Gölün sirri: Pezeşkiyanın səfəri və Urmu gölünün fəlakətli hekayəsi
Prezident Məsud Pezeşkiyanın Novruz bayramı münasibətilə doğma şəhəri olan Urmiyaya qeyri-rəsmi səfərində bəzi yerli cavabdehlərlə görüşdüyü deyilir. Onun Urmiya gölünün ətrafında çəkilmiş videoları yayılıb. Bu videolarda onun türkcə, göl haqqında cavabdehlərdən hesabat aldığı və bəzi müxbirlərlə danışdığı görünür.
Prezident Məsud Pezeşkiyanın, Qərbi Azərbaycan vilayətinə etdiyi qeyri-rəsmi səfərdə hökumətin vilayətin problemlərinin həlli üçün ciddi dəstək verəcəyini vəd etdiyi deyilir. Bu barədə yerli media məlumat yayıb. Pezeşkiyan həmçinin Urmiya gölünün son vəziyyətinə yaxından şahid olub və bu barədə ciddi addımlar atacağına dair vəd verib. Prezident Tehrana qayıtdıqdan sonra Urmu gölünün özünə məxsus büdcə rədifi tərif etdirib. Bu barədə Riza Rəhmani, qərbi Azərbaycan vilayətinin valisi mediyaya danışb və məsələnin əhəmiyyətli olduğunu deyib. Həmçinin bəzi infrastruktur layihələrindən də söz gedir. Məsələn, Evoğlu-Bazərqan yoluna 100 milyard tümən dəstəyin ayrılması da bunlardan biridir.
Məsud Pezeşkiyanın prezident seçkilərində verdiyi ən önəmli vədlərindən biri Urmiya gölünün canlandırılması idi. Hazırda onun prezident kimi vəzifədə olmasından təxminən 8 ay keçib, lakin hələlik göl ilə bağlı heç bir addım atılmayıb. Onun bu vədi, xüsusilə azərbaycanlıların ona səs verməsində ciddi rol oynamışdı. Hələlik bu barədə prezidentin fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün erkən olsa da, göl üçün laqeyd yanaşmağın vaxtı çoxdan keçib.
Keçi can hayında qəssab piy axtarır
Pezeşkiyanın bu səfəri qeyri-rəsmi olsa da, qalmaqallı olub. Onun səfərindən beş gün qabaq (22 martda) Urmunun mərkəzi xiyabanlarında yüz minlərlə insan toplaşmışdı. Bu ayaqlanma, daha öncə kürd sakinlərin Novruz günü münasibətilə şəhərdən qıraqda bir yerdə toplanıb “Urmu Kürdüstandır” şüarı səsləndirmələrindən sonra, türklər tərəfindən təşkil edilmişdi. Kürdlərin təşkil etdiyi mərasim cavabdehlərin izni ilə gerçəkləşmişdi. Lakin ondan bir neçə gün qabaq, türklərin Novruz ərəfəsində təşkil etmək istədikləri mərasimə icazə verilməmişdi. Kürdlərin Urmu haqqında səsləndirdikləri bu təhlükəli və ağla sığmaz iddialar qarşısında, Urmuda əhali şəhər xiyabanlarında milli şüarlar səsləndirdilər.
Bu hadisə İranda rəsmi mediada əksini tapmasa da, sosial şəbəkələrdə geniş müzakirə olundu. Azərbaycanlıların martın 22-də Urmu xiyabanlarında təşkil etdikləri yürüşlər, şəhərin və ümumiyyətlə Qərbi Azərbaycanın kimliyi ilə demoqrafik vəziyyətini yenidən gündəmə gətirdi. Kürd qruplarının qonşu xalqların torpaqlarına dair iddiaları yeni hadisə deyil, amma Azərbaycanın içində belə açıq şəkildə ərazi iddialarının səsləndirilməsi halı ilk dəfə müşahidə olunub.
