۱۳۵۸-جی ایلین اردیبهشت آییندا تهراندا نشر ائدیلن “یولداش” ژورنالی ریضا براهنی‌دن موصاحیبه آلیب. اردیبهشت آیی‌نین ۲۹-دا نشر ائدیلن ۱۱-جی سایدا بو موصاحیبه‌نین بیر قیسمی درج ائدیلیب. ژورنالین بو سایی آذربایجانیکا آرشیویندن آلینیب. آذربایجانیکا آرشیویندن ژورنالی اتک‌یازی ایله پایلاشدیقلاری اوچون تشککور ائدیب بو موصاحیبه‌نی اوخوجولارا تقدیم ائدیریک.
دکتر رضا براهنی ایله دانیشماق ایسته‌ییردیم و قرار ایدی کی دوزگون یولداش تلفن ایله براهنی‌دن بو دانیشیق اوچون قول آلسین. بو صؤحبت‌لرده ایدیک که براهنی یولداش دفترینه وارد اولدی بیر کیف چیگنینده و سلام و تعارفات‌دان سونرا همان گونه قرار قویولدی.
براهنی ایله صحبته اوتوردوم. دکتر چوخ جدی گؤرونوردی و بو جدی‌لیک سؤزلرینده کلمه به کلمه حس اولونوردی. او منیم طرح ائتدیگیم سئواللارا باخاراخ اولده عمومیتله بیر صحبت ائله‌دی. بئله نظره گلیردی که براهنی او لحظه‌لرده بیر آدم آختاریر که تمام سؤزلرین اونون باشینا یاغدیرا و بوتون اوره‌‌ک سؤزلرین اونا آچا. بیر یازیچی که بیر عؤمور یازیب، سؤز دئییب، نقد یازیب بیردن بیره اوره‌گینی آچیردی و چوخ پرواسیز سؤزلرین شلاق ضربه‌لری کیمی دال با دال یئندیریردی.
آراز
***
آراز: کئچمیشدن بیرآز صحبت ائله. کئچنلرده سیز هئچ آذربایجانجا اثر یازیبسیز؟
براهنی: من ۱۰یاشیندا ایدیم کی آذربایجانجا بیر شعر یازدیم. او شعرین اجتماعی جنبه‌سی وار ایدی. بیز او زامان آذربایجان دیلینده درس اوخوردوق.
آراز: آذربایجان دموقرات فرقهسینین تشکیلاتی اولان زمان یعنی ۱۳۲۴-۱۳۲۵-ده؟
براهنی: بله او زامان آمما سونرا کی اوضاع چئوریلدی و آذربایجان پهلوی چکمه‌پوش‌لاری‌نین الینه گئشدی و آذربایجانین هر یئرینده قتل عاما باشلادیلار آنا‌دیلیمیزده اولان کتاب‌لاری دا اوخوماعا اجازه وئرمه‌دیلر. بیزه دئدیلر که بو کتاب‌لار گرک یانا و بعضی معلم‌لر ده قاباغا دوشدولر و کتاب‌لاری ییغیب تبریزده ساعات‌قاباغیندا یاندیردیلار. سونرا بیزه فارسجا درس دئمگه باشلادیلار. فارسی اوخوماق چتین ایدی. من و مندن بویوک قارداشیم ” دکتر نقی براهنی” کی ایندی دانشگاه‌دا درس دئییر بیر پرولتاریایی خانواده‌دن ایدیک. آتا-آنامیز سوادسیز ایدی، نه فارسی سوادلاری واریدی نه ترکی. بو خانواده‌ده بیز سوادلی اولماغا باشلادیق. بییز ائوده آذربایجانجا دانیشیردیق. کوچه‌ده بازاردا و مدرسه‌ده یولداش‌لاریمیز ایله و معلمی‌میز ایله آذربایجانجا دانیشیردیق. آمما درس اوخویاندا فارسجا اوخوردوق و فارسجا یازیردیق. بو مقطع‌ده بیر نسل یاراندی که شخصیتی آرادان جیریلدی. نه اینکه ایکی شخصیت‌لی انسان، بلکه بیر انسان که اصلی شخصیتی ازیلدی و چالیشدیلار و چایشدیلار اونا بیر آیری شخصیت وئره‌لر. “شخصیت شکافته” من بو زمان سعی ائدیردیم حتی تقلید ایله ده اولموش اولشا فارسی دانیشماق ئوگره‌نم و ئوگره‌ندیم آمما او عواطف کی واریدی ایتمدی و آرادان گئتمدی و سونرا من ایسته‌دیم اصلی هویتمی تاپام و آذربایجان دیلین ئوگره‌نم چون عواطفی‌مین شکل تاپماسی آذربایجانجا ایدی و بیسواد آنامین دئدیگی و قوشدوغو قوشما و بایاتی‌لاری ائشیدیردیم و بو چووخ موثر ایدی. سونرا چون شعر دئییریم مجبور ایدیم فارسجا یازام اما منیم عواطفیم کارگرلرین دیلی ایدی و کارگر آتامین دیلی ایدی. و بونا گؤره آیری بیر زاد و تام ستم آلتیندا یاشایان آداملارین و ملت‌لرین سؤزلرینده بو ایکی‌جه‌لیک “شخصیت ایکی‌جه‌لیگی” واردیر. بو مورد هامی دیلی و فرهنگ الیندن آلینمیش ملت‌لرده گؤرونور. یونرا مندن بیر مقاله ده چاپ اولاندا افتیخار ائلیردیم و ئویونوردوم که فارسجا بیر زاد یازام و بو ئویونمک آذربایجان یازیچی‌لاری‌نین چوخوندا وار ولی روانی نظردن من بیر نوعی نقده باشلادیم کی اونا سونرالار شلاقی نقد آد قویدولار، علتی ده بو ایدی که من گؤروردوم فارس یازیچی‌لاری‌نین چوخونون یازدیقلاری‌نین منیم زندگانلیغیم ایله هئچ ارتباطی یوخدی. بئله ده منیم دیلیم و بیانیم فارسیدا بیر آیری شکیل تاپدی. حقیقت ده اولدی بیر آذربایجانلی یازیچی‌نین شلاقی دیلی‌نین یولی فارس دیلینده.
