماسی داها آز ساییدا ایش فورصتی یاراتدیغینا گؤره بو اؤلکه‌لرده ایشسیزلیک سویییه‌سی داها یوکسک اولموشدور.
- طبیعی قایناقلارین قییمتینین دییشکن اولماسی اینکیشافین غئیری-ثابیت اولماسینا سبب اولموشدور و قییمتلر آشاغی اولان زامانلار بین الخالق بانکلاردان کؤمک آلماغا مجبور اولموشلار.
بوندان علاوه، طبیعی قایناقلارلا زنگین اولان اؤلکه‌له رین تخمینن هامیسی داواملی اینکیشاف استراتئژیله ری حیاتا کئچیرمیرلر. اونلار بیلمیرلر کی یئرآلتی طبیعی قایناقلاردان عایید اولان گلیرلهری یئروا ستو ثمره لی یاتیریملارا صرف ائتمه‌مکله اصلینده داها کاسیب اولورلار. سیاسی چاتیشمازلیق بو پروبلئمی داها دا گرگینلشدیریر، نییه‌کی طبیعی قایناقلارین کیمه عایید اولما موناقیشه‌سی کورروپسییالی(فسادلی) و غئیری-دئموکراتیک حؤکومتله رین یارانماسینا سبب اولور.
بو یازینی دا اوخو: نییه ایران حاکیمیّتی اؤز پولونون دیرینی قورویا بیلمز؟
بو پروبلئمله رین هر بیرینین قارشیسینی آلماق اوچون یاخشی یول وار: آشاغی والیوتا مظنه سی(نرخ ارز)، ثابیتلشمه سرمایه له ری، طبیعی قایناقلار گلیرله رینین دیقتلی شکیلده یاتیریملارا ( و حتّی خالقا) صرف ائدیلمه‌سی، بورجلانما قاداغاسی و شففافلیق (بئله‌کی وطنداشلار پول گلیرله رینین میقدارینی و نئجه خرجلندیگینی آیدین شکیلده گؤره بیلسینلر.) آنجاق بو تدبیرله رین ضروری اولماسینا باخمایاراق یئترلی اولمادیغینی دوشوننلرین ساییسی آرتماقدادیر. یئنی زنگینلشدیریلمیش اؤلکه‌لر طبیعی قایناقلاریندان خئییر گؤرمک احتیمالینی آرتیرماق اوچون بیر نئچه آددیم داها آتمالیدیرلار.
بیرینجیسی، بو اؤلکه‌لر یقین ائتمه‌لیدیلر کی بو قایناقلارین قازانجینین هامیسینی اؤز وطنداشلاری الده ائدیرلر. طبیعی قایناقلار شیرکتله ری (عادتاً خاریجی) طبیعی قایناقلارین مالیکله ری آراسیندا قاچیلماز قارشیدورما اولاجاقدیر. خاریجی شیرکتلر اؤدمه‌له رینی مینیموما ائندیرمک ایسته‌ییرلر، قایناقلارین صاحیبله ری ایسه اونو ماکسیموما چاتدیرمالیدیرلار. یاخشی حاضیرلانمیش، رقابتلی، آیدین حرراجلار (مزایده) کؤنول سئون موقاویله لرله موقاییسه‌ده داها چوخ گلیر الده ائده بیلر. موقاویله‌لر ده قییمتلر یوکسلدیگی زامان قازانجلارین بوتونلوکله یالنیز شیرکته عایید اولماماسینی آیدین شکیلده تعمین ائتمه‌لی دیرلر.
تأسسوف کی، بیر چوخ اؤلکه‌لر اؤزل خاریجی شیرکتلرله پیس موقاویله‌لر باغلامیشلار و قایناقلارین دیرینی غئیری-متناسیب شکیلده اونلارا پای وئرمیشلر. آنجاق بو پروبلئمی حل ائتمک اوچون ساده بیر یول وار: یئنیدن گؤروشوب دانیشیق آپارماق؛ مومکون دئییلسه، بو طبیعی قایناقلارا گلیر وئرگیسی تطبیق ائتمک. دونیادا چوخلو اؤلکه‌لر بونو ائدیرلر. البته کی، طبیعی قایناق شیرکتله ری بونو گئریله‌ییب موقاویله‌له رین مقدسلیگینی وورغولاییب ترک ائتمه‌یه تهدید ائده‌جکلر. آنجاق نتیجه‌لر عادتاً باشقا حالدادیر. عدالتلی یئنی موذاکیره‌لر داها یاخشی اوزون موددتلی علاقه له رین تمه لی اولا بیلر.
