Cudit Batler (24 fevral 1956-cı ildə ABŞ-də anadan olub) amerikalı akademikdir. Onun cinsiyət ilə bağlı nəzəriyyələri fəlsəfə, mədəniyyət nəzəriyyəsi, kuir nəzəriyyəsi və bəzi fəlsəfi feminizm məktəblərində təsirli olmuşdur. Batlerin 12 il əvvəl “The Guardian” saytına yazdığı bu məqalə, Ətəkyazı tərcümə qrupu tərəfindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilib.
Əlli il əvvəl yazıçı və filosof Hanna Arendt Holokostun təşkilatçılarından biri olan Adolf Eyxmanın məhkəməsinin sonlarını gördü. Arendt məhkəməni şərh edərkən “şərin adiliyi” ifadəsini yaratdı və bu ifadə sonradan intellektual klişeyə çevrildi. Amma o, əslində nəyi nəzərdə tuturdu?
Arendtin əlbəttə ki, nəzərdə tutduğu şey şərin adi hala gəldiyi və ya Eyxman və onun nasist həmkarlarının adi bir cinayət törətdiyi deyildi. Əslində, o, bu cinayətin müstəsna olduğunu, hətta misli görünməmiş olduğunu və nəticə etibarilə bu cinayətin hüquqi mühakiməyə yeni bir yanaşma tərzi gətirməli olduğunu vurğuladı.
O, hüquqi mühakiməyə və ümumiyyətlə əxlaq fəlsəfəsinə bağlı ən azı iki problemi vurğuladı. İlk problem hüquqi niyyətlə bağlı idi. Məhkəmələr Eyxmanın soyqırım törətmək niyyətində olduğunu sübut etməli idimi? Onun arqumenti belə idi ki Eyxman cinayət haqqında düşünmədiyi üçün “niyyətlərdən” məhrum ola bilərdi. O, Eyxmanın şüurlu fəaliyyət göstərmədiyini düşünmürdü, lakin “düşünmək” termininin daha rasional bir üsul üçün qorunmasının lazım olduğuna israr edirdi.
Arendt, nasional sosializmlə birlikdə insanların siyasəti həyata keçirdiyi, lakin artıq adi mənada “niyyətləri” olmayan yeni bir tarixi subyektin mümkün olub-olmaması ilə maraqlanırdı. Onun baxışına görə “niyyətlər”-ə sahib olmaq, həyatının və düşüncəsinin başqalarının həyatı və düşüncəsi ilə bağlı olan fərdin, siyasi varlıq olaraq öz fəaliyyəti barəsində dərin düşünməsi demək idi. Beləliklə bu ilk örnəkdə o, “adi” hala gələn şeyin düşünməməyin özü olduğundan qorxurdu. Bu gerçək heç də adi deyildi, əksinə, misli görünməmiş, şok edici və yanlış idi.
Arendt Eyxmann haqqında yazmaqla İsrail üçün müstəsna bir durum yaratmaq üçün deyil, nasist soyqırımında misli görünməmiş şeyi anlamağa çalışırdı – yəhudilər, qaraçılar, homoseksuallar, kommunistlər, əlillər və xəstələrin məhvini qəbul edəcək insanlığa qarşı bir cinayəti anlamaq üçün. Necə ki düşünməkdə uğursuzluq düşünməni mümkün edən zərurəti və dəyəri nəzərə alınmaması anlamına gəlir, bütün bir əhalinin məhv edilməsi və köçürülməsi də yalnız bu xüsusi qrupa deyil, bütün insanlığa qarşı bir hücumdur. Nəticədə, Arendt, Eyxmanın xüsusi bir millət-dövlətin yalnız öz əhalisi adına məhkəməyə aparılmasına etiraz etdi.
