آد چکمک و اوتاندیرماق (naming and shaming)، بیر شخصین، قوروپون و یا اؤلکه‌نین سهو بیر شئی ائتدیگینی آچیق شکیلده سؤیله‌مک معناسینا گلیر. بو، موسسه‌‌لره قارشی خالقین رای‌ینی توپلاماق و اؤز نؤوبه‌‌سینده اونلاری هوسلندیرمک اوچون استفاده ائدیلن اجتماعی اوتاندیرما فورماسیدیر. بو مئتود هم یئرلی، هم ده بین الخالق سويیه‌‌ده باش وئره بیلر. قوروملاری آد چکمک و رسوای ائتمکله تئز-تئز عدالتسیزلیک و یا اینسان حوقوقلاری پوزونتوسو ائدنلری پیس‌له‌مک اوچون استفاده ائدیرلر.
آیدیندیر کی، بین الخالق غیرحؤکومت تشکیلاتلاری (NGO) و بین الخالق مطبوعات معین بیر اؤلکه‌نین انسان حوقوقلاری کئچمیشینه دایر جاواب‌دِه اولماسینی ایسته‌ینده، هدف دؤولتین جاوابی GHT-نین سعی‌ینین نه قدر «افکتیو» اولماسی باخیمیندان اهميیتلیدیر.
رژیملر بین الخالق اینسان حوقوقلاری نورمالارینا محل قویمادیقدا، بونو اکثر حاللاردا هدفلی و حِسابلانمیش بیر شکیلده ائدیرلر. لیدرلر اینسان حوقوقلاری پوزونتولاری‌نین سیاسی فایداسی‌نین مثبت اولاجاغینی گؤزله‌مه‌دیکده اینسان حوقوقلاریندان سو استفاده ائتمیرلر. بو سیاسی فایدا سو استفاده‌نین گیزلی و یا آشکار اولماسیندان آسیلیدیر.
اینسان حاقلاریندان گیزلی سو استفاده‌لر، او سو استفاده حاقیندا معلوماتین ایجتماعیّته آچیقلانمادیغی و گئنیش یاییلدیغی مدتده اوندان گؤزله‌نیلن سیاسی فایدانین مثبت اولدوغو حاللاردیر. یعنی گیزلی سو استفاده‌لر گئنیش شکیلده بیلدیریلدیکده، اونلار رژیم اوچون سیاسی مسئولیت‌لره چئوریلیرلر و اونا گؤره ده دؤولتلر بو اینسان حاقلاری پوزونتولارینی و یا سو استفاده‌سینی گیزلی ساخلاماغا چالیشیرلار. نه قدر کی، گیزلی سو استفاده‌لر گیزلی ساخلانیلیر، گؤزله‌نیلن سیاسی فایدا مثبت‌دیر. لاکین بو سو استفاده‌لر اجتماعی‌لشرسه، گؤزله‌نیلن سیاسی فایدا منفی اولور.
آچیق-آشکار سو استفاده‌لر، سو استفاده حاقیندا اجتماعیّتین معلوماتی داخیلینده گؤزله‌نیلن فایدانین آرتدیغی و یا ان آزی آزالمادیغی حاللاردیر. دموکراتیک دؤولتلرین اینسان حاقلاری ایله باغلی داها یاخشی بیر کئچمیشه مالیک اولدوغو بیلینسه ده، بو او دئمک دئییل کی، اونلار بین الخالق تضییقین هدفینه دوشسه‌لر، داها حساس اولاجاقلار. بوراداکی فرضيه اوندان عبارتدیر کی، دموکراتیک دؤولتلرین یوکسک اینفراستروکتورا مالک دؤولت پتانسیل‌ینه گؤره، گوجلو آزاد مئدیاسی و موخالیفتده گوجلو سیاسی پارتییالاری وار. نیسبتا آچیق مئدیا و سیاسی موخالیفلرین قبولو دئموکراتییالاری کاراکتئریزه ائدیر و بونا گؤره ده بئله دموکراتیک رئژیملرده سو استفاده‌لرین اکثریتی گیزلی دئییل، آشکار اولور. چونکی بو دؤولتلرده سو استفاده‌نی گیزلتمک چوخ چتیندیر و بونا گؤره ده دموکراتیک اؤلکه‌لر انسان حاقلاری پوزونتولارینا یول وئرسه دئمه‌لی بونون آشکار اولاجاغینی و سیاسی ضرر و فایدالاری اولاجاغینی حسابلاییب بو پوزونتولارا یول وئریر.
