Babək bəy əvvəlcə, kitabınızın nəşri münasibətilə sizi təbrik edirik. Kitabınızda İslam Cümuriyyəti dövründə dövlət-cəmiyyət münasibətlərindən bəhs edirsiniz. Ancaq biz biraz daha geriyə gedib bu suala gəlmək istəyirik: Tarix ərzində İran dövlətinin rəsmi tarixşünaslığı necə yazılıb? Rəsmi tarixşünaslıq ilə həqiqətlər arasındakı fərqlər nələrdir?
Təbrikinizə görə çox təşəkkür edirəm, çox sağ olun. Əvvəlcə Ətəkyazı internet saytına işlərində uğurlar arzulayıram. Yazılarınızı yaxından izləyən biri olaraq deyim ki, paylaşdığınız yazılar olduqca dəyərli yazılardır. Və mənə görə bu yazılarla çox ciddi boşluqları doldurursunuz. Buna görə də sizə ən xoş arzularımla yorulmayın deyirəm. İranın rəsmi tarixşünaslığına görə İranın tarixi, aryanların 2500 il əvvəl quzeydən güneyə köçməsi, İran coğrafiyasına yerləşməsi və bu coğrafiyada dövlət və mədəniyyət inşa etməsi ilə başladığını irəli sürür. Bu tarixşünaslığa görə, İran tarixi İslamdan əvvəlki və İslamdan sonrakı dövrlərə bölünür. İslamdan əvvəl qurulan Əhəməni və Sasani imperiyaları İran tarixinin pik və ən parlaq dövrünü əhatə etdiyi halda, iranlıların İslamı qəbul etməsindən sonrakı dövr ərəb, monqol və türk istilaları nəticəsində yaranan dövlətlərin tarixi hesab edilir. Sasani imperiyasının süqutundan sonra İran coğrafiyası uzun müddət kiçik regional dövlətlər və müstəqil siyasi strukturlar arasında bölünmüş və mərkəzi hakimiyyətdən məhrum olmuşdur. Lakin Böyük Səlcuqlu İmperiyasının yaranması ilə mərkəzi strukturun yenidən qurulması mümkün oldu. Bu imperiyanın parçalanmasından sonra İran tarixi qısa müddət ərzində parçalanmış siyasi hakimiyyət dövrünü yenidən yaşasa da, Səfəvilərin qurulması siyasi birliyi yenidən qura bildi.
Səfəvilərin İran tarixində etdiyi dəyişikliklər təkcə mərkəzi hakimiyyətin bərpası ilə məhdudlaşmayıb həm də, şiəliyin dövlət məzhəbi statusuna yüksəlməsi və İran əhalisinin əhəmiyyətli hissəsinin şiələşməsinə və bunun İran tarixinə daimi təsirinin olmasına səbəb oldu. Səfəvilərin 18-ci əsrin əvvəllərində süqutundan sonra, qısa ömür sürən Əfşarlar və Zəndiyyə dövlətlərindən sonra 1794-cü ildə hakimiyyəti Qacarlar ələ keçirdilər. Qacar şahları Səfəvilərin imperiya ənənəsini mənimsəyərək güclü ordu və bürokratiya yaratmaq məqsədi güdürdülər. Lakin qlobal iqtisadi nizamın dəyişməsi və onun İranın xeyrinə olmaması İranı iqtisadi böhran və maliyyə problemləri ilə üz-üzə qoydu və Qacarların güclü bürokratik nizam və təsirli ordu qurmasına mane oldu. Bu, yerli idarəçilərə mərkəzi hakimiyyətə qarşı daha güclü olmağa və öz inzibati muxtariyyətlərini qorumağa imkan verdi.