Bu tarixi məqamda Arendt üçün insanlığa qarşı cinayətlərin konseptuallaşdırılması və hazırlanması zərurəti yarandı və bununla da yeni beynəlxalq hüquq strukturlarının işlənib hazırlanması məcburiyətini nəzərdə tuturdu. Deməli, əgər bəşəriyyətə qarşı cinayət müəyyən mənada “adi” olmuşdusa, bunun səbəbi gündəlik həyatda, sistemli şəkildə, lazimi qədər adı çəkilmədən və ona qarşı çıxılmadan törədilməsi idi. O, müəyyən mənada bəşəriyyətə qarşı cinayəti “adi” adlandırmaqla, cinayətin cinayətkarlar tərəfindən qəbul göründüyünü, qaydaya salınmış və əxlaqi iyrənmə və siyasi hiddət və müqavimətə səbəb olmadan həyata keçirildiyini göstərməyə çalışırdı.
Əgər Arendt nasist cinayətlərini anlamaq və mühakimə etmək üçün mövcud hüquqi niyyət anlayışlarını və milli cinayət məhkəmələrini kifayətsiz hesab edirdisə, bunun səbəbi nasizmin düşünməyə qarşı hücum etdiyini düşünməsi idi. Onun baxışı bir tərəfdən soyqırımın mühakiməsində fəlsəfənin rolunu və yerini yüksəldərkən, bir tərəfdən də həm düşüncəni həm də sonsuz çoxsəsli qlobal əhalinin məhvolmadan qorunulma hüquqlarını təmin edəcək yeni bir siyasi və hüquqi düşüncə tərzinə çağırış idi.
Adi hala gələn – və heyrətamiz dərəcədə adiləşən– düşünməmək idi. Əslində, bir nöqtədə düşünməmək Eyxmanın törətdiyi cinayətin adı idi. Əvvəldə bu onun dəhşətli cinayətini təsvir etmək üçün qalmaqallı bir yol kimi görünə bilər, amma Arendt üçün düşünməməyin nəticəsi soyqırımdır və ya ən azından buna səbəb ola bilər.
Əlbəttə, zahirdə belə sadə görünən bir iddiaya qarşı ilk reaksiya Arendtin düşünməyin gücünü şişirtdiyi və ya bu adla bilinən müxtəlif düşünmə növlərinə, öz-özünə danışma və səssiz söhbətlərə uyğun olmayan, çox normativ bir düşünmə izahına yapışdığı ola bilər.
Əslində, Arendtin Eyxman haqqında irəli sürdüyü ittihamı fərddən tarixi dünyaya çatır. Belə bir dünyada həqiqi düşüncə yoxa çıxıb və nəticədə insanlığa qarşı cinayətlər getdikcə “düşünülə” bilən bir vəziyyət olub. (Başqa sözlə) Düşüncənin tənəzzülü əhalinin sistematik şəkildə məhv edilməsi ilə əl-ələ verib.
Arendt Eyxmanın cinayətini adlandırmaq üçün onun düşünməməyinə diqqət yetirsə də, aydındır ki, İsrail məhkəmələrinin kifayət qədər yaxşı düşünmədiyini düşünürdü və onların irəliləyiş tərzlərinə bir sıra düzəlişlər təklif etmək istəyirdi. Arendt məhkəmənin yekun qərarı ilə razılaşdı, yəni, Eyxman ölümə məhkum edilməli idi, lakin o, məhkəmədə irəli sürülən əsaslandırma və məhkəmənin gedişatına qarşı çıxırdı. O, məhkəmənin Eyxmannın etdiyi əməllərə, o cümlədən soyqırım siyasətinin hazırlanmasına diqqət yetirməli olduğunu düşünürdü.
Özündən əvvəl hüquq filosofu Yosal Roqat kimi Arendt də antisemitiz tarixinin və hətta Almaniyadakı antisemitizmin azadlığının mühakimə oluna biləcəyini düşünmürdü. O, Eyxmanın “günah keçisi” olaraq görünməsinə etiraz etdi; İsrailin məhkəmədən öz hüquqi səlahiyyətini və milli arzularını müəyyən etmək və qanuniləşdirmək üçün istifadə etməsinin bəzi yollarını tənqid etdi. Arendt, məhkəmələrin Eyxmanı və onun əməllərini anlamadığını düşünürdü. Eyxman ya nasizmin hamısını və hər bir nasisti təmsil edir kimi oldu, ya da son olaraq patoloji bir şəxs olaraq hesab olundu. Bu iki təfsirin əsasən ziddiyyət təşkil etmələri prokurorlara əhəmiyyətli görünmürdü. Ona görə məhkəmə kollektiv günah ideyasının tənqidini, həm də diktatura altında əxlaqi məsuliyyətin tarixi olaraq spesifik çətinlikləri üzərinə daha geniş düşünməsi lazım idi. Əslində, o, Eyxmanı qəti qanunu tənqid etməməsi üçün ittiham etdi, yəni qanun və siyasətin ona qoyduğu tələblərdən uzaq durmaması üçün; başqa sözlə, Arendt onu itaətkarlığı, tənqidi məsafənin olmaması və ya düşünməməsi üçün ittiham etdi.