شکنجه و اؤلوم جزاسی‌نین عمومی نمونه‌لری اینسان حوقوقلاری‌نین آشکار و گیزلی پوزونتولاری آراسیندا اساس کونسئپتوال فرقلری نومایش ائتدیرمه‌یه گؤزل میثال اولا بیلر. اکثر حاللاردا شکنجه سو استفاده‌نین کلاسسیک گیزلی فورماسیدیر. ۱۵۷اؤلکه بیرلشمیش میلّت‌لر تشکیلاتی‌نین شکنجه‌لره و دیگر قدّار، غیر انسانی، یاخود لیاقتی آلچالدان داورانیش و جزا نوعلرینه قارشی کونوئنسییاسینی ایمضالاییبلار. منتظم اولاراق شکنجه ایله مشغول اولان اؤلکه‌لرین اکثريتی قانونی اولاراق بونا قارشیدیرلار و البته کی، بو ساحه‌‌‌ده اؤز فعالیتلرینی اجتماعی‌لشدیرمک اوچون چوخ سعی گؤسترمیرلر و بونو گیزلی ساخلاییرلار. بونا باخمایاراق، تدقیقاتلار حتی لیبرال دئموکراتییالاردا بئله شکنجه‌نین دؤولت تجروبه‌سی کیمی داوام ائتدیگینی و وطنداش موحاریبه‌‌‌سی زامانی هم آوتوکراتیک، هم ده غیر آوتوکراتیک رئژیملر اوچون فایدالی واسطه کیمی گؤروله بیله‌جه‌یینی گؤستریر. اعدام جزاسی، بیر چوخ انسان حوقوقلاری تشکیلاتلاری طرفیندن قدّار غیر انسانی جزا نوعو حساب ائدیلسه ده، جینایتکارلیغا قارشی چکیندیریجی تأثیرینه گؤره، اعدام جزاسی اؤزونو دوغرولتموش آچیق-آشکار بیر پراکتیکادیر. آمئریکا و ژاپن، ایکی تانینمیش دئموکراتییانین هر ایکیسینده بعضی قانونلاردا اؤلوم جزاسی وار و بؤیوک اکثريت اونون تطبیقی‌نین طرفداریدیر.
هئندریخ و وینکس (۲۰۱۴)[1] ادعا ائدیرلر کی، معلوماتین مؤوجودلوغو (و یا اولماماسی) سو استفاده‌لرین گیزلی و یا آشکار اولماسینی معین ائدیر. بئله‌لیکله اونلار اینانیر کی، دموکراتیک اؤلکه‌لرده اینسان حاقلاری پوزونتولاری آشکار و سیاسی فایدالاری حِساب ائدیلمیش اولاجاق. محض بونا گؤره ده بو اؤلکلرین قهت-لرین اینسان حوقوقلاری حاقیندا آد چکیب اوتاندیرما مئتودونا هئچ رئاکسییا گؤرستمه‌مه اِحتیمالی داها چوخدور. عینی حالدا دیکتاتور رئژیملر آزاد مئدیا و گوجلو بیر سیاسی موخالیفته صاحب اولمادیغی اوچون اینسان حاقلاری پوزونتولارینی گیزله‌دجک. بونا گؤره ده بو اؤلکلر اینسان حاقلاری قهت-لرین آد چکیب بو پوزونتولاری آشکار ائتمه‌سینه قارشی داها چوخ اورکک و اِحتیاطلی اولاجاق. نتیجه‌ده قهت-لرین آد چکمه و اوتاندیرما اوصوللاری دِموکراتیک رئژیملردن داها چوخ آوتوکراتیک رئژیملره قارشی تأثیرلی اولا بیلر.