I Dünya Müharibəsində İranın Rusiya və İngiltərə tərəfindən işğalı bu yarımmərkəzi hökumətin dağılmasına və mərkəzi hakimiyyətin tamamilə yox olmasına səbəb oldu. Siyasi sabitliksizlik, zorakılıq, talan və xaosun hökm sürdüyü bu dövrdə 1921-ci il fevralın 21-də Kazak briqadasının komandiri Rza xan Tehranı ələ keçirərək Əhməd Şah Qacara qarşı hərbi çevriliş həyata keçirdi. Bu çevriliş nəticəsində 1923-cü ilin oktyabrında Baş Qərargah rəisi, sonra isə baş nazir olan Rza xan 1925-ci ildə çağırılan Təsis Məclisi ilə Qacarların hakimiyyətinə son verərək Pəhləvilərin hakimiyyətinin əsasını qoydu. Rza şahın dövründə İran bürokratiyası yeniləndi, nizami və effektiv ordu quruldu. Bu ordudan yerli hakimiyyətlərə qarşı mübarizədə istifadə edildi və yerli inzibati strukturların muxtariyyətinə son qoyularaq mərkəzi hakimiyyət quruldu. II. İkinci Dünya Müharibəsində İranın yenidən Rusiya və İngiltərə tərəfindən işğalı Rza şahın 1941-ci ildə taxt-tacdan əl çəkməsi və ölkəni tərk etməsi, hakimiyyəti oğlu Məhəmməd Rza Pəhləviyə verməsi ilə nəticələndi. Məhəmməd Rza şahın hakimiyyəti dövründə İranın yaxın tarixinə dərindən təsir edən neftin milliləşdirilməsi, 1953-cü il çevrilişi (Ayaks əməliyyatı) və Ağ İnqilab kimi mühüm siyasi hadisələr baş verdi.
Lakin 1979-cu ilin fevralında baş verən inqilab Pəhləvilərin süqutuna səbəb oldu və İranda 2500 illik səltənət və monarxiya ənənəsinə son qoydu. Nəticədə İslam Respublikası quruldu. İran özünü köhnə dövlət ənənəsinə malik və Pəhləvilərlə müasir milli dövlətə keçid edən bir ölkə kimi görür. Bu dövlətin tarixi davamlılığı fars sivilizasiyası və şiəlik tarixində axtarılır və təbliğ edilir. Lakin çağdaş dövrdə İranda baş verən dəyişikliklər və dövlətin mahiyyəti ilə bağlı müzakirələr araşdırıldıqda görünür ki, İranın müasir dövlət olması ümumilikdə əsas xüsusiyyətlərdən məhrumdur və müəyyən mənada burada modernləşmə prosesini tamamlanmayıb.
Müasir İran tarixinin qırılma nöqtələri sayılan Məşrutə İnqilabı (1906-1911) və İslam İnqilabı (1979) dövründəki müzakirələr və bu inqilablar nəticəsində dövlətin mahiyyətində baş verən dəyişikliklər araşdırıldıqda, görmək olur ki, bu inqilablar Qərbdəki dəyişikliklərdən ilhamlansa da, onların ciddi təsiri olmayıb.
Əslində İranda dövlətin mahiyyəti heç vaxt dünyəvi bir hadisə və ictimai müqavilə ilə verilən hüquqların ötürülməsi olmamışdır; böyük ölçüdə şərqşünaslıq mövzuları ilə doldurulmağa çalışılan şah ənənəsinin və şiə tarixinin Şühubiyyə məktəbinin davamı şəklində olmuşdur. Burada müasir dövrə qədərki dövr və sual doğuran perspektiv, eləcə də dövlətin şərqşünaslıq məktəbinin ümumi çərçivəsini çəkdiyi fars üstünlüyünə əsaslanan İslamdan əvvəlki fars mədəniyyəti ilə kəskin qırılma yoxdur. Pəhləvilər dövründə dövlətin mənbəyi islama qədərki fars mədəniyyətinə, fars üstünlüyünə əsaslanırdısa, İslam Respublikası dövründə də İmamiyyə şiə fiqhi və Vilayet-i Fəqih Üsuli məktəbinə və onun nəzəriyyəsi kontekstində Allahın hökmdara verdiyi hökm səlahiyyətində axtarılıb.Başqa sözlə, bir çox tədqiqatçının İranın modernləşməsi üçün istifadə etdiyi submodernləşmə anlayışını İranın milli dövlətləşmə prosesinə də şamil edə bilərik və müasir İran tarixinin müəyyən mənada milli dövlət prosesi olmadığını, saxta milli dövlət prosesi olan sub-nation-state prosesi olduğunu deyə bilərik.
Bu tərif 1979-cu ildən sonra dəyişikliyə uğrayıbmı? Əgər bir dəyişiklik olubsa necə olub?