Ancaq bundan əlavə, onu həm də təfəkkürün ictimaiyyət və ya çuxluğa aid ulduğunu başa düşəmədiyi üçün də günahlandırır. Bu ictma və çoxluq soyqırım ilə dağıdıla və ya məhv oluna bilməz. Onun fikrincə, heç bir düşünən varlıq soyqırımı planlaşdıra və ya törədə bilməz. Əlbəttə, onlar belə düşüncələrə malik ola bilərlər, soyqırım siyasətini formalaşdırıb həyata keçirə bilərlər, necə ki, Eyxman açıq şəkildə bunu etdi, amma onun fikrincə, bu cür hesablamalar düşünmə adlandırıla bilməz. Düşünmənin, hər düşünən “mən”i bir “biz”in bir hissəsi olaraq necə əhatələdiyini soruşa bilərik, insan həyatının çoxluğunun bir hissəsini məhv etmək yalnız özünü məhv etmək demək deyil, eyni zamanda düşüncənin öz şərtlərini məhv etməkdir.
Çoxlu suallar var: düşünmə psixoloji bir proses kimi başa düşülməlidirmi, yoxsa düzgün təsvir edilə bilən bir şeydir, yoxsa Arendtin mənasında düşünmə həmişə bir növ mühakimə icrasıdır və beləliklə, normativ bir praktikaya qarışır. Əgər “düşünən mən” “biz”in bir hissəsidirsə və “düşünən mən” həmin “biz”in saxlanmasına sadiqdirsə, “mən” və “biz” arasındakı əlaqəni necə başa düşürük və düşünmənin siyasəti idarə edən normalara, xüsusilə də müsbət hüquqa tənqidi münasibəti hansı spesifik nəticələri var?
Arendtin Eyxman haqqında kitabı çox mübahisəlidir. Amma qeyd etmək olar ki, o, yalnız İsrail məhkəmələrini və onların Eyxmanı ölümlə cəzalandırma qərarına gəlmə yolları tənqid etmir . Arendt, Eyxmanı da zərərli bir neçə qanun formalaşdırmaq və onlara uymaq üçün tənqid edir.
Onun Eyxman haqqında kitabının ritorik xüsusiyyətlərindən biri, bəzən Eyxmanın özü ilə mübahisə etməsidir. Çox vaxt o, məhkəmə və Eyxman haqqında üçüncü şəxs olaraq məlumat verir, lakin məhkəmədə deyil amma mətndə ona birbaşa müraciət etdiyi anlar da var. Belə anlardan biri, Eyxmanın son həll yolunu həyata keçirərkən itaətkarlıqdan hərəkət etdiyini və bu xüsusi əxlaqi prinsipi Kantın oxumasından çıxardığını iddia etdiyi zamandır.
Belə bir anın Arendt üçün necə ikiqat qalmaqallı olduğunu təsəvvür edə bilərik. Yəqin ki, son həll üçün fərmanları həyata keçirməsi kifayət qədər pis idi, amma dediyi kimi, bütün ömrünü Kant prinsiplərinə uyğun yaşadığını, o cümlədən nasist hakimiyyətinə itaətini də belə açıqlaması çox iddialı söz idi. O, öz Kantianizmini izah etməyə çalışarkən “vəzifə” qavramına baş vurdu. Arendt yazır: “Bu, zahirən çox iyrənc və həm də başa düşülməz idi, çünki Kantın əxlaq fəlsəfəsi insanın mühakimə qabiliyyəti ilə çox sıx bağlıdır və kor itaətkarlığı rəd edir.”