آراز: سیز ئوزونوز ایندی بیلیرسیز که نییه بیانی‌نیز بئله اولدی؟
براهنی: بئله بیر ظلم گؤرموش انسان اگر بیر ظلم گؤرموش ملت‌دن ده اولا بیر واخ کی ئوز دیلی باغلی اولا و ئوز دیلی ایله ظلم ائده‌نلری تاپدایانمایا باشلار ظلم ائده‌نین ئوز دیلی ایله اولاری تاپداماغا و اولاری کی همگانی و ملی بیر ستمده ال‌لری واردی.
آراز: آیا شهر و جنگل شعرلری بو احساس اوسته یاراندی؟
براهنی: بله و اوردا منیم بیانیم بیر حالدا کی فارسجا شعر دیلیدی آما آذربایجانلی‌لیق هویت و شخصیتی‌نی حفظ ائله‌یب و ستم‌لر-ملی تاپدانیش‌لار دا هابئله. ۱۳۴۲ ایکینجی ایلده بو مجموعه‌نی جلال آل احمد چاپ ائلدی. آل احمد منه دئدی فیکر ائلمیرسن کی آنا دیلی‌نین ظلم گؤرمه‌سیندن چوخ دانیشیرسان؟
سونرا من بو جریانی ” سفر مصر”ده ” در معنای ساده یک عصیان” آدیندا منعکس ائلدیم.
آراز: فیکر ائلیرم ۴۵ یا ۴۶ اینجی ایلده اولا و فردوسی هفته‌لیگینده چاپ اولوردی دوزدی؟
براهنی: بله دوزدی آما آخیرینجی بحث یعنی عنوان ائلدیگیم “در معنای ساده یک عصیان” صحبت او هفته‌لیکده چاپ اولمادی یانی قویمادی.
آراز: آیا او زامان بیر عده وار ایدی کی تهراندا بو مسائله‌یه فیکرلشه؟ منظوروم هنرمندلر و روشنفکرلردی.
براهنی: بله ۱۳۴۰دا بیر گروهوموز واریدی هنرمندلردن و یازیچی‌لاردان کی نظرده واریدی آذربایجان هنرلری حقیده چالیشاق و حتی منصور قندریز ده بو ایشده وار ایدی و چوخلی صداقت ده گؤستریلیردی. آما اولمادی.
آراز: آذربایجان شعریندن دانیشماق داها ایسته‌میرسیز؟
براهنی: باخون آذربایجان شعری دئمکده بیر قصه‌دی یعنی آذربایجان شاعری بیر نوع حکایه یازاندی حتی غنایی شعرلر و بو مسئله چوخ مهم‌دی کی شعر بیر نوع دیالوگا تبدیل اولا.
آراز: نییه بئله اولور نظری‌نیز ندیر؟
براهنی: چون دیلی‌میز باغلی ایدی پس سعی ائلیردیک ماجرالاری دیالوگ شکلینده سینه به سینه بیر-بیری‌میزه نقل ائله‌یک و بیر-بیریندن سوروشاق، جواب آلاق. بو جریان شعره داخل اولور و شعری‌میز حیکایه مثلی بیر زاد اولور. نه حکایه‌نین ئوزی بلکه دیالوگ اوندا گؤرونور، سوال طرح ائلیر. جواب وئریر و بیر ماجرانی حکایه ماجراسی کیمی تعقیب ائدیر. حیدر بابایا سلام بئله‌دی و سهندین شعرلری دوز بو خط اوسته‌دی و مفتونون شعرلری و حتی جوان شاعرلرینکی. مگر سیزین‌کیلر بئله دگیل؟ باخون عجیب بیر علاقه آذربایجان یازیچی‌لاری‌نین اثرلرینده صمد بهرنگی و بهروز دهقانی‌یه نسبت گؤرونور.
