۱۳۲۴-جی ایلده قورولموش تبریز مرکزلی آذربایجان میللی حکومتی‌نین دئوریلمه‌سیندن ۷۶ ایل کئچیر. تورکولوق طوغرول آتابای، اتکیازی ایله موصاحیبه‌سینده میللی حکومت دؤنه‌مینده تورک دیلی‌نین اهميتی حاققیندا دانیشیب.
طوغرول آتابی حساب ائدیر کی، اگر قاجار دولتی طبیعی بیر حالدا چؤکموش اولسایدی، قونشولوغونداکی عثمانلی ایمپئرییاسی کیمی بیر امپراطورلوقدان بیر نئچه مدرن اولوس دؤلتین اورتایا چیخماسی گؤزله‌نیلن ایدی.
«دیش موداخیله‌لرله -سزارین- قاجاردان ساختا بیر اولوس-دؤولت چیخارمایا چالیشدیلار. ندن عثمانلی‌نین طالعی کیمی اولمادی، چونکی ۱۹-جو یوزایلین سونلارینا دوغرو ساده‌جه تورک ائتنوسونون بیر میللته دؤنوشمه پتانسیلی وار ایدی. و سوسیولوژیک اولاراق دا ساده‌جه تورکلر شهرلشمیش، سیاسی-مدنی اولاراق گلیشمیشدی. دیگر ائتنیک‌لر هله عشیرت یاپیسیندا ایدی. بونلارا گؤره ده، ایمپئرییا یانلیش بیر شکیلده مدرن بیر دؤلت-اولوسا دؤنوشدو. میللت-دؤلت دئییل، بیر دؤلت-میللت شکلینی آلدی.»
آذربایجانداکی دیل مسئله‌‌سینی اله آلاراق دؤنملره گؤره ایضاح ائدن طوغرول آتابی قئید ائدیر کی، قاجار دؤنه‌مینده عومومی تحصیلین ایلک قیغیلجیملاری محض تورکجه آتیلمیشدیر. بو دؤنمده تورکجه درسلیک‌لر حاضرلانمیشکن، تورکجه آرتیق مدرن شکیلده تحصیله قابیل ایکن پهلوی دؤنه‌مینده هارداسا جدی بیر کیتاب بئله یایینلاماغا ایمکان وئریلمه‌میشدیر.
«پهلویلر تک دیل، تک میللت شعاری ایله هئتئروگئن توپلومدان بیر میللت یاراتماغا چالیشدیلار. دؤلتین گوجو و بوروکراسی‌نین زورلاماسی ایله اقتدارین تک بویورغان ، یوخاریدان باخان دیلی فارسجا سئچیلدی. پهلوی دؤلت اولوسو اوچون بونون قارشیسیندا دوران ایلک مانع دؤلت اوچون ان بؤیوک ائتنیک اولان، ان بؤیوک دوغما دیل اولان تورکجه ایدی. رسمی ادعایا گؤره دئییرلر کی، بو دیل موغوللار طرفیندن گتیریلیب سونرا تورکلشیبلر. بونا بنزر حوقوق دیشی و سؤزده تاریخی ادعالارلا تورکجه مسئله‌‌سینی چؤزمه‌یه چالیشدیلار.»
میللی حکومتین دیل سیاستینی تحلیل ائدن تورکولوقون دئدیکلرینه گؤره، فرقه زامانیندا آنا دیلینده تحصیل مسئله‌‌سی سیاستین آنا ماده‌‌سینی اولوشدورموشدور. بو دؤنمده آنا دیلینده تحصیل وئریلیر، تورکجه کیتابلار حاضرلانیر، تورکجه رسمی، مدرن دؤلتچیلیگین دیلی حالینا گلیر. ادبی اوسلوبدان علاوه عینی زاماندا دیلین آکادئمیک اوسلوبو، مطبوعات دیلی، بوروکراتیک دیل ده اینکیشاف ائتمیش اولور. حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده تورکجه ایشلکلیک قازانیر. حتی او قئید ائدیر کی، او دؤنم تورک دیلی گونئی آذربایجاندا سووئت آذربایجانیندان داها یوکسک بیر ایستاتوس قازانمیش اولور.
«میللی حکومتین دیله باخیشی تامامن میللی دیل پئرسپئکتیویندندیر. او زامانا قدر مرکزین دیلیمیزی محلی لهجه‌یه ایندیرگه‌مه‌سینه قارشی میللی دیل آنلاییشلاری واردیر. دیل توپلومدا توتالیتار و فاشیست سیستمه قارشی و فارسلیقلا اؤزدشلشمیش اولان ایرانلیلیق کیملیگینه قارشی بیر فرقینده‌لیک دویغوسو ، اورتاق بیلینج یارادیر.»
۲۱ آذر حرکاتی‌نین ماهیتینی ایضاح ائدن طوغرول آتابای اونو دا قئید ائدیر کی، اونلار نه میللی پرینسیپلریندن، نه ده دئموکراتییادان وازکئچمه‌دیلر.
«بوراداکی حرکت پهلوی زامانینداکی او باسقیلارا قارشی ائتنیک بیر حوضورسوزلوق و یا تپکیسل بیر حرکت دئییل، بورادا تامامن بیلینچلی بیر آخیم اولدوغونو گؤروروک. بو دا نه دیر، بیر مللتین اینشاسیدیر. قاجار دؤنه‌میندن سونرا طبیعی بیر دوغوم اولسایدی اورتایا چیخماسی گرکن آذربایجان تورک میللت-دؤلتی‌نین گئجیکمیش بیر شکیلده اورتایا چیخاریلماسینا چالیشدیلار.»
میللی حکومتین دیل و کیملیک سیاستی‌نین ایندیکی آذربایجان میللی حرکاتینداکی ایزلرینی شرح ائدرکن طوغرول آتابای قئید ائدیر کی، ایکینجی پهلوی دؤنمی‌نین داها دا قاتی آسسیمیلاسییا سیاستینی نظره آلاراق اورادان ساده‌جه فرقه دؤنه‌مینی چیخارساق، بؤیوک احتیماللا، بو گون آذربایجان توپلومو آسسیمیلاسییا پولیتیکاسی قارشیسیندا مغلوب اولا بیلردی.
«دیل پسیخولوژیسی اولاراق بیر زامانلار تورکجه‌نین یازیلا بیلدیگینه قارشی بئله اینسانلاردا شوپهه یارانیردی. بو دؤنمده اینسانلارا میللی اؤزگووه‌نین گلدیگینی گؤروروک. تورکجه‌نین دؤلت دیلی سوییه‌سینده بئله قالدیریلمیش اولماسی اینسانلاردا اؤز یئرلی دیلینه قارشی اینانج یاراتمیش اولور. بو تاریخی یاشانمیشلیق بیزه بو گونون اؤته‌سینه کئچمه‌یه، بیر آددیم داها ایره‌لی گئتمه‌یه اصلینده ایمکان یاراتدی. آذربایجان توپلومو اوچون گونئی‌ده‌کی خالق اوچون بیر آنلامدا بو بیر ایللیک دؤنم بیر رونسانس دؤنمی کیمی، آیدینلانما چاغی کیمی دوشونوله بیلر. دولاییسییلا بو دیلین بیر ایللیک رسمیلشمه‌سی بیر پسیخولوژیک باراژ کیمی، سد کیمی مرکزین آسسیمیلاسیون آخینینین قارشیسیندا بیر دایاناق اولوشدوردو. »