منجه، هئندریخ و وینکس آد چکمه و اوتاندیرمانین تأثیرینی اؤلکه‌لر اوستونده چوخ گؤزل صینیف‌لشدیرسه ده اونلار اوتانماز اؤلکه‌لری حسابا قاتمیرلار. ایران، سعودی عربستان، قطر، بحرین، ونزوئلا و س. کیمی اوتانماز اؤلکه‌لری ده آد چکیب اوتاندیرماق اولارمی؟ بو اؤلکه‌لر اوتاندیرما مئتودونون تأثیری آلتیندا اینسان حاقلاری پوزونتولارینا جاواب‌دِه اولوبلارمی؟ بو پارادوکسو آچیقلاماق اوچون هئندریخ و وینکس‌ین صینیفلندیرمه‌سی یئترلی اولمور. چونکی اونلارین فرضییه‌سینده معلوماتین مؤوجودلوغو (و یا اولماماسی) سو استفاده‌لرین گیزلی و یا آشکار اولماسینی معین ائدیر آما منیم اوتانماز اولاراق صینیفلندیردیگیم اؤلکه‌لرده معلوماتین مؤوجودلوغوندان چوخ اقتصادی ایجاره‌نین، اینسان حاقلاری پوزونتولاری‌نین یاییلماسی و QHT-لرین تأثیری اؤنملیدیر.
بونا گؤره بو ایکیلی (دموکراتیک/آوتوکراتیک) صینیفلندیرمه‌دن کنارا چیخمالیییق. منیم نظریمه گؤره هئندریخ و وینکس ایکیلی صینیفلندیرمه‌ده چوخ اوغورلو اولوبلار آما منجه اقتصادی ایجاره (نفت، گاز و بخش ائدیلمیش طبیعی ثروتلر) حسابینا یارانان یوکسک اقتصادی دؤولت قابیلیتینه مالیک رئژیملر اصلیندهQHT-لرین تضییقلرینه قارشی دموکراتیک اؤلکه‌لرله عینی طرزده داوراناجاقلار. چونکی اونلارین اقتصادی ایمکانلاری بین الخالق تضییقین سیاسی خرجلرینی کومپئنساسییا ائتمه‌یه ایمکان وئره‌جک. بئله کی، هئندریخ و وینکسون ادعا ائتدیگیندن فرقلی اولاراق، آوتوریتار اقتصادی ایجاره‌چی دؤولتلری دموکراتیک دؤولت کیمی QHT-لرین بین الخالق تضییقلرینه قارشی ایستکسیز داوراناجاق و حتی معین حاللاردا اینسان حاقلاری پوزونتولارینی گیزلتمه‌یه بئله جهد گؤسترمه‌یه‌جکلر چونکی هر هانسی پوزونتونون سیاسی خرجلری اقتصادی ایمکانلارلا آسانلیقلا کومپئنساسییا ائدیله بیلر.
بئله‌لیکله ایران کیمی اقتصادی گلیر واسطه‌‌‌سیله اقتصادياتینی کئچیندیرن اؤلکه‌لر، انسان حاقلاری پوزونتولاری‌نین سیاسی ضرر و فایداسینی حِسابلاماغا احتیاجلاری قالمیر. QHT-لرین آد چکمه و اوتاندیرما مئتودلاری بئله اؤلکه‌لرین اوستونده تأثیرسیز قالیر و بو اؤلکه‌لر اوتانماز اؤلکه‌لره چئوریلیرلر. بو سببدن، انسان حاقلاری قوروملاری اوتانماز اؤلکه‌لر اوچون آد چکمه و اوتاندیرما کیمی کؤهنه‌لمیش و تأثیری اولمایان مئتودلاردان کنارا چیخمالیدیرلار. چونکی اوتانمازی اوتاندیرماق اولماز. بونون یئرینه هدف اؤلکه‌لرده‌کی دؤولت باشچیلاری و اینسان حاقلاری پوزونتولارینا یول وئرنلرین اؤزلری و عائله‌‌‌لرینه سانکسییالار، بو اؤلکه‌لرله هر هانسی بیر اقتصادی-سیاسی آنلاشمادا اینسان حاقلاری ماده‌‌لری‌نین یئر‌لشدیریلمه‌سی، و هدف اؤلکه‌لرله باغلی چالیشان انسان حاقلاری قوروملاری‌نین گوجلندیریلمه‌سی و اونلارا داها چوخ امکان وئریلمه‌سی کیمی مئتودلار دوشونوله بیلر.
[1] https://doi.org/10.1017/S0007123412000488