1979-cu ilin fevralında İranda baş verən inqilab İran tarixini yeni mərhələyə çıxardı və İslam Respublikasının idarəetmə formasını İran coğrafiyasına hakim etdi. İslam şəriəti və cümhuriyyət anlayışlarının sintezi iddiasından başlayan İslam Respublikası hökumət üslubu İranın həm dövlət, həm də ictimai ölçülərində yeni və dərin dəyişikliklərə səbəb oldu. Şiə siyasi İslam təfəkkürü “Vəlayət-i Fəqih” institutu və bu quruma bağlı inqilabi strukturlar vasitəsilə siyasi konkretlik qazanarkən, siyasi hökmranlığın qanunilik mənbəyi birinci dərəcədə Allahda, ikinci dərəcədə xalqda axtarılırdı. Bu prosesdə inqilab nəticəsində ortaya çıxan Vilayet-e Fəqih qurumu dövlət hakimiyyətinin mərkəzinə köçürülmüş, bu quruma bağlı ideoloji ordu və təhlükəsizlik aparatları, dini və inqilabi əsaslar və iqtisadi birləşmələr monopoliyaya alınmışdır. Dövlətin bütün güc resursları teokratik və oliqarxik xüsusiyyətlərə malik teo-təhlükəsizlik xarakterli idarəetmə forması qurulmuşdur.
Şəriətlə populizm arasında sintez yaratmağa çalışan inqilabi təfəkkür nə orta əsrlərdə meydana çıxan kilsə mərkəzli teokratik idarəçilik anlayışına, nə də respublikaçı hüquq və xalq suverenliyinə əsaslanan dövlət anlayışına malik deyil. Təbiətcə icarəçi dövlətlər kateqoriyasında olan İslam Respublikasının mahiyyətini digər icarəçi dövlətlərdən fərqləndirən ən mühüm cəhət onun Vilayət-i Fəqih nəzəriyyəsinə əsaslanan teokratik quruluşudur.
İdeoloji, hərbi və təhlükəsizlik vasitələri ilə qorunan bu quruluş Səfəvilərdən bəri İsnaəşəriyyə şiə fiqhinin təkamülü və bu təkamül prosesində yaşadığı qopmalar, İslam tarixindəki şühubiyyəçi məktəbin farsların üstünlüyünə aid etdiyi vurğular, türk və ərəb düşmənçiliyinin siyasi konkretliyinə gətirib çıxarmışdır. Fəqihin xalq üzərində himayədarlığı mənasını verən Vilayet-e Fəqih nəzəriyyəsi Hz. Mehdinin qeyb dövründə dövlətin ancaq səlahiyyətli bir fəqih tərəfindən idarə olunduğu halda qanuni sayıla biləcəyi anlayışına əsaslanır.
1979 inqilabının səbəblərini nələrdə görürsünüz?
İran inqilabının dünya siyasətinin maraq mərkəzlərindən biri olan Yaxın Şərqdə baş verməsi və onun İslam dəyərləri ilə gündəmə gəlməsi və siyasi İslam anlayışı ilə dövlətə çevrilməsi bunu bir çox tədqiqatçıların diqqət mərkəzinə gətirdi. İran İnqilabının səbəbləri ilə bağlı irəli sürülən yanaşmalar arasında mədəni səbəbləri önə çəkən tədqiqatçılar şiəliyin siyasi tarixini, İran xalqının modernləşməyə qarşı İslam reaksiyasını və imamət doktrinasını vurğulayır və bu inqilabı müasir dövrdə ənənəvi mədəniyyət inqilabı kimi qələmə verirlər. Siyasi və iqtisadi səbəblər baxımından Məhəmməd Rza şah dövründə neft gəlirlərinə əsaslanan iqtisadi inkişafa uyğun siyasi-ictimai inkişaf yox idi, qısamüddətli və balanssız iqtisadi inkişaf var idi. Təbiətcə icarəçi dövlət olan İranda dövlətin gəlir mənbəyi neft satışından əldə olunan gəlirdən asılı olduğundan bir tərəfdən cəmiyyətdən yığılan vergiyə ehtiyac duymur, dövlətçilik isə cəmiyyətdən asılı olmayaraq inkişaf edirdi. Digər tərəfdən, onun yaşaması neft bazarının qlobal şərtlərindən asılı idi.
