نظری چرچیوه
سئچکی‌لر، بیر اؤلکه‌نین سیاسی حیاتیندا مهم و ماراقلی حادیثه‌لردیر. دموکراتیک اولمایان حکومت‌لر بئله، رژیم‌لرینی مشروعلاشدیرماق و گوج‌لرینی مؤحکملندیرمک اوچون سئچکی‌لردن ایستیفاده ائدیرلر. مثلاً، سووئت ایتیفاقی‌نین ۱۹۳۶-جی ایل آنایاساسی بوتون خالق نماینده‌لری‌نین بیرباشا سس‌وئرمه یولو ایله سئچیله‌جه‌یینی تامین ائدیردی، لاکین نامیزدلر عادتا کومونیست پارتیسی طرفیندن ایداره اولونوردو. عینی شکیلده، ایراندا نامیزدلر اولجه دؤولت ایدئولوژیسینه یاخینلیق‌لاری نظره آلیناراق آنایاسانی محافظه شوراسی طرفیندن سئچیلدیکدن سونرا قالان نامیزدلر بیرباشا سس‌وئرمه‌یه بوراخیلیر. بو ایسه حقیقی دموکراتیک پروسئس‌لرله اویغون گلمیر. سئچکی دموکراسینی معین ائد‌ن عامیل‌لردن بیریدیر؛ لاکین دموکراتیک اولمایان رژیم‌لرده کئچیریلن سئچکی‌لرین حقیقتا دموکراتیک اولوب-اولمادیغی موباحیثه‌لیدیر. دموکراسی اوچون سئچکی‌لر اهمیتلیدیر، لاکین دموکراسی‌نین دیگر ائلئمان‌لاری ده مؤوجوددور، مثلاً، ایفاده آزادلیغی، تشکیلاتلانما حقوقو و مطبوعات آزادلیغی کیمی وطنداشلیق حقوق‌لاری. سئچکی‌لر دموکراسی‌نین اساس ائلئمانی اولماسینا باخمایاراق، تک باشینا کیفایت دئییل. هاروارد اونیوئرسیته‌سینده پروفسور دئنیس تامپسون سئچکی‌لرله دموکراسی آراسینداکی علاقه‌نی بئله ایضاح ائتمیشدیر: «دموکراسی‌سیز سئچکی‌لر مومکوندور، لاکین سئچکی‌سیز دموکراسی آیاقدا قالا بیلمز». رابرت دال کیمی دموکراسی نظرییه‌چی‌لری ایسه سئچکی‌لرین سیاسی حقوق‌لارین اینکیشافیندا مهم رول اوینادیغینی مدافعه ائتمیشدیر.
«سس‌وئرمه آکتی تصدیقله‌مه‌دیر، یوخسا سئچیم؟» سوالی، سس‌وئرمه داورانیشی ایله باغلی ان واجیب سوالدیر. بو سوال نظره آلیندیقدا، موختلیف سس‌وئرمه مدل‌لری آراسیندا اساس بیر ضدیت مؤوجوددور. پارتی کیملیگی مدلینه گؤره، سس‌وئرمه بیر ایفاده آکتی‌دیر و پارتییه درین باغلیلیغی نوماییش ائتدیرمه‌نین بیر یولودور. راسیونال (عقلانی) سئچکی مدلینه گؤره ایسه سئچیجی اؤز ماراق‌لاری، دَیَرلری و اؤنجه‌لیک‌لری اساسیندا ان اویغون پارتییه سس وئریر. سوسیولوژیک یاناشما ایسه «فردی» سئچیجینی کناردا قویور و جمعیت قورولوشو اوزَریندن یولا چیخیر. بو مدل‌لرین پراکتیکی تطبیق‌لری، سس‌وئرمه داورانیشینا تأثیر ائد‌ن عامیل‌لری معینلشدیریر و ایضاح ائدیر، لاکین بو عامیل‌لری معین ائتمک اوچون موختلیف یاناشمالاردان ایستیفاده ائدیر. سون آراشدیرمالاردا ایسه بو اوچ مدلدن علاوه ایستراتژیک سئچیم مدلی ده مؤوجوددور. بو مدله گؤره ایسه سئچیجی، سئچکی‌لرین نتیجه‌لرینی ده نظره آلاراق ایستراتژیک سئچیم ائدیر. ایستراتژی یاناشمانین نتیجه‌سینده آ پارتیسینه عایید اولان سئچیجی، ب پارتیسی‌نین خئیرینه سس وئره بیلر. نؤوبتی حیصه‌ده بو ۴ مدل داها اطرافلی شکیلده موذاکیره اولوناجاق.