آراز: حقیقتده وورغونلوق، بئله دئسک یاخشی اولماز؟
براهنی: بله وورغونلوق و بو وورغونلوق همان قصه و حکایه جریانیندان آیریلیر. و گنه‌ده همان دئدیگیم خط اوستونده‌دی. پس حکایه و مضمون داستانی آذربایجان شاعرلری‌نین شعری‌نین مایه‌سیدیر. و بو خط آذربایجان شاعرلرین‌ی فارس شاعرلریندن آییریر و منیم ئوز شعرلریم دراماتیک‌دی و دیالوگ صورتینده‌دیر. مثلا ” ساعدی نییه نمایشنامه یازیر؟ ایشی‌نین اساسی بودور. چون او آذربایجان یازیچی‌سیدیر و آذربایجان ادبیاتی‌نین اساسی دیالوگ‌دیر. و بونون منشاء‌سی همن دیل باغلینلیقی‌دیر. ادبیاتدا ان بویوک مسئله کی طرح اولور ایچری مکالمه‌دی که انسان ئوزی ایله دانیشیر و بو ئوزو ایله دانیشماقدا آزاددی و کؤنلو چکه‌نی ائلیر و ایستدیگی سؤزو دانیشیر. اورادا حد و مرز یوخدور.
آراز: بیر میثال گتیرین تا مسئله آرتیق آیدینلاشسین.
براهنی: فرض ائله‌یین بیر نفر ئوز آوتومبیلینده اوتوروب قاپولارین باغلایب و آوتومبیلی سرعتله سورور. بیر یاندان اوره‌گی دولودور و بیر یاندان دا بیلیر کی سسینی ائشیده‌ن یوخدور. مطمئن‌دیر و دیلینه گلن یامانی ایستدیگی آداما وئریر. بو ایش یعنی انسانین ئوزو ایله ایچریده دانیشماغی انسانا آزادلیق وئریر و انسان چوخلی ئوزی ایله دانیشاندان سونرا چیغیریر تا سسین هامی اشیدیر و اوندادیر کی عینیت تاپیر. و او زامان شاعر دراماتیک و تئاتری شعر دئییر. بو شعرین کاراکتری وار، عینا بیر تئاتر کیمی و منیم جنگل شعری‌مین اساسی بودور.
آراز: آقای براهنی شاعر و یازیچیا رسالت قایل اولماق اولارمی؟ بو رسالت اولسا ندیر؟
براهنی: باخین شاعر و یازیچی بیر آنایا بنزهؤ که بیر زادی وجوده گتیریر. آنا ئوز حیاتیندا یعنی معمولی حیاتیندا بیر زمان متوجه اولور ایچریده بیر زاد اوره‌گی‌نین آلتیندان وورور. و ایچری‌دن اونو تپیک‌له‌ییر و ئوز وارلیقین بیلدیریر و آنایا دئییر متوجه اول من وارام. و یازیچی ایله شاعر ده متوجه اولور که بیر زاد ایچری‌دن اونو تپیک‌له‌ییر و اونا دئییر من وارام. منی یاز منی عریان ائله منی گیزلتمه. من ده ائله اوجوره‌م. بیر زامانلار یازاردیم بیردن متوجه اولدوم بیر زاد وجودومدا منی سسله‌ییر.
آراز: سسلیردی یا باغیریردی؟
براهنی: ها. باغیریردی، چیغیریردی و دئییردی من وارام.
آراز: او نه ایدی؟
براهنی: اول ده دئمیشم او همان اوشاقلیق دورانی‌نین دیلی ایدی. تبریزده یاشادیقیم زامانین دیلی ایدی که منیم اثرلریمه گیردی و ایندی‌یه قدر مندن آیریلماییب‌دی. منی فارسجا یازان حالدا آذربایجانلی ساخلادی نه ئوز حال خویوم دؤندی و نه اثرلریمین حال خویو. ایکی‌میز ده اولدوق آذربایجانلی. منه دئدیلر دیلون و بیانون شلاقدیر دوغرو دئییردیلر. بیر عؤمور ظلم گؤرموش بیر آتانین اوغلونون دیلی شاللاق‌دان باشقا نه اولا بیلر. دراماتیک، دیالوگ شلاق ضربه‌سی کیمی. نقدلریم ده ائله اوجور کی صحبتی اولدی.