İran inqilabının baş tutmasında əsas səbəblərdən biri 1974-cü ildə neft qiymətinin yüksək səviyyədə artması nəticəsində, İranın milli gəlirinin qəfil artması və Məhəmməd Rza şahın bu gəlir artımını idarə edə bilməməsidir. Bu dövrdə qısamüddətli inkişaf proqramları milli iqtisadiyyatın infrastruktur imkanlarında, eləcə də böyük şəhərlərin montaj əsaslı sənayeləşməsi və müasir görkəmində ciddi dəyişikliklərə səbəb olmadı. Böyük şəhərlərdə sənayeləşmə kəndlilərin şəhərlərə axını, kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının tənəzzülü və böyük şəhərlərin ətrafında çox məskunlaşmış gecəqonduların formalaşması ilə nəticələndi. Lakin 1974-cü ildə neftin qiymətinin yüksək artımının ardınca sürətlə eniş getdiyi üçün İran iqtisadiyyatı yüksək inflyasiya və işsizlik kimi yeni böhranla üzləşdi. Məhəmməd Rza şah iqtisadiyyata müdaxilə edərək böhrandan çıxmağa çalışsa da, 1978-ci ilə qədər ölkədəki iqtisadi qeyri-sabitlik, inflyasiya, kapitalın xaricə qaçması və ölkədəki işsizlik sosial narazılığın yayılmasına səbəb oldu. 1970-ci illərdə şah rejimi əzəmət, var-dövlət və regional güc aldığı halda, cəmiyyət parçalanma və partlama ərəfəsində idi. 1973 və 1978-ci illər arasında İran cəmiyyəti sürətli modernləşmə və şah rejiminin artan avtoritarizmi ilə mübarizə aparırdı. Artan iqtisadi gəlirlərin cəmiyyətin aşağı təbəqələri arasında yenidən bölüşdürülməsi mexanizmi qurulmamışdı, varlılarla yoxsullar arasında uçurum 1970-ci illərdə o qədər artmışdı ki, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı İranı dünyada gəlir bərabərsizliyinə görə ən ağır vəziyyətə malik ölkələr kateqoriyasına daxil etmişdir. İran gəlirlərini dəbdəbəli istehlak mallarına və kapital tutumlu sektorlara xərclədiyi halda, bu vəziyyət ölkənin xarici texnologiya və informasiyadan asılılığını dərinləşdirdi və iş yerlərinin yaradılmasının qarşısını alırdı. Üstəlik, neft iqtisadiyyatı qeyri-neft sektorunun inkişafına mane olurdu. İstehlak və tələbin qəfil artması inflyasiyanı o qədər artırdı ki, Tehranda torpaq qiymətləri beş yüz faiz, icarə haqqı isə dörd yüz faiz artdı. Rejimin silahlanma və hərbi texnologiyaya ayırdığı pullar yüksək yaşayış qiymətləri ilə mübarizə aparan iranlıların böyük qəzəbinə səbəb olurdu. İqtisadi qeyri-sabitlik şahı 1975-ci ildə təkpartiyalı rejim qurmağa vadar etdi. Diriliş Partiyasının məqsədi fəhlə, kəndli və gəncləri cəlb edən ictimai təşkilatı dövlətin nəzarətinə götürmək imkanı yaratmaq idi. Şah iqtisadi böhranda sahibkarları günahlandırdı və qiymətlərə nəzarət, yoxlamalar və cəzalarla ənənəvi dükançıları hədəfə aldı. 1970-ci illər rejimi cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin qəzəb və məyusluğunun hədəfinə çevirdi. İranda inkişaf siyasətlərinin qeyri-sabit olması siyasi sferanın iqtisadiyyatla ahəngdar inkişaf etməməsi və iqtisadiyyatın açıldığı bir vaxtda vətəndaş cəmiyyətinin təzyiq altında olması ilə bağlıdır. Yəni İran inqilabının baş verməsinin səbəbi son anda edilən siyasi yanlış siyasətlərə qarşı yaranan ani partlayış deyildi. Ölkə iqtisadi yüksəliş yaşadı, lakin Məhəmməd Rza şah sosial təbəqələrin dəstəyini qazana bilmədi. İqtisadi inkişafın sosial əks olunması bürokratiyanın artması, eləcə də sənayeləşmənin artması və təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində orta əmək haqqı və şəhər fəhlə sinfinin genişlənməsində konkretləşdi. İqtisadi yüksəlişə baxmayaraq güclənən bu iki təbəqədən Məhəmməd Rza şahın dəstəyini qazana bilməməsi dövlətlə cəmiyyət arasındakı məsafəni daha da dərinləşdirdi. Burada Xomeyni rəhbərliyinin cəmiyyət tərəfindən reaksiyası şiəliyin mədəni kodlarına hopmuş xilaskar axtarışı psixologiyasından qaynaqlanır, iqtisadi və sosial problemlər kimi dünyəvi problemlərin mənəviləşdirilməsi isə inqilabi səfərbərliyə təkan verir.