Eyxman Kantçı təəhhüdlərini izah edərkən özü ilə ziddiyyət təşkil edir. Bir tərəfdən belə açıqlıq gətirir: “Mən Kant haqqında demək istəyirdim ki, mənim iradəmin prinsipi həmişə ümumi qanunların prinsipi halinə gələ biləcək kimi olmalıdır.” Və yenə də son həlli həyata keçirmək vəzifəsini aldıqda, Kantçı prinsiplərə görə yaşamağı buraxdığını da qəbul edir. Arendt onun özünün tərifini deyir: “O, artıq ‘öz əməllərinin ustası’ deyildi və … ‘heç bir şeyi dəyişdirə bilmirdi.'”
Eyxman qarmaqarışıq izahının ortasında fərdin əməlinin fürerin bəyənəcəyi və ya özü olsa elə davranacağı şəkildə hərəkət etməsinin vacib olduğunu yenidən formalaşdıranda, Arendt ona sanki birbaşa səsli etiraz edirmiş kimi, sürətli bir cavab verir: “Əmin olun ki Kant heç vaxt belə bir şey demək istəmirdi; əksinə, onun fikricə hər insan əmələ keçəndə qanunverici idi; insan ‘praktik ağlını’ istifadə edərək hüququn prinsipləri ola biləcək və olmalı olan prinsipləri tapdı.”
Arendt praktik ağıl və itaət arasındaki bu fərqi 1963-cü ildə “Eichmann in Jerusalem”də edir və yeddi il sonra Nyu-Yorkdakı Yeni Sosial Araşdırma Məktəbində Kantın siyasi fəlsəfəsi haqqında təsirli mühazirələrini başladı. Bir mənada, biz Arendtin sonrakı işlərinin çoxunu, iradə, mühakimə və məsuliyyət üzərindəki işlərini, Eyxman ilə Kantın düzgün oxunması üzərində geniş bir mübahisə kimi, Kantı Nasist şərhdən geri almaq və mətnlərinin resurslarını məhz cinayət hüququ kodeksi və faşist rejimini qeyri-tənqidi şəkildə dəstəkləyən itaətkarlıq anlayışlarına qarşı səfərbər etmək üçün səy göstərdiyi şəkildə başa düşə bilərik.
Arendtin yanaşması çox heyrətamizdir, çünki o, yəhudilər və Alman fəlsəfəsi arasındakı əlaqəni Alman mədəniyyəti və düşüncəsində milli sosializmin toxumlarını tapanlara qarşı müdafiə etməyə çalışır. Bu mənada, onun baxışı 20-ci əsrin əvvəlində yəhudilərin Fələstinə aparacaq hər hansı bir sionist layihədən daha çox qoruma və mədəniyyət aiddiyyətin Almaniyada tapılacağını tragik bir şəkildə iddia edən Hermann Kohenin baxışını xatırladır.
Kohen universallığın Alman fəlsəfəsinə məxsus olduğunu düşündü, millət-dövlətlərə alternativ təmin edə biləcək internasionalizmə və ya qlobal modellərə diqqət etməmişdi. Arendt Kohenin sadəlövhlüyündən uzaq idi və millət-dövlətin mühüm tənqidini həyata keçirdi. O, Kohenin layihəsini yeni sosial və siyasi fəlsəfədə reformulyasiya etdi: Kantla həqiqətən qalmaq və ya onu müasir sosial və siyasi fəlsəfədə həqiqətən reformulyasiya etmək Eyxmanı və onun həmkarlarını dayandıra bilərdi, onun Yerusəlimdə gördüyü məhkəmədən başqa bir növ məhkəmə meydana çıxa bilər və Nyu-Yorka gətirməyə çalışdığı alman-yəhudi fəlsəfi vəzifəsini qurtara bilərdi. Adi hala gələn şey düşünməyə hücum idi və bu Arendt üçün özlüyündə dağıdıcı və nəticəlidir. Arendtin milyonlarla insanın həyatını yalnız fəlsəfənin xilas edə biləcəyinə olan əminliyi Şübhəsiz ki, bizim üçün əlamətdar.