Bundan 5 gün sonra isə prezident Urmu gölünün ətrafında, yerli cavabdehlərdən gölün vəziyyəti barədə türkcə hesabat aldı və özü də əsasən türkcə danışdı. Bu eyni zamanda son hadislərlə bağlı da mesaj daşıyırdı. Pezeşkiyan Urmu türküdür və bunu daha əvvəl də dəfələrlə bildirib. Lakin onun türkcə hesabat alması bəzi mərkəzçi reformistlərin narahatlığına səbəb olmub. Bu addıma etiraz edən Abbas Axundi, Pezeşkiyanın farsca hesabat almasının lazım olduğunu bildirərək, onun bu barədə ehmalkar danışığının nəhayət millətin əlinə iş verəcəyini deyib.
Abbas Axundi İranın əvvəlki Yol və Şəhərsalma naziri, “İranşəhri” deyilən şovinist fars cərəyanlarına yaxınlığı ilə bilinən reformist bir siyasətçidir. O, Tehrandakı universitetlərin birində müəllimlik edir. Həmçinin, 2021-ci ilin prezident seçkilərində də namizəd olub və hazırda da müxtəlif siyasi müzakirələrə qatılır. Axundinin bu münasibəti, qəssabla keçi məsəlini xatırladır: göl can hayında qəssab piy axtarır.
Yarıcan olmuş can: gölün su həcmi 2 kubmetr milyarddan azdır.
Urmiya gölünün problemləri artıq 30 ildən çoxdur ki, xəbərdarlığa alınır, lakin dövlət orqanları bu müddət ərzində vəziyyəti düzəltmək üçün lazımi tədbirləri həyata keçirməyiblər. 34 il əvvəl bəzi ekspertlər, gölün yaxınlığındakı su quyularının şorlaşması və yeraltı su mənbələrinin azalması barədə xəbərdarlıq ediblər; 2001-ci ildə Urmiya Universitetində tələbələr də gölün pis gələcəyi barədə konfrans keçiriblər, amma hər iki halda tədbir görülmədi.
2010-cu ilin aprelində və avqustunda baş verən kütləvi etiraz aksiyaları gölün vəziyyətinin ciddiliyini ortaya qoyub. Parlamentin gölün bərpası layihələrinə laqeyd yanaşması nəticəsində yaranan bu etirazlar, polis qüvvələrinin zorakılığı ilə nəticələnib. Bundan əlavə, müxtəlif prezident namizədlərinin və Pezeşkiyandan əvvəl seçilmiş son prezident İbrahim Rəisinin verdiyi vədlərə baxmayaraq, vəziyyət daha da pisləşmişdir; gölün su həcmi 40 il əvvəl olan 31 milyard kubmetrdən 2 milyard 950 milyon kubmetrə düşüb.
Araşdırmalar göstərir ki, gölün qurumasının əsas səbəbi iqlim dəyişiklikləri və quraqlıq deyil, pis idarəçilik və korrupsiyadır. Dövlətin beton-sədd layihələri, yeraltı su mənbələrindən haqq-hesabsız su götürmə kimi tədbirləri bu ekoloji böhranın dərinləşməsinə səbəb olub. Eyni zamanda, çevrə irqçiliyi məsələsi də etnik azlıqların yaşadığı bölgələrdə ətraf mühit problemlərinə laqeyd yanaşılmasını izah edir. Bu vəziyyət Güney Azərbaycanda yaşayanların ən həssas məsələlərindən biri kimi hələ ki varlığını sürdürür.
Gölün özünə məxsus büdcəsi olması müsbət bir addım kimi görünür lakin gerçək və obyektiv nəticələrə səbəb olacağı barədə heç bir təminat yoxdur. Pezeşkiyanın gölün dirilməsi vədinin üstündən çox keçməyib və bölgə əhalisi bu barədə ciddi addımların atılmasını gözləyir.