۱. پسیخولوژیک و یا پارتی کیملیگی مدلی
پارتی کیملیگی و یا پسیخولوژیک مدل سئچیجی‌لرین دویغوسال باغ قوردوغو و منسوبیت حیس ائتدیگی پارتی‌نین خئیرینه سس وئره‌جه‌یینی اؤن‌گؤرور(پیش‌بینی ائدیر). بو باغلیلیق حیسی فرقلی یول‌لارلا اینسانا آشیلانا بیلر، لاکین عایله بو باخیمدان بؤیوک اهمیته مالیکدیر. دینی منسوبیت باغیندا اولدوغو کیمی، عایله واسطه‌سیله بیر پارتیه و یا سیاسی تمایولا باغلیلیق اوشاق یاش‌لاریندان اعتباراً عایله طرفیندن اینسانا تلقین ائدیلیر. گله‌جک ایل‌لرده سئچیجی‌نین سس‌وئرمه پروسئسینده ائتدیگی سئچیم، بیر فداکارلیق و یا صادیقلیک تستی کیمی قیمتلندیریلیر.
سئچکی‌لر سیاسی حیاتین ان اؤنملی و ماراقلی حادیثه‌لریندن بیریدیر. بعضی اینسان‌لار اوچون پارتی کیملیگی سئچیم ائتمک اوچون هر زامان کیفایت ائدیر، لاکین بعضا مؤوجود وضعیت سئچیجی‌لرین اؤز پارتی‌لریندن اوزاقلاشماسینا سبب اولا بیلیر. مثلاً، آ پارتیسی‌نین طرفداری اولان بیر سئچیجی ب پارتیسی‌نین نامیزدینه سس وئره بیلر. لاکین، عادتا بو جور کئچیدلر قیسامدتلی اولور و سئچیجی نؤوبتی سئچکی‌لرده یئنیدن اؤز پارتیسینه قاییدیر.
۲. راسیونال(عقلانی) و یا ایقتیصادی مدل
پارتی کیملیگی مدلیندن فرقلی اولاراق راسیونال سس‌وئرمه سیاسی ماراق مسئله‌سیدیر. سئچیجی اؤز سیاسی ماراق‌لاری ایستیقامتینده حرکت ائدیر، سویوق‌قانلی داورانیر و راسیونال سئچیم ائدیر. بو مدل «ایقتصادی مدل» اولاراق دا تانینیر و خصوصیله اوخشار ایدئولوژییه و یا سیاسی یاناشمایا مالیک بیر نئچه پارتی‌نین اولدوغو حال‌لاردا اؤزونو گؤسته‌ریر. بونا گؤره ده، بو مدله اساساً، سئچیجی‌نین قرار وئرمه‌سینده سیاسی و ایقتیصادی فاکتورلار حل‌ائدیجی رول اویناییر.
بو مدل ایلک دفعه آنتونی داونز طرفیندن ۱۹۵۷-جی ایلده یازیلمیش «An Economic Theory of Democracy » (دموکراسی‌نین ایقتیصادی نظرییه‌سی) آدلی کیتابدا گئنیش شکیلده موذاکیره ائدیلمیشدیر. ایقتیصادی منطیقین سوسیولوژیه داشیندیغی بو اثرده، سئچکی موحیطی بیر بازارا بنزه‌دیلمیشدیر. سیاسی پارتی‌لر تکلیف(عرضه) یارادیرکن، سئچیجی‌لر طلب (تقاضا) یارادیرلار. سئچیجی بو بازاردا ان یاخشی محصولو الده ائتمک اوچون لازیمی بیلییه(آگاهی، شناخت) صاحیب اولمالی و کیفایت قدر آراشدیرما آپارمالیدیر.