İnqilabi mübarizə zamanı dünyəvi problemlərin mənəviləşdirilməsi iranlıların ümumi təsəvvüründə İran coğrafiyasını Kərbəla səhrasına çevirdiyi halda, Məhəmməd Rza şahı Yezid və Xomeynini isə dövrünün Hüseyni etdi. Yəni maddi səbəblərdən doğan problemlərə müqəddəslik aid edilməklə inqilabi mübarizə siyasiləşdi. İnqilabın burada baş verməsinin bəlkə də ən mühüm səbəbi Məhəmməd Rza şahın dövlət idarəçiliyində qətiyyətsizliyi və bütün hərbi, təhlükəsizlik və təbliğat imkanlarına baxmayaraq üsyanları sakitləşdirməkdə tədbirli olması, inqilabçılar qarşısında geri çəkilməyi seçməsi idi.
İranda tarixən dövlət-cəmiyyət münasibətləri necə olub? 1979-cu il inqilabından sonra bu münasibətlərdə hansı dəyişikliklər ortaya çıxıb?
İran cəmiyyəti geniş tərifi ilə desək mübahisəli bir anlayış kimi ortaya çıxır. Bu da, İran cəmiyyətinin mürəkkəb ictimai münasibətlərə malik olan icmaların məcmusu və müxtəlif icmaların qarşılıqlı rəğbətlə bütövlük yaratmaq yaratmaqda çətinlik çəkməsindən irəli gəlir. Başqa sözlə desək, İran cəmiyyəti fenomeni İran dövlətinin suverenliyi altında yaşayan və İslam Respublikasının hüquq anlayışı çərçivəsində taleyi bölüşən fərdlər kimi nəzərdən keçirildikdə, İran cəmiyyətinin reallığından danışmaq olar amma fərdlər arasında güclü həmrəylik, rəğbət və ya mənəvi bağ haqqında danışsaq bu mübahisəli konsepsiya olacaq.
Sosial quruluşun struktur kimlikləri baxımından İran cəmiyyəti müxtəlif etnik, din və məzhəblərdən ibarətdir. Ölkənin rəsmi dili fars, rəsmi məzhəbi İsnaşəriyyə şiəliyi olsa da, əhalinin yarısı etnik qruplardan, 15%-ə yaxını isə qeyri-İsnaşəriyyə şiəsidir. İran Statistika Qurumu İranın etnik bölgüsü ilə bağlı rəsmi hesabat dərc etmədiyi üçün İranın etnik tərkibinə dair rəsmi statistika yoxdur və iddia edilən rəqəmlər yalnız təxminlərdir. İranda fars etnosundan sonra İranın əsas etnik qrupları Azərbaycan türkləri, lorlar, kürdlər, giləklər, mazandaranlılar, türkmənlər, bəluclar, ərəblər, Xorasan türkləri, sistanilər və qaşqay türkləridir. Bu etnik mənsubiyyətlərdən başqa, əhalisinin azlığına görə əsas etnik qruplar kateqoriyasına aid edilməyən tatlar, talışlar, racilər, gürcülər, larlar, qulilər, kecalılar, brohilər, ketulilər, qalışlar, qazaxlar və xələclər də İranda yaşayırlar. İranın etnik quruluşunda görünən bu müxtəliflik din və məzhəb müxtəlifliyində də görünür. Beynəlxalq mərkəzlərin iddialarına görə, İran əhalisinin 89%-ni şiələr, 9%-ni sünnilər, 2%-ni isə başqa dinlərə mənsub qruplar təşkil edir. İranda qeyri-müsəlman olaraq yaşayan dini qruplar xristianlar (ermənilər və aysorlar), zərdüştilər, mendailər (sabeilər) və yəhudilərdən ibarətdir. İranda böyük bəhai əhalisinin olduğu məlumdur. Bəzi tədqiqatçılar bəhailiyi bir din və ya məzhəb hesab etsələr də, İranın rəsmi diskursu onları azğın inanclar çərçivəsində hesab edir.