بو جور موقاویله‌له رین بوتسوانا طرفیندن یئنیدن موذاکیره‌سی سون دؤرد اون ایللیکده اونلارین ایقتیصادیات بؤیومه‌سینین تمه‌لینی قویدو. بوندان باشقا، بولیوییا و وئنئسوئلا کیمی اینکیشاف ائتمکده اولان اؤلکه‌لر دئییل بلکه اسرائیل و آوسترالییا کیمی اینکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لرده طبیعی قایناقلار اوزره باغلانمیش موقاویله‌له ری بیر داها موذاکیره ائتمیشلر. حتّی آمئریکا بیرلشمیش شتاتلاری دا بو باجادان دوشمه قازانجلارا وئرگی معینلشدیرمیشلر.
عینی شکیلده واجیبدیر کی، طبیعی ثروتلردن الده ائدیلن پول، اینکیشافی ایره‌لیله‌مک اوچون ایستیفاده اولونمالیدیر. کؤهنه موستملکه‌چی گوجلر، آفریقانی سادجه قایناقلاری چیخارماق اوچون بیر یئر کیمی قییمتلندیریردی. یئنی آلیجیلار دا عئینی باخیشا مالیکدیلر.
آلت یاپیلار (یوللار، دمیر یوللاری و لیمانلار) بیر مقصدی نظره آلاراق قورولموشدور: اؤلکه‌نین طبیعی قایناقلارینی اؤلکه ایچینده صنایع واسیطه‌سی ایله باشقا محصوللارا چئویرمه‌دن صنایعین گلیشمه سینی اؤزونه بوراخاراق بو قایناقلاری خام شکیلده مومکون قدر آشاغی قییمتله اؤلکه‌دن خاریجه چیخارتماق.
باشقا بیر یازی: ايران حاکيميتی اورمو گؤلو بؤحرانينا نئجه ياناشيب؟
حقیقی گلیشمه بوتون مومکون ایلگی له رین آراشدیریلماسینی طلب ائدیر: یئرلی ایشچیله ری اؤیرتمک، معدن و نفت-گاز بولومله رینده گیریش اوچون داخیلی کیچیک و اورتا اؤلچولو موسسیسه‌لری اینکیشاف ائتدیرمک، داخیلی ایستحصال و طبیعی قایناقلاری اؤلکه‌نین ایقتیصادی آلت یاپیسیندا یاتیرتماق. البته کی، بو گون بو اؤلکه‌له رین چوخو بو فعالیتلرده موقاییسه‌لی اوستونلویه مالیک اولمایا بیلرلر و حتّی اؤلکه‌نین گوجلو یؤنونه فوکوسلاشمالیدیرلار. بو باخیمدان، بو اؤلکه‌لرین باشقا یؤنلرده‌کی موقاییسه‌لی اوستونلویو دیگر اؤلکه‌لری اونلارین طبیعی قایناقلاریندان فایدالاندیراجاقدیر.
بو یانلیشدیر. اؤنملی اولان دینامیک موقاییسه‌لی اوستونلوک و یا الده ائدیله بیلن اوزون مودتلی موقاییسه‌لی اوستونلوکدور. قیرخ ایل بوندان اول جنوبی کورئیادا آرتان دویوده موقاییسه‌لی اوستونلوک واردی. جنوبی کورئیا بو گوجه قاپیلدیغی تقدیرده، بو گونون صنایع نهنگی اولمازدی. دونیانین ان ثمره لی دویو یئتیشدیریجیسی اولا بیلردی، آنجاق هله ده یوخسول اولاردی.
شیرکتلر، غنا، اوگاندا، تانزانییا و موزامبیکه تئز فعالیت گؤسترمکله رینی دئیه‌جکلر آنجاق دیقتلی داورانماق اوچون یاخشی سبب واردیر: ثروتلر یوخا چیخمایاجاق و اونلارین قییمتله ری یوکسلمکده‌دیر. عئینی زاماندا، طبیعی قایناقلارین فایدالارینی بوتونلوکله وطنداشلارا چاتدیرماق اوچون بو اؤلکه‌لر لازیم اولان قوروملاری، سیاستله ری و قانونلاری یئرلشدیره بیلر.
طبیعی قایناقلار قارا گون دئییل، خوشبختلیک گتیرمه‌لیدیر. خوشبختلیک اولا بیلر، آنجاق اؤز باشینا یوخ و بو آسانلیقلا اولمایاجاقدیر.
آوگوست ۲۰۱۲