بو مدلده سئچکی، سئچیجی اوچون بیر واسیطه اولاراق قبول ائدیلیر. سیاسی هدف‌لر عایله و یا دوست تأثیرلریندن اوزاقدیر و جدی شکیلده بیلگی توپلاماغی طلب ائدیر. بونا گؤره ده راسیونال مدل فرد مرکزلیدیر و کوتله‌وی مکانیزم‌لر داخیلینده تحلیل ائدیلمیر. سئچکی دؤورونده‌کی معلومات بوللوغونو نظره آلاراق، فردین بو پروسئسده یانلیش معلومات‌لارا و یا بوش وعدلره آلدانما احتیمالی یوکسکدیر.
۳. سوسیولوژیک مدل
سوسیولوژیک مدل «نئجه؟» سوالینا دئییل، «نه اوچون؟» سوالینا فوکوسلانیر. بو مدله گؤره سئچکی پروسئسی‌نین واحیدلری فردلر دئییل، سوسیال قروپ‌لاردیر. بونا گؤره ده سئچیم‌لری معین ائد‌ن قروپ ماراق‌لاریدیر و جینسیت، ائتنیک منسوبیت، مذهب کیمی سوسیال قروپ‌لار اهمیت داشیییر. کلمبیا مکتبینه عایید ائدیلن بو مدلده کولتورون رولونا خصوصی دقت یئتیریلیر.
لازارسفلد و دیگرلرینین آپاردیغی آراشدیرمالار کلمبیا مکتبی‌نین تملینی قویموشدور. اونلار ۱۹۴۴-جو ایلده یاییملانان « The People’s Choice: How the Voter Makes Up His Mind in a Presidential Campaign » (خالقین سئچیمی: سئچیجی پرئزیدئنت سئچکی‌لرینده نئجه قرار وئریر) آدلی تدقیقات‌لاریندا آمئریکا سئچیجی‌لری اوزَرینده ایلک سیستئماتیک آنکئت‌لر حیاتا کئچیرمیشلر. بو آراشدیرمالار سئچیجی داورانیشینا تأثیرلری آراشدیرارکن مئدیانین و تبلیغاتین گؤزلنیلدیگیندن داها آز تأثیرلی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. بوندان علاوه، اینسان‌لارین اونسیت قورما میل‌لرینین دین و سوسیال صینیف کیمی فاکتورلارا باغلی اولدوغونو و عادتا فیکیر آیریلیغی یاراداجاق شخص‌لردن اوزاق دوردوقلارینی آشکار ائتمیشدیر.
مو و دیگر تدقیقاتچی‌لار (۱۹۹۱)، جنوبی کره‌ده شهر-کند بؤلگوسونون تأثیرینی آراشدیرمیش و غربده اولدوغو کیمی، بو فرقین جنوبی کره‌ده ده تأثیرلی اولدوغونو معین ائدیبلر. کند یئرلرینده سس‌وئرمه فایزی خاریجی تاثیرلر واسیطه‌سیله آرتیریلا بیلدیگی حالدا، شهر اراضی‌لرینده‌کی یوکسک تحصیل و سیاسی شعور سوییه‌سی، سیاسی ایشتیراک و سس‌وئرمه فایزینین داها یوکسک اولماسینا سبب اولور.