Bu dinlər və məzhəblər də müxtəlif inanc və məzhəblərə bölünür. Məsələn, İsnaaşəriyyə şiəliyindən kənarda olan şiəliyə mənsub Nimətullahi, Zehbiye, Kumeyliye və Üveysiyə təriqətləri, sünniliyə mənsub Hənəfi və Şafi məzhəbləri, bu məzhəblərə bağlı Nəqşibəndi və Qədiri təriqətləri və Ələviliyə (Əhli-haq) bağlı yarsanların da İranda yaşadığı məlumdur. Yəni İran fars və şiə indeksi ilə homogen mədəni və məzhəb quruluşuna malik bir ölkənin görünüşünü təqdim etməyə çalışsa da, öz daxilində çox heterogen bir quruluşa malikdir.
Sosiodemoqrafik xüsusiyyətlər baxımından İran Statistika İnstitutunun 2017-ci ildə apardığı ümumi siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, təxminən 80 milyon əhalisi olan İranın 50,7 faizi kişilər, 49,3 faizi qadınlardan ibarətdir. Bu əhalinin 74%-i şəhərlərdə, 25,94%-i kəndlərdə yaşadığı halda, 0,06%-i köçəri həyat tərzi keçirir. Əhalinin 68,67 faizi 35 yaşa qədər olduğu halda, savadlılıq səviyyəsi 87,6 faiz təşkil edib. Bu o deməkdir ki, İran cəmiyyəti struktur xüsusiyyətləri baxımından şəhərləşmiş və dinamik bir quruluşa malikdir. Bu heterogen və dinamik cəmiyyəti bir arada tutan ən mühüm amillər ideoloji dövlət anlayışının bürokratik və institusional effektivliyi, dövlətin İranın modernləşmə prosesində yaratdığı milli kimlik və İran mədəniyyəti ilə iç-içə olan şiəlik olmuşdur. Burada Veberin təbirincə desək, cəmiyyətləşmə prosesində mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillər, İranın milli kimliyinin mahiyyəti və fərdlər arasında mənəvi bağ funksiyasını uzun müddət şiəlik görüb. Müasir İran tarixində İranın milli kimliyinin qurulması yuxarıdan vəhdət yaratmaq cəhdi kimi həyata keçirildiyi halda, fars etnik mənsubiyyətinin etnik kimliyi, dili və tarixi əsas etnik ünsür, şiəlik isə əsas din olaraq seçilmişdir. Bu prosesdə şiəlik tarixi fars etnik anlayışı ilə inteqrasiyanı dəstəkləyən şəkildə yenidən şərh olundu və tarixi prosesdə İran mədəniyyəti ilə iç-içə olan şiəlik fars etnik anlayışının xidmətinə verildi. Nəticədə farslardan başqa bütün etnik qruplar dövlət hakimiyyətində bölüşdürülməmiş, onların etnik kimliklərinə məhəl qoyulmamış, ya da etnik mənsubiyyətləri nəzərə alınmamışdır. Başqa sözlə, İranın dövlət quruculuğu prosesində fars etnik mənsubiyyətindən başqa sosial kimliklər kənarlaşdırılıb və İranın milli kimliyi fars etnik kimliyi ilə eyniləşdirilib. Şiəlik tarixində Şühubiyyə hərəkatı kimi tanınan və məzhəb baxımından farslığa xidmət edən siyasi hərəkatı ön plana çıxararaq fars etnikliyi ilə şiəlik arasında sintez yaratmağa çalışıblar. İranın dövlətçi zehniyyəti şiəlik tarixində seçicidir və yalnız fars etnikliyinə xidmət edə biləcək hadisələri ön plana çəkir. İran dövlətçi zehniyyətinin İran tarixinə bu baxışı İran tarixində min illik fasilənin yaranmasına səbəb olmaqla yanaşı, tarixi davamlılığı olmayan bir dövlətçi anlayışı ortaya çıxarmışdır. Dövlətin homogen bir cəmiyyət yaratmaq, mərkəzləşmiş fars etnikliyi və Şühubiyyə Hərəkatı üzərində qurulmuş yeni milli kimlik qurmaq səyləri cəmiyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi tərəfindən qismən qəbul olunsa da, zamanla, xüsusilə İslam Respublikası dövründə müxtəlif sosial reflekslərlə qarşılaşmışdır və yuxarıdan aşağı homogen bir cəmiyyət yaratmaq anlayışı gözlənilən məqsədlərə çatmadı. Bu, mərkəzdənqaçma duyğularının və hərəkətlərinin gücləndirilməsində ən aydın görünür. Burada İslam Cümhuriyyəti dövründə dövlətin sosial kimlik qurmaq və ictimai birliyi təmin etmək üçün istifadə etdiyi ən mühüm vasitə ideoloji tərbiyə və sosial mühəndislik üsulları ilə inqilabi ideallara həsr olunmuş vahid insan modeli yaratmaq və bununla da yeni İslam cəmiyyətini yaratmaq İslam Dövləti idealını özündə cəmləşdirmək olmuşdur. İran cəmiyyətinin ən fərqləndirici xüsusiyyəti və cəmiyyəti birləşdirən və fərdlərarası birliyi təmin edən yapışqan adlandırıla bilən ümumi ruh məşhur iranlı sosioloq Fariba Adelkhahın dediyi kimi, məşhur şiəlik və ya məşhur dindarlıqdır. Bu, ümumən məhdud bir azlıq tərəfindən deyil, hər kəs tərəfindən tətbiq edilən və rituallaşdırılmış səfərbərliyin daimi və müntəzəm yaddaşı olması mənasında məşhur kimi təsvir edilə bilən dindarlıq deməkdir. İranda xalq dindarlığının əsas dinamikası şiəlik tarixindəki Kərbəla hadisəsi, bu hədislərdən qaynaqlanan ağrılı keçmişin ortaqlığı və dünyaya ədalət gətirəcəyi düşünülən Mehdinin intizarı kimi sarsıdıcı hadisələrdir, yəni xilaskarı gözləmək. Travmalarla dolu keçmişə və gələcəyə messianist intizar öz ictimai təzahürünü ən bariz şəkildə kütləvi mərasimlərdə, yaslarda tapır. Pəhləvilər dövründə saray bürokratiyası ilə cəmiyyətin üləma, tayfa və sənətkar kimi ənənəvi təbəqələri arasında fikir ayrılığı, ənənəvi təbəqələri zəiflətmək üçün müasir sosial dinamikanın dəstəklənməsi İran cəmiyyətinin parçalanmasına səbəb oldu və o ənənəvi və müasir adlı iki rəqib hissəyə bölündü. İran cəmiyyətinin modernləşmə prosesində sosial parçalanmanın əsas dinamikası ənənəvi və müasir siniflərin qarşıdurmasıdır. İrandakı bu rəqabəti, onun ən mühüm ənənəvi sosial dinamikasını nəzərə alaraq onu; torpaq aristokratiyası, ruhanilər, tacir kapitalistlər, xırda burjuaziya və kəndlilər formalaşdırır. Buna qarşılıq ən vacib müasir cəmiyyət dinamiklərini isə: yeni sərmayədarlar, yeni orta sinif və fəhlə sinfi təşkil edir. İslam Cümhuriyyəti dövründə kənd yerlərində savadlılıq səviyyəsinin və məktəb təhsilinin yüksəldilməsi, elektrik enerjisindən istifadə imkanları, şəhər və kəndlər arasında rabitənin inkişafı kimi bir çox sahədə müasirləşmə Məhəmməd Rza dövrünə nisbətən cəmiyyətin daha homogen olmasına səbəb olub. Burada modernləşmədən nəzərdə tutulan dəyərlər sistemi deyil, ailə quruluşu və istehlak oriyentasiyası kimi bəzi aspektlər baxımından İran cəmiyyətini Qərb modelinə yaxınlaşdıran sosial transformasiyadır. İranın inqilabdan sonra yaşadığı tarix, müəyyən mənada, inqilabi mübarizədə iştirak edən marksist, sosialist və mötədil islamçıların xilası və islamçı əks-inqilabını xalq inqilabına çevirmək prosesidir. Bu prosesdə Vəli-Fakihə sədaqət İran fərdinin dövlətlə münasibətini tənzimlədiyi halda, Velayet-i