آراز: سیز بو مسائلی علمی صورتده نه جور آنلادیز و نه جور کسب ائلدیز و آیا چالیشدیز که تعهدی‌نیزه عمل ائده‌سیز؟
براهنی: من ترکیه‌ده تحصیل آلان زامان چالیشدیم آرتیق علمی باخیمدان مسائله باخام. او زامان حتی ترکیه‌ده لنینین کتاب‌لاری قدغن ایدی. اما تاپیب اوخوردوق. لنین ان بویوک بیر معلم‌دی. قوی بئله دئییم که ظلم گؤرموش ملت‌لری تانیماقدا منیم معلمیم لنین اولدو. او چوخ آیدینلیق‌جا ظلم و ظلم گؤرموش ملت‌لر حقینده دانیشیر. من اوندان درس آلدیم و ظلمی تمام بعدلری ایله تانیدیم و بو ظلمی تاپداماغا باشلادیم، البته ظالمی بئله. چون دیلیم باغلی ایدی من گلدیم ئوز دیلی ایله تاپدادیم. انتقاد ائلدیم که البته انتقاد دگیل ایدی. بلکه اسیر و ظلم گؤرموش ملت‌لر خیرینه زور دئین و ظالمین ساخت و بافت و قاییریب دوزلتدیگینی وئران ائدیب ییخماق ایدی که بیر شکیلده بو ایدی که بعضی قوخوموش و خاراب ماتاه‌لاری ادبیات آدیندا بیزیم خوردوموزا وئریردی. و سونرا “سفر مصر”ده و “تاریخ مذکر”ده و “فرهنگ حاکم و محکوم”دا بونلار آشکار دئییلدی و من آشکارا آچیب دئدیم که آقا ملت‌لرین دیلینی ئوزونه وئرین، ملت‌لرین دیلین باغلامایین. و بو ایش منیم زندانا گئدماقیما سبب اولدو.
و ۱۳۲۵دن سونرا ایلک دفعه ایدی که آشکارا دئییلدی آقا، حضرات، جناب‌لار، بیزه ئوز دیلی‌میزی، بیزه دیل آزادلیقی وئرون و زنداندا ثابتی منه دئدی که براهنی دئمک سن ایستیرسن “پیشه‌وری” اولاسان و تعجب بوردادی که بو سؤزی ائله ایندی ده منه دئییرلر.
آراز: بو مسئله منیم اوچون ده قاباغا گلیب. رادیودا ایشله‌ین زاماندا بیر رادیو رئیسی وار ایدی که بو آدام ئوزی آذربایجانلی اولان حالدا بیزیم آذربایجان برنامه‌سی ایله قانلی دوشمان ایدی. بو برنامه‌نین واختینی بیر ساعت‌دن یاریم ساعاتا چئویرمک فیکرینه دوشدی و چوخلی اصرار دا ائدیردی تا اینکه بیر گون ایستدیلر مندن امضا آلالار که بله یاریم ساعات ائله بسدیر که آرادا گئده‌ن سؤزلر و توخوشمالار ایله ایشیم یوخ آنجاق من هئچ راضی اولمادیم بو آدم بیزه پرونده باغلاماق فیکرینه دوشوبن دئدی دئمک سن پیشه‌وری اولماق ایستیرسن؟
براهنی: بله بئله آدام‌لار ایندی ده وار. اما تعجب بورادادیر کی ثابتی ده بو سؤزو منه دئییردی، ایندی ده منه بو سؤزی دئین واردی. ثابتی‌نی تانیرسیز؟
آراز: بله آلا ایتدن مشهوردور. کیمدی او کمیته باصطلاح ضد خرابکاری تشکیلاتی‌نین باشچی‌سین و سپهبد نصیری‌نین ساغ الی سول گؤزونی تانیمیا.
براهنی: و تاریخ مذکر کیتابین یازاندا سازمان امنیت اداره نگارش وسیله‌سی ایله او کتابا بو جمله‌نی سوخدی که ایرانین رسمی دیلی فارسیدیر. بیر حالدا کی من دئییردیم کوردون رسمی دیلی آنادیلی یعنی کوردودور و آذربایجانلی‌نین رسمی دیلی ده آذری ترکی‌دیر و اورالیک آلتائیک شاخه‌لریندن‌دیر و خارجده اولدوغوم زامان بونلارین هامیسین آچدیم آغارتدیم و سعی ائلدیم که منحوس پهلوی رژیمی‌نین شوینیستی سیاستین ده فاش ائدیب بیله‌سین رسوا ائده‌م. البته هامی یولداش روشنفکرلر ایله بئله. من خارجده دئدیم و یازدیم که ایراندا یوزده ۶۵ فارس دییل‌لر. بو ملت‌لره دیل و فرهنگ آزادلیقی وئرمک گرک تا ئوز فرهنگ‌لرینده یارادیجی‌لیق‌لارین گؤسترسین‌لر.