لیپسئت (۱۹۶۳) جینسیتین سس‌وئرمه نیسبت‌لرینه تأثیرینی آراشدیرمیش و قادین‌لارین آشاغی سس‌وئرمه نیسبت‌لرینین و موحافیظه‌کار میل‌لرینین، حیات یولداش‌لارینین تضییقی سببیندن اولدوغونو ایره‌‌لی سورموشدور. سوسیال موحیطین سس‌وئرمه داورانیش‌لاری اوزَرینده تأثیرلی بیر رول اوینادیغینی ادعا ائتمیشدیر. لیپسئت و روکان (۱۹۶۷) ایسه سوسیال قروپ‌لارین یالنیز سئچکی‌لری دئییل، عینی زاماندا پارتی قورولوش‌لارینا دا تأثیر ائتدیگینی گؤسترمیشدیر. بو دا سیاسی پارتی‌لرین جمعیتین بؤلونمه‌لریندن دوغان احتیاج‌لاری قارشیلاماق اوچون اورتایا چیخدیغینی ثبوت ائدیر.
۴. ایستراتژیک مدل
ایستراتژیک مدل ایقتیصادی مدلین بیر نؤعودور، لاکین سئچیمی ساده‌جه فردی سئچیم‌لرین بیانی کیمی دئییل، هم ده شخصین ایسته‌دیگی نتیجه‌یه نایل اولماسینی تامین ائد‌ن بیر واسیطه کیمی گؤرور. عنعنه‌وی مدل‌لردن فرقلی اولاراق بو مدلده فردین گؤزله‌نیلن پارتییه سس وئرمه‌مه‌سی مومکوندور. سس وئررکن ایستراتژیک دوشونن سئچیجی‌لر دیگر سئچیجی‌لرین سئچیم‌لرینی پروقنوزلاشدیرا بیلمه‌لی (پیش‌بینی اولا بیلمه‌لی) و یا احتیمال‌لار نظره آلمالیدیرلار. بونا گؤره ده، سئچکیدن اوّل آپاریلان نظرسنجی‌لر بو سئچیجی‌لرین قرار قبول ائتمه پروسئسینه تأثیر ائده بیلر.
ایستراتژیک سس‌وئرمه داورانیشینی تحلیل ائدرکن بعضی فردی و قورولوشسال خصوصیت‌لرین تأثیرلی اولدوغو دوشونولور. فردی اولاراق عنعنه‌وی نظریه‌لره گؤره آ پارتیسینه منسوب سئچیجی، پارتیسی‌نین خئیرینه سس وئره‌جکدیر. ایستراتژیک مدله گؤره ایسه یالنیز صمیمی سئچیجی‌لر اؤز پارتی‌لرینه سس وئریرلر. ایستراتژیک سئچیجی ایسه اؤزونو آ پارتیسینه یاخین حیس ائتسه بئله، ب پارتیسینه سس وئره بیلر. درین تحلیل قابیلیتی طلب ائدیلدیگی اوچون صمیمی سئچیجی ایله ایستراتژیک سئچیجی آراسیندا تحصیل سوییه‌سی باخیمیندان فرق‌لر اولا بیلر. عینی شکیلده بعضی قورولوشسال خصوصیت‌لرین ده بو مسئله‌ده تأثیرلی اولاجاغی دئییلیر.
دموکراسی کئچمیشی قورولوشسال عامیل‌لردن بیریدیر، لاکین تأثیرینین نه ایستیقامتده اولدوغو باره‌ده عمومی راضیلیق یوخدور. بعضی تدقیقات‌لار یئنی یارانمیش دموکراسی‌لرده ایستراتژیک سس‌وئرمه داورانیشی‌نین داها چوخ راست گلینه بیله‌جه‌یینی ایره‌‌لی سوررکن، دیگرلری عکسینه، یئنی قورولموش دموکراسی‌لرده سئچیجی‌نین گله‌جکله باغلی اؤن‌گؤرو وئره بیلمه‌دیگینی و بونا گؤره داها چوخ صمیمی داورانیشین مؤوجود اولدوغونو ادعا ائدیر. عینی شکیلده نماینده سایی، سئچکی سددی و بعضی سئچکی سیستئمی خصوصیت‌لری ایستراتژیک سس وئرمه سئچیم‌لرینی تأثیرلندیره بیلر.