Fakih nəzəriyyəsindən legitimlik tapan ideoloji aparatlar, dövlətin institusional ifadəsindəki siyasi boşluqları korlayan və sırf iranlıların dövlətlə əlaqəsini tənzimləyən problemlərə yol açır. Beləliklə, İslam Respublikasının despotik daxili quruluşu vətəndaş cəmiyyəti ilə qarşılıqlı razılığa və harmoniyaya ehtiyac olmadan, cəmiyyətdən asılı olmayaraq dövlətçilik inkişaf etdirdi. Ona görə də İslam Cümhuriyyəti dövründə dövlət-cəmiyyət münasibətində güc-razı münasibətində tarazlıq dəyişikliyi yaşanmış, inqilabın əvvəlində inqilabi ideallar uğrunda bütün çətinliklərə tab gətirən cəmiyyət, məcburi üsullarla razılıq verməyə çalışmışdır. İslam Respublikasının dövlət anlayışı, teoloji və təhlükəsizlik zehniyyətindən qidalanan və ideoloji impulslarla hərəkət edərək dövlətin milli xalq birliyi qurmasına mane olduğu halda, hakim zehniyyət eqoizm və qrup sədaqətinə qalib gələ bilmədi. Başqa sözlə, inqilabdan sonra dövlət aparatı cəmiyyətə hüquqi və məhkəmə məhdudiyyətləri tətbiq edərkən, ölkədə hərbiləşdirilmiş mülki siyasi islamçılar tərəfindən elan olunmamış səssiz hərbi vəziyyət tətbiq olundu. Bu səssiz hərbi vəziyyət nəticəsində vətəndaş cəmiyyəti məhv edilərkən, İran şəxsiyyətinin bütün yaşayış sahələrinin inqilabi ideologiyaya inteqrasiyası istənilirdi.
Müxtəlif etnik və məzhəb qruplarından ibarət İran cəmiyyəti Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyətinə qədər mərkəzi dövlətdən nisbi muxtariyyətə malik olan bir idarəetmə forması ilə idarə olunurdu. Lakin Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi ilə yerli və regional hakimiyyət orqanları müxtəlif və tez-tez ifrat zülm və zorakılıqla məhv edərək vahid fars xalqı qurmağa çalışdılar. Bu vahidləşdirmə səyi İslam Respublikası dövründə islam və şiələrik adı ilə davam etdi. Bu, bir tərəfdən həmrəylik cəmiyyətinin qurulmasına və milli birliyin möhkəmlənməsinə mane olurdusa, digər tərəfdən də İranın etnik kimlikləri daxilində etno-millətçilik hisslərinin güclənməsinə səbəb olur. İran dövlət idarəçiliyində ziddiyyət yaradan bu dilemma ictimaiyyətə “Şiə dünyası? yoxsa İranlılıq?” qarşıdurması şəklində əks olunur. Bu məzhəb-millətçi rəqabət daha çox fars etnosunun sıx məskunlaşdığı bölgələrdə özünü göstərdiyi halda, etniklərin yaşadığı bölgələrdə etno-millətçilik meylləri gücləndi. Ümumiyyətlə, fəqih şiə siyasi islamçılar bütün sosial sahələrə nəzarət etməyə çalışarkən, dövlətin İran xalqı üzərində siyasi güc imkanlarının artırılması istənilirdi. Dövlət idarəçilərinin bu səylərə qarşı üzləşdiyi ən mühüm təhlükə dövlətin qlobal miqyasda texnoloji inkişaf və informasiya ilə ayaqlaşa bilməməsi, cəmiyyətin əhəmiyyətli bir hissəsinin, xüsusilə gənclərin xarici mənbələrə üz tutmasıdır. Bu dəyişiklik nəticəsində iranlı gənclər yaşadıqları şəraiti din və dövlət məsələlərinin ayrı saxlanıldığı inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisə edərkən, ideoloji zehniyyətə qarşı sosial reaksiya formalaşıb. Xülasə, İranda dövlət-cəmiyyət münasibətləri çəkişmə xarakteri daşısa da, qarşıdurma vəziyyətinə doğru irəliləyir.
